A B C D E F G H I J L M N O P K R S T U W Y Z

A

• Aanju.

  Mucihebheri ndi malakh, Mucigerego ndi aggelos. Mafala mawiri ene asabveka munthu “adatumwa.” Mbwenye fala yakuti “anju” isaphatisirwa toera kulonga anyakutumwa auzimu. (Gen 16:7; 32:3; Tiy 2:25; Apo 22:8) Aanju ndi amphambvu kakamwe, iwo acitwa na Mulungu kale kakamwe anthu mbadzati kucitwa. MʼBhibhlya iwo asalongwambo ninga “pikwi na pikwi pya aanju akucena,” “ana a Mulungu,” peno “nyenyezi zakumacibese.” (Dhe 33:2; Yob 1:6; 38:7) Iwo nee acitwa munjira yakuti anakwanisa kubala aanju anango, mbwenye Mulungu aacita mʼbodzi na mʼbodzi. Pana pikwi na pikwi pya aanju. (Dha 7:10) Bhibhlya isapangiza kuti iwo ali na madzina, na makhaliro akusiyana unango na ndzace; ngakhale tenepo, mwakucepeseka iwo asakhonda kulambirwa, pontho azinji a iwo asakhonda kulonga madzina awo. (Gen 32:29; Luk 1:26; Apo 22:8, 9) Iwo ali na pidzo pyakusiyana, pontho asapaswa mabasa akusiyana-siyana, kuphatanizambo kutumikira patsogolo pa mpando waumambo wa Yahova, kupereka mphangwa zace, kuphedza atumiki a Yahova pa dziko yapantsi, kucita pinafuna Mulungu pakutonga kwace, pontho asaphedzera basa yakumwaza mphangwa zadidi. (2Am 19:35; Mas 34:7; Luk 1:30, 31; Apo 5:11; 14:6) Kutsogolo iwo anadzaphedza Yezu Kristu pakumenya nkhondo ya Armagedhoni.—Apo 19:14, 15.

• Abhi.

  Pidamala ubitcu wa Ayuda ku Bhabhilonya, ineyi ikhali dzina ya mwezi wacixanu wa kalendaryo Waciyuda akhaphatisirwa na atumiki a Mulungu, mbwenye ukhali mwezi 11 wa kalendaryo akhaphatisirwa na anthu onsene. Mwezi unoyu ukhatoma pakati pa mwezi wa Julho mpaka pakati pa mwezi wa Agosto. MʼBhibhlya, basi ene usalongwa kuti ukhali “mwezi wacixanu.” (Num 33:38; Esd 7:9)—Onani Apendise B15.

• Abhibhe.

  Ndi dzina yakutoma ya mwezi wakutoma wa kalendaryo Waciyuda akhaphatisirwa na atumiki a Mulungu, mbwenye ukhali mwezi wacinomwe wa kalendaryo akhaphatisirwa na anthu onsene. Dzina ineyi isabveka “Tsandzo (ya Mbeu) Ziwisi.” Ukhatoma pakati pa mwezi wa Março mpaka pakati pa mwezi wa Abril. Pidabwerera Ayuda buluka ku ubitcu ku Bhabhilonya, mwezi unoyu watoma kucemerwa Nisane. (Dhe 16:1)—Onani Apendise B15.

• Aepikureu.

  Ndi nsoka wa atowereri a Epikureu wakuti akhali nyakudziwisa pya filozofiya wa ku Gresya (341-270 K.M.K.). Filozofiya yawo ikhagomezera maonero akuti kucita pinthu pyakutsandzayisa ndi cinthu cakufunika kakamwe mu umaso wa munthu.—Mab 17:18.

• Adhari.

  Pidamala ubitcu wa Ayuda ku Bhabhilonya, ineyi ikhali dzina ya mwezi 12 wa kalendaryo Waciyuda akhaphatisirwa na atumiki a Mulungu, mbwenye ukhali mwezi wacitanthatu wa kalendaryo akhaphatisirwa na anthu onsene. Ukhatoma pakati pa mwezi wa Fevereiro mpaka pakati pa mwezi wa Março. (Est 3:7)—Onani Apendise B15.

• Afarisi.

  Ndi nsoka wakubvekera wauphemberi Waciyuda wa mu ndzidzi wa apostolo. Iwo nee akhali a dzindza ya anyantsembe, mbwenye akhabvera Mwambo mʼmakhundu onsene, ngakhale mu pinthu pingʼono kakamwe, pontho iwo akhalemedza kakamwe misambo yawo ninga pikhacita iwo na Mwambo. (Mat 23:23) Iwo akhaida makhaliro onsene Acigerego, pontho ninga anyakudziwisa Mwambo wa Mose na misambo inango, iwo akhali na utongi ukulu pakati pa mbumba. (Mat 23:2-6) Anango a iwo akhali a mu nsoka wa pa Thando Ikulu Yakutongera Miseru. Kazinji kene iwo akhaida Yezu thangwi iye nee akhakoya ntsiku ya Sabudu, nee akhatoweza misambo yawo, pontho akhacedza na anyakudawa pabodzi na anyakulipisa misonkho. Afarisi anango adzakhala Akristu, ninga Saulo wa ku Tarsu.—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Mab 26:5.

• Akaya.

  MʼMalemba Acigerego Acikristu, Akaya ndi provinsya ya ku Roma kunterero kwa Gresya, nzinda wace ukulu ukhali Korinto. Provinsya ya Akaya ikhaphataniza ku Peloponezo konsene na khundu ya pakati ya Gresya kontinentali. (Mab 18:12)—Onani Apendise B13.

•  Akerubhi.

  Ndi aanju a cidzo cikulu kakamwe, akuti ali na basa yakufunika kakamwe. Iwo asiyana na aanju anacemerwa aserafi.—Gen 3:24; Eks 25:20; Iza 37:16; Ahe 9:5.

• Akristu.

  Ndi dzina idapereka Mulungu kuna atowereri a Yezu Kristu.—Mab 11:26; 26:28.

• Alabhastro.

  Ndi dzina ya mitete mingʼono yakuikhira mafuta akununkhira idacitwa na mwala unagumanika dhuzi na Alabhastroni ku Ejitu. Mitete ineyi kazinji kene ikhali na mulomo ungʼono wakulapha wakuti mbudakwanisa kufungwa toera mafuta akhonde kutayika peno kumburuka. Mwala unoyu wadzacemerwambo na dzina ya Alabhastro.—Mar 14:3.

• Alamoti.

  Ndi fala ikhaphatisirwa pakuimba nyimbo, yakuti isabveka “Amiyali; Atsikana.” Panango isapangiza mafala mangʼono a atsikana. Pisaoneka kuti fala ineyi ikhaphatisirwa toera kupangiza kuti cakuimba naco peno nyimbo ikhafunika kuimbwa na fala yakugaluza.—1Kr 15:20; Mas 46:Nsolo.

• Alfa na Omega.

  Ndi dzina ya letra yakutoma na yakumalisa ya alfabheto Wacigerego; iwo alembwa pabodzi pene katatu mʼbukhu ya Apokalipse ninga cidzo ca Mulungu. Mʼmavesi anewa, mafala anewa asabveka “wakutoma na wakumalisa,” “kutoma na kumalisa.”—Apo 1:8; 21:6; 22:13.

• Amedhi; Medhya.

  Akhali anthu a dzindza ya Madhai mwana wa Yafeti; iwo akakhala pa nthunda za mapiri a ku Irau, yakuti yadzakhala dziko ya Medhya. Amedhya aphatana na Abhabhilonya toera kukunda Asirya. Pa ndzidzi unoyu, Persya ikhali provinsya ikhatongwa na Medhya, mbwenye Siro asiya kubvera Amedhya; natenepa, dziko ya Medhya yaphatanizwa na dziko ya Persya, mbidzakhala Utongi wa Dziko Yonsene Yapantsi wa Medhya-Persya, wakuti ndi utongi udakunda Utongi wa Dziko Yonsene Yapantsi wa Bhabhilonya mu caka 539 K.M.K. Anthu a ku Medhya agumanikambo pa Pentekoste mu Yerusalemu mu caka 33 P.K.K. (Dha 5:28, 31; Mab 2:9)—Onani Apendise B9.

• Ameni.

  Fala ineyi isabveka: “Inde,” peno “ndimomwene.” Fala Yacihebheri yakuti aman, isabveka “kukhala wakukhulupirika, wakunyindirika.” Anthu akhalonga “ameni” toera kupangiza kuti asaphedzera dumbiro idacitwa, phembero peno mafala adalongwa. Mʼbukhu ya Apokalipse, fala yakuti “Ameni” isaphatisirwa ninga cidzo ca Yezu.—Dhe 27:26; 1Kr 16:36; Apo 3:14.

• Ana a Aroni.

  Ndi dzindza ya Aroni wakuti ndi ndzukulu wa Levi. Aroni akhadasankhulwa toera kutumikira ninga nyantsembe wankulu wakutoma mu ndzidzi wa Mwambo wa Mose. Ana a Aroni akhacita mabasa awo a unyantsembe mu tabhernakulo na mu templo.—1Kr 23:28.

• Anefili.

  Ndi ana akulu na akugopswa a aanju akuti akhadacinjika kudza anthu, mbapita mʼmabonde na akazi pa dziko yapantsi madzi makulu mbadzati kutoma.—Gen 6:4.

• Anitineu.

  Ndi anthu akukhonda khala Aizraeli akuti akhatumikira peno kuphedzera pa templo. Fala ineyi Yacihebheri ingathumburuzwa fala na fala isabveka “Adaperekwa,” toera kupangiza kuti iwo akhadaperekwa toera kutumikira pa templo. Pisaoneka kuti Anitineu azinji akhali a dzindza ya Ajibheyoni akuti akhadapangwa na Yoswa toera kukhala “anyakusaka nkhuni na anyakutungira madzi mbumba na guwa ya Yahova.”—Yos 9:23, 27; 1Kr 9:2; Esd 8:17.

• Anyadzombe.

  Ndi ntundu wa nthete zinamburuka pabodzi pene ninga nkumbi. Mwakubverana na Mwambo wa Mose, izo zikhaoniwa ninga zakuthema toera kudyiwa. Nkumbi ukulu wa nthete wakuti ukhadya pyonsene pikhagumana iwo, mbufudza pinthu pizinji, ukhaoniwa ninga muliri.—Eks 10:14; Mat 3:4.

• Anyakuphedzera a Herodhi.

  Iwo akhadziwikambo na Aherodhi. Ukhali nsoka ukhaphedzera dziko yawo mu pinthu pya ndale za atongi akhacemerwa Herodhi mu ndzidzi ukhatonga iwo, mbatsogolerwa na Aroma. Pisaoneka kuti Asadhuki anango akhalimbo mu nsoka unoyu. Anyakuphedzera a Herodhi aphatana na Afarisi toera kutcinga Yezu.—Mar 3:6.

• Anyakutonga Miseru.

  Ndi amuna adasankhulwa na Yahova toera kupulumusa mbumba yace, mbudzati kufika ndzidzi wa amambo a Izraeli.—Ato 2:16.

• Apostolo.

  Fala ineyi isabveka “munthu adatumwa.” Fala ineyi isaphatisirwa kuna Yezu na kuna anthu anango adatumwa toera kutumikira anango. Kazinji kene isaphatisirwa toera kulonga pya anyakupfundza 12 adasankhulwa na Yezu toera akhale aimiriri ace.—Mar 3:14; Mab 14:14.

• Aramu; Anthu a ku Sirya.

  Ndi dzindza ya Aramu, mwana wa Semu, iwo akakhala mucisa cakuti Mucihebheri cikhacemerwa Aramu. Cisa ceneci cikhatomera ku mapiri a  ku Libhano mbacienda mpaka ku Mezopotamya, cikhatomerambo ku Mapiri a ku Tauro kukhundu yakunkwiriro, mbacienda mpaka ku Dhamasku kukhundu yakunterero, cikhaenda patsogolo pangʼono. Mbuto ineyi yakuti mu Mucihebheri ikhacemerwa Aramu mukupita kwa ndzidzi yadzacemerwa Sirya, pontho anthu a kweneko akhacemerwa Asirya.—Gen 25:20; Dhe 26:5; Oze 12:12.

• Areopago.

  Ndi nthunda ikulu ya ku Atena, inagumanika kunkwiriro kwa Akropoli. Ineyi ikhalimbo dzina ya nsoka wa anyakutonga miseru, akuti akhasonkhana penepo. Paulu aendeswa ku Areopago na anyakudziwisa pya filozofiya a mu nsoka wa Estoiko na Epikureu toera afokotoze pinakhulupira iye.—Mab 17:19.

• Arkanju.

  Fala ineyi isabveka “nkulu wa aanju.” Maletra akutoma akuti “ark” asabveka “wankulu” peno “wakufunika kakamwe.” Nakuti mʼBhibhlya fala yakuti “arkanju” isabveka munthu mʼbodzi, fala ineyi isapangiza kuti arkanju ndi mʼbodzi basi. Bhibhlya isapangiza kuti anju unoyu ndi Migeli.—Dha 12:1; Yud 9; Apo 12:7.

• Armajedhoni.

  Mucihebheri fala ineyi ndi Har Meghiddohn, yakuti isabveka “Phiri ya Mejidho.” Fala ineyi isaphatisirwa toera kubvekesa “nkhondo inafuna kucitika pa ntsiku ikulu ya Mulungu Wamphambvu Zonsene” yakuti “amambo a pa dziko yonsene yapantsi” anagumanyikana toera kumenya nkhondo na Yahova. (Apo 16:14, 16; 19:11-21)—Onani mafala akuti NYATWA IKULU.

• Asadhuki.

  Ndi nsoka wakubvekera wauphemberi Waciyuda, wakuti ukhali na anthu akupfuma a utongi na anyantsembe, akuti akhatsogolera mabasa akhacitwa mu templo. Iwo akhakhonda miyambo mizinji ya Afarisi, pontho akhakhonda pinthu pinango pikhakhulupira Afarisi. Iwo nee akhatawira kuti anthu analamuswa muli akufa, pontho nee akhatawira kuti aanju alipo. Asadhuki akhatcinga Yezu.—Mat 16:1; Mab 23:8.

• Asamariya.

  Pakutoma fala ineyi ikhaphatisirwa kuna Aizraeli a madzindza khumi a umambo wakunkwiriro. Mbwenye pidamala Asirya kukunda Samariya mu caka 740 K.M.K., fala ineyi ikhaphatanizambo anthu a madziko anango adaendeswa kweneko na Asirya. Mu ntsiku za Yezu, fala ineyi nee ikhalongabve pya dzindza peno ndale ya dziko. Kazinji kene ikhapangiza anthu a nsoka wauphemberi ukhali cifupi na mizinda yakale ya Sikemu na Samariya, pontho uphemberi unoyu ukhali na pipfundziso pyakusiyana na pya Ayuda.—Ju 8:48.

• Aserafi.

  Ndi aanju akuti ali nʼkhundu mwa mpando wa umambo wa Yahova kudzulu. Fala yacihebheri yakuti serafím ingathumburuzwa fala na fala isabveka “anyakugaka.”—Iza 6:2, 6.

• Aselgeia.

  —Onani mafala akuti MAKHALIRO AKUPASA MANYADZO.

• Astoreti.

  Akhali mulungu wa Akanani, iwo akhakhulupira kuti iye mbadaaphedza ku nkhondo, pontho mbadaaphedza toera kubala ana, iye akhali nkazi wa Bhaale.—1Sa 7:3.

• Aterafi.

  Ndi alungu a panyumba peno madzimunthu akuti midzidzi inango akhaphatisirwa pa kuombedza. (Eze 21:21) Anango akhali na cimo ninga ca anthu pontho akhaoneka ninga anthu, mbwenye anango akhali mangʼono. (Gen 31:34; 1Sa 19:13, 16) Pinthu pidagumanwa na anyakufufudza ku Mezopotamya pisapangiza kuti kukhala na madzimunthu a aterafi ndi cipangizo cakuti ndiye akhafuna kutambira unthaka wa banja. (Panango ndi pyenepi pidacitisa Rakeli kukwata aterafi a babace.) Maseze aterafi akhaphatisirwa pakulambira mu ndzidzi wa anyakutonga miseru na mu ndzidzi wa amambo, mbwenye pyenepi nee pikhacitika mu Izraeli. Mambo wakukhulupirika Yosiya pikhafudza iye pinthu, afudzambo aterafi.—Ato 17:5; 2Am 23:24; Oze 3:4.

• Atongi a nzinda.

  Mu utongi wa Bhabhilonya, atongi a nzinda akhali anyabasa a mʼmadhistritu, iwo akhadziwa mwambo, pontho akhali na cidzo. Mu utongi wa Roma, atongi a nzinda akhali akulu-akulu a utongi. Basa yawo ikhaphataniza kuonera nzinda toera mukhonde kuoneka uviyaviya. Kuyangʼanira kobiri, kutonga anthu anakhonda kubvera mwambo na kuatcunyusa.—Dha 3:2; Mab 16:20.

• Azazeli.

  Ndi dzina Yacihebheri yakuti panango isabveka “Bokho Yakuti Isazambazika.” Pa Ntsiku Yakucenesa Madawo, bokho ya Azazeli ikhatumizwa kuthando, mwakuphiphirisa iyo ikhakwata madawo adacita mbumba mu caka ceneci.—Lev 16:8, 10.

• Azya.

  MʼMalemba Acigerego Acikristu, ineyi ndi dzina ya provinsya ya ku Roma, yakuti isaphataniza kumadokero a dzuwa a Turkiya na ntsuwa zinango, ninga Samo na Patimo. Nzinda ukulu wa ku Azya ukhali Efeso. (Mab 20:16; Apo 1:4)—Onani Apendise B13.

 B

• Basa yakucena.

  Ndi utumiki, peno basa yakuti ndi yakucena, yakuti isabverana na ulambiri unacita munthu kuna Mulungu.—Aro 12:1; Apo 7:15.

• Bhaale.

  Ndi mulungu wa Akanani wakuti iwo akhamuona ninga mwanaciro thambo, nyakubvumbisa madzi na mulungu wa ndimu. Fala yakuti “Bhaale” ikhaphatisirwambo toera kucemera alungu angʼono apacisa. Mucihebheri fala ineyi isabveka “Mwanaciro; Mbuya.”—1Am 18:21; Aro 11:4.

• Bhato.

  Ndi nʼdida wakupima nawo pinthu pya madzi-madzi. Anyakusaka pinthu pyakale mʼmadembe agumana jaro idalembwa bhato, jaro ineyi ikhapita malitru 22. MʼBhibhlya midida inango mizinji yakuti ikhaphatisirwa toera kupima pinthu pya madzi-madzi na pyakuuma, ikhapimwa mwakubverana na nʼdida wa bhato. (1Am 7:38; Eze 45:14)—Onani Apendise B14.

• Bhelizebhu.

  Ndi dzina idapaswa Sathani, nkulu peno ntongi wa madimonyo. Pisaoneka kuti Bhelizebhu ndi dzina idacinjwa bulukira pa fala yakuti Bhaale-Zebhubhe, yakuti ndi dzina ya Bhaale akhalambirwa na Afilisti ku Ekroni.—2Am 1:3; Mat 12:24.

• Bhrasa.

  Ndi nʼdida wakulapha unaphatisirwa toera kupima nawo kuzika kwa madzi, uli na metru 1,8. (Mab 27:28)—Onani Apendise B14.

• Bhuli.

  Ndi dzina ya mwezi wacisere wa kalendaryo Waciyuda akhaphatisirwa na atumiki a Mulungu, mbwenye ukhali mwezi waciwiri wa kalendaryo akhaphatisirwa na anthu onsene. Dzina ineyi yabuluka ku fala yakuti isabveka “kubala.” Mwezi unoyu ukhatoma pakati pa mwezi wa Outubro mpaka pakati pa mwezi wa Novembro. (1Am 6:38)—Onani Apendise B15.

• Bokosi ya cibverano.

  Ndi bokosi ya matabwa a muti wa nkexa, yakuphimbirwa na ouro yakuti ikhakhala mu Mbuto Yakucena Kakamwe ya mu tabhernakulo, mukupita kwa ndzidzi yaikhwa mu Mbuto Yakucena Kakamwe ya templo idamangwa na Salomoni. Ikhali na mphampha yakuwanga ya ouro yakuti padzulu payo pakhali na akerubhi awiri akhayangʼanisana. Pinthu pyakufunika kakamwe pikhali mwenemu ndi matabwa mawiri adalembwa Matongero Khumi. (Dhe 31:26; 1Am 6:19; Ahe 9:4)—Onani Apendise B5 na B8.

• Budu ya nthembe yakuikhira vinyu.

  Ndi budu ya nthembe ya cinyama ninga mbuzi peno bira, pontho ikhaphatisirwa toera kukoya vinyu. Vinyu ikhaikhwa mʼmabudu a nthembe zipswa, thangwi mu ndzidzi unawira iyo, isabulusa muya wakuti usatupisa mabudu a nthembe. Nthembe zipswa zisatawira kutupa; mbwenye nthembe zakale ndi zakuuma, natenepa vinyu ingawira zisapanduka.—Yos 9:4; Mat 9:17.

C

• Cacikhumi (khundu yacikhumi).

  Ndi khundu yacikhumi peno mapurusento 10, inabulusa anthu ninga cakupereka, makamaka toera kuphedzera mabasa auphemberi. (Mal 3:10; Dhe 26:12; Mat 23:23) Mwakubverana na Mwambo wa Mose, cacikhumi ca pinthu pidalima munthu, cacikhumi ca ngʼombe zidathimizirika na cacikhumi ca mabira, pacaka pikhaperekwa kuna Alevi toera aphedzeke napyo. Alevi akhaperekambo kuna anyantsembe a dzindza ya Aroni, khundu yacikhumi ya pinthu pidapaswa iwo toera aphedzeke napyo. Ikhaperekwambo mitundu inango ya cacikhumi. Akristu nee asaphembwa toera kupereka cacikhumi.

• Caka caufulu.

  Ndi pyaka pyonsene pikhafungisa Aizraeli pyaka 50 angalengesa kutomera pacaka cidapita iwo mu Dziko Yakupikirwa. Mu caka caufulu, minda nee ikhafunika kulimwa, pontho mabitcu Acihebheri akhafunika kupaswa ufulu. Mbuto zidapaswa iwo ninga unthaka zakuti zikhadaguliswa, zikhafunika kubwezwa kuna anaciro. Mwandimomwene, caka consene caufulu cikhali caka ca phwando, caka caufulu cakuti mbumba ikakhala pontho mʼmakhaliro adakhazikisa Yahova pakutoma.—Lev 25:10.

• Cakubalikisa.

  Ndi cakubalikisa naco cikhali padzulu pa nzati. Mizati miwiri ya thunga ibodzi ene ikhacemerwa Yakini na Bhoazi, yakuti ikhali kutsogolo kwa templo ya Salomoni, ikhali na pyakubalikisa napyo pikulu kakamwe. (1Am 7:16)—Onani Apendise B8.

• Cakudya Cancidodo ca Mbuya.

  Ndi cakudya candimomwene, cakuti ndi nkate wakusowa pyakutupisa na vinyu. Nkate na vinyu pisaimirira manungo a Kristu na ciropa cace; pontho pisaphatisirwa toera kukumbuka kufa kwa Yezu. Mwakubverana na Bhibhlya, Akristu asafunika kukumbuka ntsiku ineyi. Na thangwi ineyi, mwakuthema ntsiku ineyi isacemerwambo “Cikumbuso.”—1Ak 11:20, 23-26.

•  Cakupisira insenso.

  Ndi pyombo pya ouro, parata peno nkuwa, pikhaphatisirwa mu tabhernakulo na mu templo toera kupisira insenso. Ipyo pikhacemerwambo pyakuikhira insenso.—2Kr 26:19; Ahe 9:4.

• Ciaramaki.

  Ndi cilongero cakulandana na Cihebheri, cakuti cikhaphatisira maletra mabodzi ene a alfabheto. Pakutoma cikhalongwa na anthu anacemerwa Arameu, buluka penepo cadzakhala cilongero cikhaphatisirwa na anthu pa dziko yonsene mʼmalonda, pontho cikhaphatisirwa toera kupita ncibverano mu ndzidzi wa Utongi wa Asirya na Bhabhilonya. Cikhaphatisirwambo mu Utongi wa Persya. (Esd 4:7) Makhundu anango a bukhu ya Esdhra, Yeremiya na Dhanyeli alembwa Muciaramaki.—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dha 2:4b–7:28.

• Cibisobiso cakucena.

  Ndi khundu ya cifuniro ca Mulungu cidakhazikisa iye, cakuti cisapitiriza kukhala cakukhonda dziwika mpaka pa ndzidzi udasankhula iye toera kucipangiza kuna ale adasankhula iye.—Mar 4:11; Akl 1:26.

• Cibverano.

  Ndi kubverana kwakutawirika pakati pa Mulungu na anthu, peno pakati pa anthu awiri akuti asabverana toera kucita cinthu, peno kukhonda kucita cinthu. Midzidzi inango, munthu mʼbodzi basi ndiye akhafunika kucita pinthu pidabverana iwo, (munjira ineyi cibverano cikhaoniwa ninga pikiro). Mbwenye midzidzi inango, anthu awiri ene akhafunika kucita pinthu pidabverana iwo. Kusiyapo pibverano pidacita Mulungu na anthu, Bhibhlya isalongambo pibverano pidacitwa na anthu, madzindza, mbumba peno na misoka ya anthu. Pibverano pinango pidapitiriza mu ndzidzi uzinji kakamwe ndi pidacita Mulungu na Abhrahamu, Dhavidhi, dzindza ya Izraeli (Cibverano ca Mwambo) na Izraeli wa Mulungu (cibverano cipswa).—Gen 9:11; 15:18; 21:27; Eks 24:7; 2Kr 21:7.

• Cidzindikiro.

  Ndi cinthu, macitiro, makhaliro, peno cinthu cakudzumisa cinapangiza pinafuna kucitika cincino peno ntsogolo.—Gen 9:12, 13; 2Am 20:9; Mat 24:3; Apo 1:1.

• Cidzindikiro cakucena cakuperekeka kuna Mulungu.

  Ndi lezi yakuyetimira ya ouro yadidi kakamwe idalembwa mafala awa Acihebheri: “Yahova ndi wakucena.” Iyo ikhaikhwa patsogolo pa nguwo yakuphimbira nayo nsolo ya nyantsembe wankulu. (Eks 39:30)—Onani Apendise B5.

• Cigerego; Nʼgerego.

  Ndi cilongero cinalongwa na anthu a ku Gresya; nʼgerego ndi munthu adabalwa ku Gresya peno munthu wakuti anyakubalace ndi a ku Gresya. MʼMalemba Acigerego Acikristu, fala ineyi iri na mabvekero mazinji, isaphatisirwa toera kulonga anthu onsene akuti nee ndi Ayuda peno ale adatowezera makhaliro peno cilongero ca Cigerego.—Yoe 3:6; Ju 12:20.

• Cihebheri.

  Ndi cilongero ca Ahebheri. Mu ntsiku za Yezu, cilongero ceneci cikhali na mafala mazinji a Ciaramaki, pontho Yezu pabodzi na anyakupfundzace akhalonga Cihebheri.—Mab 26:14.

• Ciomboli.

  Ndi ntengo unaperekwa toera munthu abuluswe mu ubitcu, akhonde kutcunyuswa, akhonde kuthabuswa, alekererwe madawo peno akhonde kucita cinthu cikhafunika iye kucita. Midzidzi inango, ntengo wa ciomboli nee ukhali wa kobiri basi. (Iza 43:3) Ciomboli cikhali cakufunika mʼmakhaliro akusiyana-siyana. Mwacitsandzo, pinyama pyonsene pimuna na ana onsene amuna a mu Izraeli akhali a Yahova. Iwo akhafunika kuphatisirwa basi ene mʼbasa ya Yahova. Natenepa, ciomboli peno ntengo wakuombola nawo, ukhafunika kuperekwa toera kuaombola mʼbasa ineyi. (Num 3:45, 46; 18:15, 16) Khala ngʼombe yaukali nee yamangirwa mbipha munthu, mwanaciro ngʼombe ineyi akhafunika kupereka ciomboli toera akhonde kuphiwa. (Eks 21:29, 30) Mbwenye ciomboli nee cikhatawirwa khala munthu apha ndzace mwakufuna. (Num 35:31) Bhibhlya isagomezera kakamwe ciomboli cidapereka Kristu pidafa iye ninga ntsembe toera anthu akubvera apulumuswe ku madawo na kufa.—Mas 49:7, 8; Mat 20:28; Aef 1:7.

• Cipanda.

  Ndi cinthu cinapereka nyakubwereka toera kupangiza kuti ntsogolo iye anabweza cidafiyari iye. Cipanda cikhacemerwambo kuphatira. Mwambo wa Mose ukhalonga pinthu pyakuti anthu akhafunika kupikwata ninga cipanda toera kutsidzikiza anyakutcerenga na anyakusowa citsidzikizo pakati pa mbumba.—Eks 22:26; Eze 18:7.

D

• Dhagoni.

  Akhali mulungu wa Afilisti. Kudabuluka fala ineyi nkhabe dziwika mwadidi, mbwenye anyakudziwisa asalonga kuti isabverana na fala Yacihebheri dagh (ntsomba).—Ato 16:23; 1Sa 5:4.

•  Dhariko.

  Ikhali kobiri ya ouro ya ku Persya, ikhalemera magrama 8,4. (1Kr 29:7)—Onani Apendise B14.

• Dhekapoli.

  Ndi dzina ya mizinda mingasi ya ku Gresya, pakutoma mizinda ineyi ikhalipo khumi (Mucigerego ndi deka, yakuti isabveka “khumi,” fala yakuti polis, isabveka “nzinda”). Dhekapoli ikhalimbo dzina ya cisa ca kumabulukiro a dzuwa kwa Bara ya Galileya na ku Nkulo wa Yordani, kweneko ndiko kukhagumanika mizinji mwa mizinda ineyi. Mizinda ineyi ikhali mbuto zikulu zakucitira malonda, pontho ndi mu mbuto zenezi mukhapangizwa makhaliro a ku Gresya. Yezu apitambo na cisa ceneci, mbwenye nkhabe cinthu cidalembwa cinapangiza kuti iye aenda kaona mizinda ineyi. (Mat 4:25; Mar 5:20)—Onani Apendise A7 na B10.

• Dhenaryo.

  Ndi kobiri ya parata yakuti ikhalemera magrama 3,85. Khundu ibodzi ya kobiri ineyi ikhali na nkhope ya Sezari. Ndi kobiri ikhatambiriswa munthu angamala kuphata basa pa ntsiku ibodzi, pontho ndi kobiri ya “nsonkho” ikhaphemba Aroma toera mʼbodzi na mʼbodzi wa Ayuda alipe. (Mat 22:17; Luk 20:24)—Onani Apendise B14.

• Dhrakima.

  MʼMalemba Acigerego Acikristu, ineyi ndi kobiri ya parata ya ku Gresya, yakuti mu ndzidzi unoyu ikhalemera magrama 3,4. Malemba Acihebheri asapangiza kuti ikhalipo dhrakima ya ouro mu ndzidzi wa utongi wa Persya, ntengo wace ukhali ubodzi ene na wa dhariko. (Nee 7:70; Mat 17:24)—Onani Apendise B14.

• Djehena.

  Ndi dzina Yacigerego ya Gowa ya Inoni, ikhagumanika kunterero kwa Yerusalemu wakale. (Yer 7:31) Ikhadalongwa mwanyapantsi kuti mbidakhala ninga mbuto yakuti manungo a anthu akufa mbadaponywa mwenemu. (Yer 7:32; 19:6) Nkhabepo cinapangiza kuti pinyama peno anthu akhaponywa mu Djehena mbaciri na umaso toera kupiswa peno toera kuthabuswa. Natenepa, mbuto ineyi nee isaimirira mbuto yakukhonda kuoneka na maso yakuti anthu akufa asathabuswa na moto kwenda na kwenda. Mbwenye fala yakuti Djehena, yaphatisirwa na Yezu pabodzi na anyakupfundzace toera kuphiphirisa “kufa kwaciwiri,” pyenepi pisapangiza kufa kwakuti munthu nkhabe cidikhiro cakuti anadzalamuswa muli akufa.—Apo 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Djenje Yakuzika Kakamwe.

  Ndi fala Yacigerego abyssos, yakuti isabveka “kuzika kakamwe” peno “kuzika kwakukhonda dhroma.” Isaphatisirwa mʼMalemba Acigerego Acikristu toera kulonga mbuto yakufungirika peno makhaliro anapangiza kuti munthu afungirika. Isaphatisirwambo toera kulonga nthumbi, mbwenye nee isabveka pyenepi basi.—Luk 8:31; Aro 10:7; Apo 20:3.

• Dumbiro.

  Ndi mafala toera kupangiza kuti pidalongwa ndi undimomwene, peno ndi pikiro yakupambulika yakuti munthu asapangiza kuti anacita cinthu peno nkhabe. Kazinji kene ndi pikiro inacitwa kuna munthu wa cidzo, makamaka kuna Mulungu. Yahova adumbira toera kupangiza kuti cibverano cidacita iye na Abhrahamu ndi candimomwene.—Gen 14:22; Ahe 6:16, 17.

• Dyabo.

  Ndi dzina ya Sathani inagumanika mʼMalemba Acigerego Acikristu, yakuti isabveka “Nyakupambizira.” Sathani apaswa dzina yakuti Dyabo thangwi iye ndi nyakupambizira wankulu, pontho asalongera uthambi Yahova, mafala Ace adidi na dzina Yace yakucena.—Mat 4:1; Ju 8:44; Apo 12:9.

• Dzimunthu; Kulambira madzimunthu.

  Dzimunthu ndi cinthu cidacitwa toera kuimirira cinthu cinango candimomwene peno cakuti nee ndi candimomwene, cakuti anthu asaciphatisira mu ulambiri. Kulambira madzimunthu ndi kulemedza, kufuna, kulambira peno kugodamira dzimunthu.—Mas 115:4; Mab 17:16; 1Ak 10:14.

E

• Edhomi.

  Ndi dzina inango idapaswa Izau mwana wa Izaki. Dzindza ya Izau (Edhomi) yakwata cisa ca Seiri mbacikhala cawo, ceneci ndi cisa ca ku mapiri cakuti cikhali pakati, uku Bara Yakufa uku Gombe ya Akabha. Cisa ceneci cadzadziwika na dzina ya Edhomi. (Gen 25:30; 36:8)—Onani Apendise B3 na B4.

• Efa.

  Ndi nʼdida wakupima nawo pinthu pyakuuma, pontho ndi combo cikhaphatisirwa toera kupima naco pyakudya ninga mbeu. Nʼdida wa efa ukhali sawasawa na nʼdida wa bhato ukhaphatisirwa toera kupima nawo pinthu pya madzi-madzi, iwo ukhapita malitru 22. (Eks 16:36; Eze 45:10)—Onani Apendise B14.

• Efodhi.

  Ndi nguwo idalandana na aventali yakuti ikhabvalwa na anyantsembe. Nyantsembe wankulu akhabvala efodhi yakusiyana, efodhi ineyi ikhali na nguwo ya paditi yakuti ikhali na miyala 12 ya ntengo ukulu. (Eks 28:4, 6)—Onani Apendise B5.

•  Efraimu.

  Ndi dzina ya mwana waciwiri wa Zuze. Mukupita kwa ndzidzi, dzindza ibodzi ya Izraeli yadzacemerwa na dzina ineyi. Pidamala kugawika Izraeli, dzindza ya Efraimu ikhali yakubvekera kakamwe, natenepa iyo yadzakhala dzindza ikhaimirira umambo wa madzindza khumi.—Gen 41:52; Yer 7:15.

• Eluli.

  Pidamala ubitcu wa Ayuda ku Bhabhilonya, ineyi ikhali dzina ya mwezi wacitanthatu wa kalendaryo Waciyuda akhaphatisirwa na atumiki a Mulungu, mbwenye ukhali mwezi 12 wa kalendaryo akhaphatisirwa na anthu onsene. Iwo ukhatoma pakati pa mwezi wa Agosto mpaka pakati pa mwezi wa Setembro. (Nee 6:15)—Onani Apendise B15.

• Etanimu.

  Ndi dzina ya mwezi wacinomwe wa kalendaryo Waciyuda akhaphatisirwa na atumiki a Mulungu, mbwenye ukhali mwezi wakutoma wa kalendaryo akhaphatisirwa na anthu onsene. Iwo ukhatoma pakati pa mwezi wa Setembro mpaka pakati pa mwezi wa Outubro. Pidabwerera Ayuda buluka ku Bhabhilonya, mwezi unoyu wadzacemerwa Tisri (1Am 8:2)—Onani Apendise B15.

• Etiopya.

  Ndi dziko yakale yakuti ikhali kunterero kwa dziko ya Ejitu. Ikhaphataniza kunterero kwa dziko yakuti lero isacemerwa Ejitu mpaka pakati-nakati pa dziko yakuti lero isacemerwa Sudhau. Midzidzi inango, fala ineyi isaphatisirwa toera kulonga fala Yacihebheri yakuti “Kusi.”—Eks 1:1.

• Espelta.

  Ndi ntundu unango wa tirigu wakuti nee ukhali wakufunika kakamwe (Triticum spelta), pontho makoko ace akhaphatirira kakamwe pa tirigu.—Eks 9:32.

• Estoiko.

  Ndi xikola Yacigerego ya anthu akuti akhapfundza filozofiya mbakhulupira kuti toera munthu akhale wakutsandzaya asafunika kuphatisira luso yace yakunyerezera toera kubvesesa pinthu mbakhala mʼmaso mwakubvera na mitemo inatsogolera pinthu pyonsene. Mwakubverana na maonero awo, munthu wandzeru nkhabe funika kudzudzumika na kutsukwaliswa peno kutsandzaya.—Mab 17:18.

• Eufrate.

  Ndi nkulo wakulapha kakamwe, pontho ndi wakufunika kakamwe unagumanika kunterero kwa Azya, ndi ubodzi mwa mikulo miwiri mikulu kakamwe mu dziko ya Mezopotamya. Usalongwa pakutoma mʼbukhu ya Genesi 2:14 ninga ubodzi mwa mikulo minai ya mʼmunda wa Edheni. Nkulo unoyu ukhali madire a kunkwiriro kwa dziko idapaswa Aizraeli. (Gen 15:18; Apo 16:12)—Onani Apendise B2.

F

• Farau.

  Ndi cidzo ca amambo a ku Ejitu. Bhibhlya isalonga madzina a afarau axanu (Sizaki, So, Tiraka, Neko na Hofra), mbwenye afarau anango kuphatanizambo ale akhatonga mu ndzidzi wa Abhrahamu, Mose na Zuze, madzina awo nee alembwa mʼBhibhlya.—Eks 15:4; Aro 9:17.

• Filistiya; Afilisti.

  Ndi dziko inagumanika kunterero kwa Izraeli yakuti yadzacemerwa Filistiya. Afilisti ndi anthu adabuluka ku Kreta mbaenda kakhala kucisa ceneci. Iwo akundwa na Dhavidhi, mbwenye akhapitiriza kutongeka okha, pontho ndzidzi onsene akhali anyamalwa a Izraeli. (Eks 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7)—Onani Apendise B4.

• Forno.

  Ndi mbuto toera kupisisa peno kunyungulusa mautale; ikhaphatisirwambo toera kupisira pyombo pya dongo. Mu ndzidzi wakale, maforno akhacitwa na mabhuloko a mataka peno miyala. Maforno akhaphatisirwambo toera kucita ntoto.—Gen 15:17; Dha 3:17; Apo 9:2.

• Funda.

  Ndi cinthu cakuponya naco miyala cakucitwa na nthembe, uzingo wa pinyama peno maweya a pinyama. Pakati pace pakuti pakhali pakufuthuka pangʼono pakhaikhwa cinthu cikhafuna kuponywa, kazinji kene pakhaikhwa mwala. Nkhomo ibodzi ya funda ikhamangiriwa mu nkono wa munthu anafuna kuiphatisira, mbwenye nkhomo inango akhaiphatira mʼmanja mbaisiya pakuponya mwala. Mu ndzidzi wakale, madzindza anango akhalipa anyankhondo akuti akhali na maluso akuphatisira funda toera kuenda nawo kunkhondo.—Ato 20:16; 1Sa 17:50.

G

• Goli.

  Ndi phindi ya muti inaikhwa mʼmapewa a munthu, khundu ibodzi na ibodzi ya phindi ineyi isamangirwa mitolo, peno ndi phindi ya muti inamangirwa nʼkhosi mwa pinyama piwiri (makamaka ngʼombe) toera kukwewa pinthu pyakulima napyo, peno ngolo. Nakuti kazinji kene mabitcu akhaphatisira goli toera kuthukula mitolo yakulemera, fala yakuti goli isaphatisirwa mwakuphiphirisa toera kulonga pya ubitcu, peno kutongwa na munthu unango, kuphatanizambo kupondererwa na kuthabuswa. Kubulusa peno kugwanda goli pisabveka kubuluswa mu ubitcu, kumala kwa kupondererwa na kuthabuswa.—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

•  Gomeri.

  Ndi nʼdida wa pinthu pyakuuma wakuti ndi wa malitru 2,2 peno khundu yacikhumi ya Efa. (Eks 16:16, 18)—Onani Apendise B14.

• Guwa yakulambirwa.

  Ndi nzati wakulimira, kazinji kene wakucitwa na mwala, pontho cikhali cinthu cidasemwa ninga Bhaale peno alungu anango authambi.—Eks 23:24.

• Guwa ya Ntsembe.

  Ndi mbuto yapadzulu yakuti ikhacitwa na matope, miyala, mabhuloko a miyala na matabwa akuphimbirwa na utale. Pa guwa pakhaperekwa ntsembe na insenso toera kulambira Mulungu. Mu mbuto yakutoma ya tabhernakulo na ya templo, mukhali na “guwa” ingʼono “ya ouro” toera kupereka insenso. Iyo ikhali ya matabwa akuti akhadaphimbirwa na ouro. “Guwa” ikulu “ya nkuwa” yakupisira ntsembe ikhali nʼkhonde kunja kwa templo. (Eks 27:1; 39:38, 39; Gen 8:20; 1Am 6:20; 2Kr 4:1; Luk 1:11)—Onani Apendise B5 na B8.

H

• Hadhe.

  Ndi fala Yacigerego yakuti iri na mabvekero mabodzi ene na a fala Yacihebheri yakuti “Seoli.” Isathumburuzwa “Masiye” (na letra ikulu) toera kuisiyanisa na masiye, akuti ndi mbuto inaikhwa anthu onsene akufa.—Onani fala yakuti MASIYE.

• Herme.

  Ndi mulungu wa Agerego, mwana wamamuna wa Zeu. Nakuti mulungu unoyu akhaoniwa ninga nyakupereka mphangwa wa alungu na mulungu wa luso yakulonga mwadidi, Paulu pikhali iye ku Listra, mwakuphonyeka iye acemerwa Herme.—Mab 14:12.

• Herodhi.

  Ndi dzina ya dzindza ya atongi Aciyuda adasankhulwa na Roma. Herodhi Wankulu abvekera kakamwe thangwi amangisa pontho templo yakuti ikhadafudzwa mu Yerusalemu; pontho thangwi yakuphesa anangʼono pikhasaka iye Yezu toera kumupha. (Mat 2:16; Luk 1:5) Herodhi Arkelau na Herodhi Antipa ndi ana a Herodhi Wankulu; iwo akhadasankhulwa toera atonge pisa pingasi pya mu dziko ikhatongwa na pai wawo. (Mat 2:22) Antipa akhali tetrarka, iye atonga mu pyaka pitatu na hafu pya utumiki wa Kristu, mbapitiriza kutonga mpaka mu ndzidzi udacitika pinthu pidalembwa pa Mabasa kapitulu 12. (Mar 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mab 4:27; 13:1) Buluka penepo, Herodhi Agripa I, wakuti ndi ndzukulu wa Herodhi Wankulu, aphiwa na anju wa Mulungu pidamala iye kutonga mu ndzidzi wakucepa. (Mab 12:1-6, 18-23) Mwanace, Herodhi Agripa II, adzakhala ntongi mpaka pa ndzidzi wakuti Ayuda asandukira Aroma.—Mab 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Higayoni.

  Ndi fala yakuti isaphatisirwa pakulemba nyimbo. Pa Masalmo 9:16, fala ineyi panango isapangiza kulizwa kwa arpa mwakugaluza, peno kulimira pangʼono pakuimba toera kunyerezera.

• Himu.

  Ndi nʼdida wakupima nawo pinthu pya madzi-madzi, pontho ndi dzina ya combo ceneci. Nʼdida unoyu usapita malitru 3,67, mwakubverana na pidalemba nyakudziwisa mʼbodzi akhacemerwa Josefo kuti nʼdida ubodzi wa himu usapita makoro mawiri a ku Atena. (Eks 29:40)—Onani Apendise B14.

I

• Iliriko.

  Ndi provinsya ya ku Roma yakuti iri kunkwiriro kwa Gresya. Paulu afika ku Iliriko mu ndzidzi ukhamwaza iye mphangwa, mbwenye nkhabe dziwika khala iye amwaza mphangwa kweneko. (Aro 15:19)—Onani Apendise B13.

• Insenso.

  Ndi pinthu pyakununkhirisa na bhalsamu pyakuti pisapya mwapangʼono-pangʼono, mbapibulusa khwema yadidi. Insenso yadidi kakamwe yakucitwa na pinthu pinai pyakununkhira ikhaphatisirwa mu tabhernakulo na mu templo. Iyo ikhapiswa namacibese na pa kudoka kwa dzuwa pa guwa yakupereka insenso mu Mbuto Yakucena, pontho pa Ntsiku Yakucenesa Madawo iyo ikhapiswa mu Mbuto Yakucena Kakamwe. Insenso ikhaimirira maphembero akutawirika a atumiki akukhulupirika a Mulungu. Akristu nee akhaphembwa toera kupereka insenso.—Eks 30:34, 35; Lev 16:13; Apo 5:8.

• Isopo.

  Ndi muti wakuti uli na nthawi zingʼono na masamba mangʼono; ukhaphatisirwa toera kukhwaza ciropa peno madzi mʼmaserimonya akhacita anthu toera kuceneseka. Ndi muti wakulandana na manjirikau (Origanum maru; Origanum syriacum). Muti wa isopo unalongwa pa Juwau 19:29 panango ndi nthawi za manjirikau zidamangirwa pabodzi pene, (Sorghum vulgare), thangwi muti unoyu usakwanisa kulapha, natenepa mbudakwanisa kupfekwa thonje idabvikwa mu vinyu yakudjamuka toera kuikha pamulomo wa Yezu.—Eks 12:22; Mas 51:7.

• Izraeli.

  Ndi dzina idapaswa Yakobe na Mulungu. Mukupita kwa ndzidzi, anace onsene  akhacemerwa na dzina ineyi ninga dzindza. Madzindza a ana 12 a Yakobe akhacemerwa ana a Izraeli, nyumba ya Izraeli, mbumba ya Izraeli peno Aizraeli. Dzina yakuti Izraeli yaphatisirwambo toera kucemera madzindza khumi a umambo wakunkwiriro adapambulika mu umambo wakunterero; pontho mukupita kwa ndzidzi, dzina ineyi yaphatisirwa toera kucemera Akristu akudzodzwa, akuti ndi “Izraeli wa Mulungu.”—Aga 6:16; Gen 32:28; 2Sa 7:23; Aro 9:6.

J

• Jejuu.

  Ndi kucalira kudya mu ndzidzi ungasi. Aizraeli akhacita jejuu pa Ntsiku Yakucenesa Madawo, mʼmidzidzi ya nyatwa na mʼmidzidzi ikhafuna iwo citsogolero ca Mulungu. Ayuda akhazikisa ntsiku toera kucita jejuu kanai pa caka toera kukumbuka nyatwa zidatamba iwo mu umaso wawo. Akristu nee asakakamizwa toera kucita jejuu.—Esd 8:21; Iza 58:6; Luk 18:12.

• Jera.

  Ndi nʼdida wakupima nawo, wakuti ukhalemera magrama 0,57. Jera ibodzi ikhali khundu ibodzi ya siklo idagawiwa mʼmakhundu 20. (Lev 27:25)—Onani Apendise B14.

• Jiliyadhi.

  Makamaka ineyi ndi dzina ya cisa cinagumanika kumabulukiro a dzuwa a Nkulo wa Yordani, kutomera kunkwiriro mpaka kunterero kwa Gowa ya Yaboki. Mbwenye midzidzi inango dzina ineyi isaphatisirwambo toera kucemera cisa consene ca dziko ya Israeli kukhundu yakumabulukiro a dzuwa a Yordani, kwakuti ndi kukakhala dzindza ya Rubheni, ya Gadhi na hafu ya dzindza ya Manase. (Num 32:1; Yos 12:2; 2Am 10:33)—Onani Apendise B4.

• Jitite.

  Ndi fala inaphatisirwa na anyakuimba nyimbo yakuti nkhabe dziwika mabvekero ayo, mbwenye pisaoneka kuti fala ineyi yabuluka pa fala Yacihebheri yakuti gath. Nakuti fala yakuti gath isapangiza mbuto inakamulirwa mauva, anango asatawira kuti “Jitite” ndi nyimbo ikhaimbwa mu ndzidzi ukhacitwa vinyu.—Mas 81:Nsolo.

K

• Kabho.

  Ndi nʼdida unapita litru 1,22 wakuti ukhaphatisirwa toera kupima nawo pinthu pyakuuma, mwakubverana na nʼdida wa bhato. (2Am 6:25)—Onani Apendise B14.

• Kaldheya; Akaldheya.

  Pakutoma ineyi ikhali dzina ya dziko na mbumba yakuti ikhali pakati uku nkulo wa Tigre uku nkulo wa Eufrate; mukupita kwa ndzidzi dzina ineyi yadzaphatisirwa toera kucemera dziko yonsene ya Bhabhilonya na anthu a kweneko. Dzina yakuti “Akaldheya” ikhaphatisirwambo toera kucemera anthu adapfundza pya siyensiya, istorya, pilongero na astronomiya, akuti akhapfundza pya nyenyezi, mbakhulupira mizimu.—Esd 5:12; Dha 4:7; Mab 7:4.

• Kanani.

  Ndi ndzukulu wa Nowa, pontho akhali mwana wacinai wa Kamu. Madzindza 11 adabalwa na Kanani, mukupita kwa ndzidzi adzakhala mucisa ca nʼkhundu-nʼkhundu mwa bara ya Medhiteraneo, cakuti cikhali pakati, uku Ejitu uku Sirya. Cisa ceneci cadzacemerwa “dziko ya Kanani.” (Lev 18:3; Gen 9:18; Mab 13:19)—Onani Apendise B4.

• Kasiya.

  Ndi pinthu pyakuti pikhabuluswa pa kanela wa ku Xina (Cinnamomum cassia), muti unoyu walandana na muti wa kanela peno sinamomo. Kasiya akhaphatisirwa ninga mafuta akununkhira, pontho akhabvungazwa na pinango toera kucita mafuta akudzodza nawo.—Eks 30:24; Mas 45:8; Eze 27:19.

• Kemosi.

  Ndi mulungu akhalambirwa na Amoabhe.—1Am 11:33.

• Khomitco.

  Ndi nʼdida ungʼono kakamwe unalongwa mʼBhibhlya wakuti ukhaphatisirwa toera kupima pinthu pya madzi-madzi. Mʼbukhu ya Talmudhi Yaciyuda isalonga kuti khomitco ibodzi ndi mahimu 1/12, pyenepi pisabveka kuti nʼdida unoyu mbudapita malitru 0,31. (Lev 14:10)—Onani Apendise B14.

• Khonde ya Salomoni.

  Mu ntsiku za Yezu, ineyi ikhali mbuto ikhapita na anthu kukhundu yakumabulukiro a dzuwa a khonde ya templo. Anthu azinji akhakhulupira kuti mbuto ineyi ikhalipo mu templo ya Salomoni. Yezu apita na mu khonde ineyi mu “ndzidzi wa khoni,” pontho Akristu akutoma akhasonkhana mwenemu toera kulambira Mulungu. (Ju 10:22, 23; Mab 5:12)—Onani Apendise B11.

• Khono.

  Ndi nʼdida wakupima nawo wakuti kulapha kwawo kusatomera pa ntsonga ya cala ca pakati mpaka pa cigunkunu. Kazinji kene Aizraeli akhaphatisira khono ya masentimetru 44,5. Mbwenye iwo akhaphatisirambo khono yakulapha, ineyi ndi khono ibodzi yakuti ikhathimizirwa ugugumi wa djanja ibodzi, natenepa ulaphi wace ukhali wa masentimetru 51,8. (Gen 6:15; Luk 12:25)—Onani Apendise B14.

• Kisleu.

  Pidamala ubitcu wa Ayuda ku Bhabhilonya, ineyi ikhali dzina ya mwezi wacipfemba  wa kalendaryo Waciyuda akhaphatisirwa na atumiki a Mulungu, mbwenye ukhali mwezi wacitatu wa kalendaryo akhaphatisirwa na anthu onsene. Iwo ukhatoma pakati pa mwezi wa Novembro mpaka pakati pa mwezi wa Dezembro. (Nee 1:1; Zak 7:1)—Onani Apendise B15.

• Korali.

  Ndi pinthu pyakuwanga pyakulandana na miyala, pyakuti pisacitika na magogodo a pinyama pingʼono pya mʼbara. Mʼbara musagumanika makorali a makore akusiyana-siyana, kuphatanizambo akufuira, akucena na akupswipa. MʼBara Yakufuira mukhali na makorali mazinji kakamwe. Mu ndzidzi wakale, makorali akufuira akhali akufunika kakamwe, akhaphatisirwa toera kucita misanga na pinthu pinango pyakubalikisa manungo.—Mis 8:11.

• Koro.

  Ndi nʼdida wakupima nawo pinthu pyakuuma na pinthu pya madzi-madzi. Nʼdida unoyu usapita malitru 220, mwakubverana na nʼdida wa bhato. (1Am 5:11)—Onani Apendise B14.

• Kristu.

  Fala ineyi ndi cidzo ca Yezu, iyo yabuluswa mu fala Yacigerego yakuti Khristos, ndi sawasawa na fala Yacihebheri yakuti “Mesiya,” peno “Nyakudzodzwa.”—Mat 1:16; Ju 1:41.

• Kububuda.

  Ndi pinthu pinacitwa toera kusiyanisa mbeu na mapesi. Kububuda kukhacitwa na manja mukuphatisira cimuti, mbwenye pinthu pikhafuna kububudwa pingakhala pizinji, pana cinthu cikhaphatisirwa toera kububuda naco, ninga tabwa yakuti ikhali na pinthu pantsi toera kubulusa napyo mbeu, yakuti ikhakweyiwa na pinyama. Tabwa ineyi ikhaikhwa padzulu pa mbeu zidamwazwa pa mbuwa. (Lev 26:5; Iza 41:15)—Onani MBUWA.

• Kucena.

  MʼBhibhlya, fala ineyi nee isaphatisirwa basi ene toera kulonga pya kucenesa manungo, mbwenye isaphatisirwambo toera kulonga pya kupitiriza peno kukhala pontho na makhaliro akulungama, akusowa midonthi na akusowa cinthu cakuti cinapswipisa, kubvungazwa na pinango, kufudza makhaliro adidi peno auzimu. Mu Mwambo wa Mose, fala ineyi isaphatisirwa toera kulonga pya kuceneswa mwakubverana na Mwambo.—Lev 10:10; Mas 51:7; Mat 8:2; 1Ak 6:11.

• Kucenesa madawo.

  MʼMalemba Acihebheri fala yakuti kucenesa madawo ikhaphatisirwa toera kulonga pya ntsembe zikhaperekwa toera anthu afendedzere Mulungu, mbamulambira. Anthu pikhatsogolerwa iwo na mwambo wa Mose, makamaka pa Ntsiku Yakucenesa Madawo yakuti ikhali ntsiku ibodzi pa caka, zikhaperekwa ntsembe thangwi ya madawo a munthu mʼbodzi na mʼbodzi, pontho zikhaperekwambo ntsembe thangwi ya madawo a mbumba yonsene, toera akhale pontho na uxamwali na Mulungu. Ntsembe zenezi zikhaimirira ntsembe ya Yezu, idacenesa mwakukwana madawo a anthu onsene kabodzi basi, mbiphedza anthu toera akhale pontho na uxamwali na Yahova.—Lev 5:10; 23:28; Akl 1:20; Ahe 9:12.

• Kudzodza.

  Mucihebheri fala ineyi isabveka “kukhwaza pinthu pya madzi-madzi.” Mafuta akhaphatisirwa toera kuthirira munthu peno combo ninga cipangizo ca kuperekeka toera kuphata basa yakufunika kakamwe. MʼMalemba Acigerego Acikristu, fala ineyi isaphatisirwambo toera kulonga pya kutsanulwa kwa nzimu wakucena kuna ale adasankhulwa toera kukhala na cidikhiro cakuenda kudzulu.—Eks 28:41; 1Sa 16:13; 2Ak 1:21.

• Kuenda ku ubitcu.

  Ndi kubulusa munthu mu dziko yace peno panyumba pace, kazinji kene thangwi ya ntemo udakhazikiswa na ale adakunda dziko ineyi. Mucihebheri mafala anewa asabveka “kubuluka.” Aizraeli aendeswa kawiri ku ubitcu ukulu kakamwe. Umambo wakunkwiriro wa madzindza khumi waendeswa ku ubitcu na Asirya, mukupita kwa ndzidzi, umambo wakunterero wa madzindza mawiri waendeswa ku ubitcu na Abhabhilonya. Anthu anango mwa ale adaendeswa ku ubitcu unoyu, abwerera ku dziko yawo mwakubverana na ntemo udakhazikisa Siro, ntongi wa Persya.—2Am 17:6; 24:16; Esd 6:21.

• Kukhonda cena.

  Ndi munthu wakukhonda cena kumanungo peno munthu wakuti nkhabe bvera mitemo ya Mulungu. MʼBhibhlya kazinji kene fala ineyi isaphatisirwa toera kulonga cinthu cakukhonda tawiriswa, peno cakukhonda cena mwakubverana na Mwambo wa Mose. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mab 10:14; Aef 5:5)—Onani KUCENA.

• Kukhulupira mizimu.

  Ndi cipfundziso cakuti munthu ali na nzimu wakuti usapitiriza kukhala mʼmaso munthu angafa, pontho kuti anthu anakwanisa kulonga nawo kubulukira mwa munthu unango, makamaka ngʼanga. Fala Yacigerego yakuti “kukhulupira mizimu” ndi farmakia yakuti isabveka “mitombwe.” Fala ineyi isabverana na  pyakukhulupira mizimu, thangwi kale mitombwe ikhaphatisirwa pakuphemba mphambvu za madimonyo toera kucita mabasa aungʼanga.—Aga 5:20; Apo 21:8.

• Kukoma ntima kukulu.

  Ndi fala Yacigerego yakuti isapereka manyerezero a pinthu pyakutawirika na pyadidi kakamwe. Fala ineyi kazinji kene isaphatisirwa toera kulonga pya njira yadidi yakupereka muoni peno njira yadidi yakupasa. Ingalonga pya kukoma ntima kukulu kwa Mulungu, fala ineyi isabvekesa pya muoni unapereka Mulungu na ntima onsene mbakhonda kudikhira kubwezerwa cinthu. Natenepa, fala ineyi isapangiza kupasa kukulu kakamwe, ufuni ukulu na kukoma ntima kunapangiza Mulungu kuna anthu. Mucigerego fala ineyi isabvekambo “kuphedza,” peno “muoni udaperekwa na ntima onsene.” Ndi muoni unapaswa munthu maseze iye nee athema, thangwi ule anaupereka asakulumizwa na kukoma kwace ntima.—2Ak 6:1; Aef 1:7.

• Kulamuswa muli akufa.

  Ndi kukhala pontho na umaso. Fala Yacigerego yakuti anastasis isabveka “kulamuka; kulimira.” Bhibhlya isalonga pya anthu apfemba adalamuswa muli akufa, kuphatanizambo Yezu, ule adalamuswa na Yahova Mulungu. Maseze Eliya, Elizeu, Yezu, Pedhru na Paulu alamusa anthu muli akufa, mbwenye iwo acita pirengo pyenepi na mphambvu ya Mulungu. Kulamuswa muli akufa kwa “anthu akulungama na akukhonda kulungama” pa dziko yapantsi, ndi khundu yakufunika kakamwe ya cifuniro ca Mulungu. (Mab 24:15) Bhibhlya isalongambo pya kulamuswa muli akufa toera kuenda kudzulu, kulamuswa kweneku kusacemerwa “kwakutoma” kwakuti ndi kulamuswa muli akufa kwa abale a Yezu adadzodzwa na nzimu wakucena.—Afi 3:11; Apo 20:5, 6; Ju 5:28, 29; 11:25.

• Kumala kwa makhaliro a dziko.

  Ndi ndzidzi unapitiriza mpaka kumala kwa makhaliro a pinthu, peno pinthu pyakuti piri pantsi pa utongi wa Sathani. Kuonekera kwa Kristu kusacitikambo mu ndzidzi unoyu. Mukutsogolerwa na Yezu, aanju “anadzaenda kapambula anthu akuipa pakati pa anthu akulungama.” (Mat 13:40-42, 49) Anyakupfundza a Yezu akhafuna kakamwe kudziwa pya ndzidzi unoyu wa “kumala.” (Mat 24:3) Yezu mbadzati kubwerera kudzulu, apikira anyakupfundzace kuti iye mbadakhala pabodzi na iwo mpaka mu ndzidzi unoyu.—Mat 28:20.

• Kuonekera.

  Makhundu anango a Malemba Acigerego Acikristu, fala ineyi isaphatisirwa toera kulonga pya kuonekera kwa Yezu Kristu kutomera pa ndzidzi udakhazikiswa iye ninga Mambo wakuti ndi Mesiya mu ntsiku zakumalisa za makhaliro ano a dziko. Kuonekera kwa Kristu nee kusabveka kubwera mbabwerera pontho mwakucimbiza, mbwenye kusaphataniza ndzidzi udakhazikiswa.—Mat 24:3.

• Kupasa dzedze.

  Ndi kuthusa peno kupikira pinthu pyakuipa kuna munthu peno cinthu. Mphyakusiyana na mafala akutikana peno kulonga mwakuipirwa. Kazinji kene kupasa dzedze kusaphataniza kulonga mwanyapantsi mafala peno cinthu cakuipa, pontho dzedze ingaperekwa na Mulungu peno na munthu adatawiriswa na Mulungu, iyo isakhala yakufunika, pontho isakhala na mphambvu ninga profesiya.—Gen 12:3; Num 22:12; Aga 3:10.

• Kuperekeka kuna Mulungu.

  Ndi kulemedza Yahova Mulungu, kumulambira na kuntumikira munjira inapangiza kukhala wakukhulupirika ku utongi wace ukulu.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Kuphalakatira.

  Kugumanya peno kulokotera pinthu pyakuti anyakubvuna apisiya mwakufuna kwawo peno mwakukhonda funa. Mwambo wa Mose ukhaphemba kuti mbumba ya Israeli ikhonde kubvuna pyakudya piri kunkhomo kwa munda, pontho nee akhafunika kutcoda misapo yonsene ya milivera peno mauva onsene. Kuphalakatira mʼmunda mwanaciro angamala kubvuna, ukhali ufulu udapereka Mulungu kuna anyakutcerenga, anyakusowa, anthu a dziko inango, ana aumphawi na azice peno akazi adaferwa na amunawo.—Rut 2:7.

• Kusandzikira manja.

  Munthu akhasandzikirwa manja toera kusankhulwa kuti aphate basa yakufunika kakamwe, peno kusankhulwa toera apaswe nkhombo, kuwangiswa peno kutambira muoni wa nzimu wakucena. Midzidzi inango, pinyama pikhasandzikirwa manja mbapidzati kuphiwa toera kuperekwa ninga ntsembe.—Eks 29:15; Num 27:18; Mab 19:6; 1Ti 5:22.

• Kusemba nkazi wa mʼbale.

  Unoyu ukhali nsambo wakuti mamuna akhasemba nkazi wa mʼbale wace adafa, khala nee asiya mwana wamamuna. Pyenepi pikhacitika toera dzindza ya mʼbale wace adafa ipitirize! Nsambo unoyu mukupita kwa ndzidzi wadzaphatanizwambo mu Mwambo wa Mose,  pontho wadzacemerwambo kusemba nkazi wa mʼbale adafa.—Gen 38:8; Dhe 25:5.

• Kusidzwa.

  Ndi kugwandwa khanda ya ntsonga ya kumaso kwa mamuna. Abhrahamu apangwa kuti iye na anace akhafunika kucita pyenepi, mbwenye Akristu nee asakakamizwa toera kucita pyenepi. Fala ineyi isaphatisirwambo mwakuphiphirisa mʼmakhundu akusiyana-siyana.—Gen 17:10; 1Ak 7:19; Afi 3:3.

• Kutcunyuka.

  MʼBhibhlya, fala ineyi isapangiza kucinja kwa manyerezero kwakuti kusaphatanizambo kutsukwala kakamwe thangwi ya umaso ukhali na munthu kale, pinthu pyakuipa pidacita iye, peno kukhonda kucita pinthu pyakuti akhafunika kupicita. Kutcunyuka kwandimomwene kusabala misapo, yakuti ndi kucinja makhaliro.—Mat 3:8; Mab 3:19; 2Pe 3:9.

• Kutsukwala.

  Ndi makhaliro anapangiza munthu angaferwa peno angagwerwa na ntundu unango wa nyatwa. Kale anthu akhali na nsambo wakupangiza kutsukwala mu ndzidzi uzinji. Kusiyapo kulira mwakugaluza, anyakutsukwala akhabvala nguwo zakusiyana na anango, akhaikha dotha munsolo, akhapandula nguwo zawo, pontho akhamenya panthimandzi pawo. Midzidzi inango, anthu akuti akhali na luso yakupangiza kutsukwala akhacemerwa munthu angaferwa.—Gen 23:2; Est 4:3; Apo 21:4.

L

• Lepitoni.

  Mu ndzidzi udalembwa Malemba Acigerego Acikristu, ineyi ikhali kobiri ingʼono kakamwe ikhaphatisirwa na Ayuda, kobiri ineyi ikhali ya nkuwa peno bhronzi. MʼMabhibhlya anango fala ineyi yathumburuzwa “óbolo.” (Mar 12:42; Luk 21:2; cidzindikiro capantsi)—Onani Apendise B14.

• Levi; Mulevi.

  Ndi mwana wamamuna wacitatu wa Yakobe adabala iye na nkazace akhacemerwa Leya; pontho dzindza ya Levi yapaswambo dzina yakuti Alevi. Anace atatu amuna ndiwo adatomesa misoka mitatu mikulu ya anyantsembe a dzindza ya Levi. Midzidzi inango, fala yakuti “Alevi” isaphatisirwa toera kulonga pya dzindza yonsene ya Levi, mbwenye kazinji kene nee isaphataniza anyantsembe a dzindza ya Aroni. Pidapaswa anthu mbuto zakukhala mu Dziko Yakupikirwa, dzindza ya Levi nee yapaswa mbuto ninga unthaka wawo, mbwenye yapaswa mizinda 48 pakati pa mbuto zidapaswa madzindza anango.—Dhe 10:8; 1Kr 6:1; Ahe 7:11.

• Leviatani.

  Panango ndi cinyama cinakhala mʼmadzi. Pa lemba ya Yobe 3:8 na 41:1, cinyama ceneci cisacemerwa ngʼona peno cinyama cinango cikulu na camphambvu ca mʼmadzi. Leviatani analongwa pa Masalmo 104:26, panango ndi ntundu unango wa bhaleya. Mʼmavesi anango fala ineyi isaphatisirwa mwakuphiphirisa, nkhabe dziwika kuti ndi cinyama cipi cinalongwa.—Mas 74:14; Iza 27:1.

M

• Maalati.

  Pisaoneka kuti ndi fala inaphatisirwa mu nyimbo, isagumanika pa nsolo wa bukhu ya Masalmo 53 na 88. Panango fala ineyi ndi Yacihebhere yakuti isabveka “kufewa manungo; kubva kupha,” mbikhala nyimbo inapangiza kuti munthu ali wakutsukwala na wakusowa cidikhiro. Mabvekero anewa asabverana na mphangwa zinagumanika mu nyimbo zenezi ziwiri.

• Mabote a ku Tarsi.

  Kale fala ineyi ikhaphatisirwa toera kulonga mabote akuti akhaenda ku Tarsi wakale (cincino ndi Espanya). Pisaoneka kuti mukupita kwa ndzidzi dzina ineyi yadzapaswa mabote makulu akuti akhacita maulendo a nsindzo wakulapha. Salomoni na Yosafati aphatisira mabote anewa toera kucita maulendo awo a malonda.—1Am 9:26; 10:22; 22:48.

• Madimonyo.

  Ndi aanju akuipa, akukhonda kuoneka akuti ali na mphambvu kakamwe kupiringana anthu. Pa Genesi 6:2 iwo asacemerwa “ana a Mulungu,” pa Yuda 6 iwo asacemerwa “aanju.” Pidacitwa iwo, nee akhali akuipa, mbwenye adzakhala anyamalwa a Mulungu thangwi nee abvera Mulungu mu ntsiku za Nowa, iwo asandukira Yahova, mbasankhula kukhala kukhundu ya Sathani.—Dhe 32:17; Luk 8:30; Mab 16:16; Tiy 2:19.

• Makhaliro akupasa manyadzo.

  Mucigerego ndi aselgeia. Fala ineyi isabveka macitiro akukhonda kubvera mitemo ya Mulungu, pontho akuti asapangiza makhaliro akupasa manyadzo peno akusowa cilemedzo; kukhonda pasa ntengo peno kukhonda kulemedza ale anatsogolera, miyambo na matongero. Iyo isabvekesa pya madawo makulu.—Aga 5:19; 2Pe 2:7.

• Makhaliro a dziko.

  Mucigerego ndi aion ingalonga pya makhaliro a ndzidzi uno peno kufokotoza makhaliro a pinthu pinacitika pa ndzidzi peno caka. Bhibhlya isalonga pya “makhaliro a dziko” a ndzidzi uno, toera kupangiza pinthu pinacitika mu ndzidzi uno pa dziko, kuphatanizambo makhaliro  a umaso wa anthu a dziko. (2Ti 4:10) Kubulukira mu cibverano ca Mwambo, Mulungu akhazikisa makhaliro akuti anango anakwanisa kuacemera ndzidzi wa Aizraeli peno wa Ayuda. Kubulukira mu ntsembe yace ya ciomboli, Yezu Kristu aphatisirwa na Mulungu toera kukhazikisa makhaliro akusiyana akuti makamaka asaphataniza mpingo wa Akristu akudzodzwa. Pyenepi pyatomesa ndzidzi upswa, wakuti usapangiza pinthu pikhaimirirwa na cibverano ca Mwambo. Ingaphatisirwa munjira inapangiza pinthu pizinji, fala ineyi isagomezera makhaliro akusiyana-siyana, peno pinthu pyakuti piripo, pikhalipo peno pinadzaoneka.—Mat 24:3; Mar 4:19; Aro 12:2; 1Ak 10:11.

• Malemba.

  Ndi mabukhu akucena a Mafala a Mulungu. Fala yakuti malemba, isagumanika basi ene mʼMalemba Acigerego Acikristu.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Malkamu.

  Panango ndi dzina inango ya Moloke, mulungu wankulu wa Aamoni. (Sof 1:5)—Onani fala yakuti MOLOKE.

• Mana.

  Ndi cakudya cikhadya Aizraeli pikhali iwo nʼthando mu pyaka 40. Cakudya ceneci akhacipaswa na Yahova. Ntsiku zonsene namacibese ico cikhagumanika pantsi, kusiyapo pa ntsiku ya Sabudu. Aizraeli pidaona iwo mana pa ntsiku yakutoma alonga: ‘Ninji ipi?’ Mucihebheri ndi “man hu’?” (Eks 16:13-15, 35) Mbuto zinango mana asacemerwa “cakudya cakubuluka kudzulu” (Mas 78:24), “cakudya cikhabuluka kudzulu” (Mas 105:40) na “cakudya ca anyamphambvu” (Mas 78:25). Yezu alongambo pya mana munjira yakuphiphirisa.—Ju 6:49, 50.

• Mapiri a ku Libhano.

  Ku Libhano kuli na mbuto ziwiri zakuti ziri na mapiri mazinji, mbwenye mbuto ibodzi ndiyo inadziwika na dzina ya Mapiri a ku Libhano. Mbuto inacemerwa Mapiri a ku Libhano iri kumadokero a dzuwa, mbwenye mbuto inacemerwa Antilibhano iri kumabulukiro a dzuwa, pakati pa mbuto zenezi ziwiri pali na gowa yakulapha na ya ndimu. Mapiri a ku Libhano ali nʼkhundu mwa Bara ya Medhiteraneo, mapiri anewa alapha mpaka metru 1.800 peno 2.100. Mu ndzidzi wakale, ku Libhano kukhali na miti mikulu mizinji ya sedhro, yakuti ikhali yakufunika kakamwe kuna anthu a madziko a cifupi na kweneko. (Dhe 1:7; Mas 29:6; 92:12)—Onani Apendise B7.

• Mapwepwa.

  Ndi makoko a mbeu anabuluswa mu ndzidzi unabubudwa izo na unapepetwa izo. Fala yakuti mapwepwa isaphatisirwa munjira yakuphiphirisa toera kulonga kuti cinthu ndi cakusowa basa na cakukhonda funika.—Mas 1:4; Mat 3:12.

• Masedhonya.

  Ndi cisa ca kunkwiriro kwa Gresya cidabvekera kakamwe mu ndzidzi ukhatonga Alexandre Wankulu, pontho capitiriza kukhala cakutongereka mpaka pidakundwa ico na Aroma. Masedhonya ikhali provinsya ikhatongwa na Roma mu ndzidzi udacita Paulu ulendo wace wakutoma wakuenda ku Europa. Paulu aenda katatu ku Masedhonya. (Mab 16:9)—Onani Apendise B13.

• Maskili.

  Ndi fala Yacihebhere yakuti mabvekero ayo nee asadziwika mwadidi pa nsolo wa makapitulu akukwana 13 a bukhu ya Masalmo. Panango fala ineyi isabveka “nyimbo yakuti isaphedza munthu toera kunyerezera.” Anango asatawira kuti mabvekero a fala ineyi asabverana na fala inango yakulandana na ineyi yakuti isathumburuzwa ‘kutumikira mwaudziwisi.’—2Kr 30:22; Mas 32:Nsolo.

• Matanya; Nyamatanya.

  Ndi utenda wakugopswa kakamwe unabuluka pa khanda ya munthu. MʼBhibhlya, fala ineyi nee isalonga basi ene pya utenda unadziwika na dzina ineyi lero, thangwi iwo mbudakwanisambo kuphata anthu, nguwo na nyumba. Munthu anaphatwa na utenda wa matanya asacemerwa nyamatanya.—Lev 14:54; Luk 5:12.

• Mbuto yakukamulira mauva.

  Kazinji kene akhali madjenje mawiri akuti akhakumbwa pamwala, ibodzi ikakhala padzulu pangʼono, inango mbikhala pantsi. Mauva angakamulwa nʼdjenje yapadzulu, madzi ace akhapita na mu mpembe mbagwera nʼdjenje yapantsi. Fala ineyi isaphatisirwambo mwakuphiphirisa ninga kutonga kwa Mulungu.—Iza 5:2; Apo 19:15.

• Mbuto Yakucena.

  Ndi mbuto yakutoma na ikulu kakamwe ya mu tabhernakulo peno mu templo, yakusiyana na mbuto ya nkati inacemerwa Mbuto Yakucena Kakamwe. Mu Mbuto Yakucena ya mu tabhernakulo mukhali na cakuikhira nyale ca ouro, guwa ya ouro toera kupisira insenso, meza yakuikhira mikate ya ntsembe na pyombo pinango pya ouro. Mu Mbuto Yakucena ya mu templo mukhali na guwa ya ouro, pyakuikhira nyale khumi pya ouro na meza khumi zakuikhira mikate ya ntsembe. (Eks 26:33; Ahe 9:2)—Onani Apendise B5 na B8.

• Mbuto Yakucena Kakamwe.

  Ndi mbuto yankati kakamwe ya mu tabhernakulo na  ya mu templo, ndi mwenemu mukhakoyiwa bokosi ya cibverano; pontho mbuto ineyi isacemerwambo Mbuto Yakucena ya Anthu Akucena. Akhatawiriswa kupita mu Mbuto Yakucena Kakamwe akhali Mose na nyantsembe wankulu basi, pontho nyantsembe wankulu akhapita mwenemu basi ene pa Ntsiku Yakucenesa Madawo.—Eks 26:33; Lev 16:2, 17; 1Am 6:16; Ahe 9:3.

• Mbuto Zaulambiri.

  Ndi mbuto zikhaphatisira anthu toera kulambira, kazinji kene pa nthunda, paphiri peno pa guwa. Midzidzi inango mbuto zaulambiri zikhaphatisirwa toera kulambira Yahova, mbwenye kazinji kene zikhaphatisirwa toera kulambira alungu authambi.—Num 33:52; 1Am 3:2; Yer 19:5.

• Mbuwa.

  Ndi mbuto ikhaphatisirwa toera kububudira pinthu. Mbuwa ikhali mbuto yakuzungulira yakuti kazinji kene ikhacitwa pa nthunda, mbuto yakuti isapita mphepo. (Mat 3:12)—Onani KUBUBUDA.

• Merodhaki.

  Ndi mulungu wankulu wa ku Bhabhilonya. Hamurabi wakuti akhali mambo na nyakukhazikisa mitemo, pidamala iye kusankhula Bhabhilonya ninga nzinda ukulu wa Utongi wa Bhabhilonya, Merodhaki (peno Mardhuki) adzakhala wakufunika kakamwe. Iye adzapita pa mbuto ya alungu azinji, mbadzakhala mulungu wakufunika kakamwe wa Abhabhilonya. Mukupita kwa ndzidzi, dzina ya Merodhaki (peno Mardhuki) yacinjwa mbikhala “Bhelu” (“Mwanaciro”), pontho Merodhaki adzatomambo kucemerwa na dzina ya Bheli.—Yer 50:2.

• Mesiya.

  Ndi fala idabuluswa Mucihebheri yakuti isabveka “nyakudzodzwa” peno “munthu adadzodzwa.” Mucigerego ndi “Kristu.”—Dha 9:25; Ju 1:41.

• Mikate ya ntsembe.

  Ndi mikate 12 yakuti ikhaikhwa mwakusandzikirana pameza ya mbuto Yakupambulika ya mu tabhernakulo na ya mu templo. Mikate ineyi ikhapakwa mʼmakhundu mawiri, uku mitanthatu, uku mitanthatu pa meza ibodzi ene. Masabudu onsene mikate ineyi yakuti ikhaperekwa ninga ntsembe kuna Mulungu, ikhabuluswa mbiikhwa inango. Mikate ikhabuluswa ikhadyiwa basi ene na anyantsembe. (2Kr 2:4; Mat 12:4; Eks 25:30; Lev 24:5-9; Ahe 9:2)—Onani Apendise B5.

• Mikate yacipangizo.

  —Onani mafala akuti MIKATE YA NTSEMBE.

• Mikitamu.

  Ndi fala Yacihebheri inagumanika mʼmisolo ya makapitulu matanthatu a bukhu ya Masalmo (Mas 16, 56-60). Ndi fala yakuti mabvekero ayo nkhabe dziwika mwadidi, mbwenye panango iri na mabvekero mabodzi ene na a fala yakuti “cidzindikiro.”

• Milikomu.

  Ndi mulungu akhalambirwa na Aamoni, panango ndi mʼbodzi ene na mulungu Moloke. (1ki 11:5, 7) Cifupi na kunkhomo kwa utongi wace, Salomoni asasanya mbuto zaulambiri za mulungu unoyu wauthambi.—Onani fala yakuti MOLOKE.

• Mina.

  Isacemerwambo mane mʼbukhu ya Ezekiyeli. Ndi nʼdida wakupima nawo kulemera kwa cinthu, pontho ndi ntengo wa kobiri. Mwakubverana na pinthu pidagumanwa pantsi na ale anasaka pinthu pyakale mʼmadembe, pinapangiza kuti mina ibodzi ndi masiklo 50, pontho siklo ibodzi ikhalemera magrama 11,4; mina inalongwa mʼMalemba Acihebheri magrama 570. Panango ikhalipo midida miwiri ya mina, ibodzi ikhaphatisirwa na anthu onsene, inango ikhaphatisirwa na mambo. Mina inalongwa mʼMalemba Acigerego Acikristu ikhali madhrakima 100. Ikhalemera magrama 340. Mina 60 ndi talento ibodzi. (Esd 2:69; Luk 19:13)—Onani Apendise B14.

• Mira.

  Ndi pinthu pyakununkhira pikhabuluswa mʼmiti ya minga yakusiyana-siyana peno miti mingʼono ya ntundu wa Commiphora. Mira ndi cibodzi mwa pinthu pikhaphatisirwa toera kucita mafuta akudzodza nawo munthu. Mira ikhaphatisirwa toera kununkhirisa pinthu ninga nguwo na talimba, pontho ikhaphatisirwa toera kukhwaza munthu angafuna kukanywa manungo. Mira ikhaphatisirwambo toera kukhunganya manungo a munthu wakufa mbadzati kuikhwa munthumbi.—Eks 30:23; Mis 7:17; Ju 19:39.

• Misapo yakutoma.

  Ndi misapo yakutoma mu ndzidzi wakubvuna; pontho ndi pinthu pyakutoma kubalwa. Yahova akhaphemba mbumba ya Izraeli toera ipereke kuna iye misapo yawo yakutoma, pyenepi pikhaphataniza mwana wakutoma wa munthu, wa cinyama, peno misapo ya mʼmunda. Dzindza ya Izraeli ikhapereka kuna Mulungu misapo yawo yakutoma pa Phwando ya Mikate Yakusowa Pyakutupisa na pa Pentekoste. Fala yakuti “misapo yakutoma” yaphatisirwambo munjira yakuphiphirisa toera kulonga Kristu na atowereri ace akudzodzwa.—1Ak 15:23; Num 15:21; Mis 3:9; Apo 14:4.

• Miti yakusongoka.

  Ndi ndodo yakulapha yakusongoka ikhaphatisirwa na anyakulima  toera kudzokonya pinyama. Mafala a munthu waudziwisi, akuti asaphedza ule anambvesera toera kuphatisira uphungu wace, asalandaniswa na miti ineyi yakusongoka. Mafala akuti “kuponya miyendo toera kumenya miti yakusongoka” asafokotoza pinacita ngʼombe yaupoka yakuti nkhabe funa kucita pinafuna mwanaciro mu ndzidzi unaidzokonya iye toera icite pinafuna iye, natenepa iyo isaponya mwendo mbilasika na ndodo yakusongoka.—Mab 26:14; Ato 3:31.

• Miyoni kuna anyakutcerenga.

  Ndi miyoni inaperekwa toera kuphedza munthu anafuna ciphedzo. Maseze nee isalongwa pakweca mʼMalemba Acihebheri, Mwambo ukhapangiza pakweca pinthu pyakuti Aizraeli akhafunika kupicita toera kuphedza anyakutcerenga.—Mat 6:2.

• Mizinda yakuthawira.

  Ndi mizinda ya Alevi yakuti munthu adapha ndzace mwakukhonda funa mbadakwanisa kuthawira mwenemu toera akhonde kuphiwa na mʼbale wace munthu adapha iye. Mu dziko yakupikirwa mukhali na mizinda mitanthatu yakuthawira, yakuti mwakubverana na citsogolero ca Yahova pakutoma yasankhulwa na Mose, mukupita kwa ndzidzi yasankhulwa na Yoswa. Munthu adapha ndzace angafika mu nzinda wakuthawira akhalonga nseru wace kuna akulu a mbumba pansuwo ukulu wa nzinda, pontho iye akhatambirwa mwadidi. Toera ule adapha munthu mwakufuna akhonde kuthawira mwenemu mbatsidzikizwa, munthu adapha ndzace akhafunika kutongwa mu nzinda udapha iye munthu toera apangize kuti ndi wakusowa mulando. Angapangiza kuti ndi wakusowa mulando, iye akhabwerera mu nzinda udathawira iye, pontho akhafunika kukhala mwenemu mu umaso wace onsene peno mpaka nyantsembe wankulu angafa.—Num 35:6, 11-15, 22-29; Yos 20:2-8.

• Moloke.

  Ndi mulungu wa Aamoni; pisaoneka kuti ndi mʼbodzi ene na Malkamu, Milkomu. Panango ceneci ndi cidzo ca alungu, tayu dzina ya mulungu mʼbodzi. Mwakubverana na Mwambo wa Mose, munthu angapereka mwanace ninga ntsembe kuna Moloke akhafunika kuphiwa.—Lev 20:2; Yer 32:35; Mab 7:43.

• Mpando wakutongera miseru.

  Kazinji kene ndi mbuto yapakweca, yapadzulu yakuti toera kufikapo munthu asafunika kukwira sikada. Anyakutonga miseru akakhala pantsi penepo toera kulonga na mbumba, pontho toera kudziwisa pisankhulo pyawo. Mafala akuti “mbuto inatongera Mulungu miseru” na “mpando wa Kristu unatongera iye miseru,” ndi mafala akuphiphirisa akuti asaimirira masasanyiro a Yahova toera kutonga anthu.—Aro 14:10; 2Ak 5:10; Ju 19:13.

• Mphangwa zadidi.

  MʼMalemba Acigerego Acikristu, ndi mphangwa zadidi za Umambo wa Mulungu na zacipulumuso thangwi yakukhulupira Yezu Kristu.—Luk 4:18, 43; Mab 5:42; Apo 14:6.

• Mphampha ya ntsembe yakucenesa madawo.

  Ndi mphampha ya Bokosi ya Cibverano, yakuti nyantsembe wankulu akhawaza ciropa ca ntsembe zakulekerera madawo pa Ntsiku Yakulekerera Madawo. Mafala anewa abulukira ku fala Yacihebheri yakuti isabveka “kuphimbira” peno “kufudza” madawo. Mphampha ineyi ikhadacitwa na ouro yadidi kakamwe, pontho padzulu payo pakhali na akerubhi awiri, mʼbodzi kunkhomo ibodzi, unango kunkhomo inango. Mʼmidzidzi inango isacemerwa kwene “mphampha” basi. (Eks 25:17-22; 1Kr 28:11; Ahe 9:5)—Onani Apendise B5.

• Mphete yakuikha nayo cidzindikiro.

  Ndi ntundu unango wa selo yakuti ikhabvalwa ncala peno kuikhwa pa nkufu wakuti panango ukhabvalwa nʼkhosi. Iyo ikhapangiza mphambvu ya ntongi peno ntsogoleri. (Gen 41:42)—Onani SELO .

• Mpingo.

  Ndi nsoka wa anthu anagumanyikana pabodzi pene toera kucita cinthu peno basa. MʼMalemba Acihebheri, kazinji kene fala ineyi isalonga pya dzindza ya Izraeli. MʼMalemba Acigerego Acikristu, kazinji kene isalonga pya mpingo onsene Wacikristu, mbwenye isaphatisirwambo toera kulonga pya mpingo ubodzi na ubodzi.—1Am 8:22; Mab 9:31; Aro 16:5.

• Mprofeta.

  Ndi munthu anaphatisirwa na Mulungu toera kudziwisa pinthu pinafuna iye. Aprofeta akhapereka mphangwa za Mulungu kuna anthu, tayu basi mphangwa zikhalonga pya pinthu pikhafuna kucitika ntsogolo, mbwenye akhalongambo thangwi ya pipfundziso, mitemo na kutonga kwa Yahova.—Amo 3:7; 2Pe 1:21.

• Mpukutu.

  Ndi phindi yakulapha ya nthembe peno ya papiro yakulembwa khundu ibodzi yakuti ikhapyangirirwa pa cimuti. Malemba akhalembwa, pontho akhakopyarwi mʼmipukutu, yakuti ikhali mabukhu akhaphatisirwa  kakamwe mu ndzidzi udalembwa Bhibhlya.—Yer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Muhebheri.

  Pakutoma fala ineyi yaphatisirwa kuna Abhramu (Abhrahamu), toera kunsiyanisa na anthu a dzindza ya Amori akuti akakhala cifupi na iye. Mukupita kwa ndzidzi, fala ineyi yaphatisirwa toera kucemera ana a Abhrahamu adabalwa na ndzukulu wace akhacemerwa Yakobe.—Gen 14:13; Eks 5:3.

• Muimiriri wa cibverano.

  Ndi munthu anacitisa kuti anthu awiri akhale pontho akubverana. MʼBhibhlya, Mose asalongwa kuti ndi muimiriri wa cibverano ca Mwambo, pontho Yezu asalongwa kuti ndi muimiriri wa cibverano cipswa.—Aga 3:19; 1Ti 2:5.

• Mulembi.

  Ndi munthu wakuti akhakopyari Malemba Acihebheri mbaalemba mʼmatsamba anango. Mu ntsiku za Yezu, dzina ineyi ikhaphatisirwa toera kucemera nsoka wa amuna adapfundza kakamwe Mwambo. Amuna anewa akhatcinga Yezu.—Esd 7:6, cidzindikiro capantsi; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Muliri.

  Ndi ntundu onsene wa utenda wakuthapulisana wakuti usamwazika mwakucimbiza mʼmadziko mazinji, pontho usapha. Kazinji kene fala ineyi isaphatisirwa toera kupangiza kutonga kwa Mulungu.—Num 14:12; Eze 38:22, 23; Amo 4:10.

• Mulungu wandimomwene.

  Ndi fala Yacihebheri yakuti isabveka “Mulungu.” Kazinji kene, fala ineyi Yacihebheri isaphatisirwa toera kupangiza kuti mwakusiyana na alungu a uthambi, Mulungu wandimomwene ndi Yahova basi. Mafala akuti “Mulungu wandimomwene” asapangiza mabvekero andimomwene a fala Yacihebheri mʼmbuto zonsene zinagumanika mafala anewa.—Gen 5:22, 24; 46:3; Dhe 4:39.

• Muti unacitisa kudziwa cadidi na cakuipa.

  Ndi muti ukhagumanika mʼmunda wa Edheni wakuti Mulungu auphatisira ninga cidzindikiro ca ufulu wace wakukhazikisa kuna anthu mitemo ya cinthu “cadidi” na “cakuipa.”—Gen 2:9, 17.

• Muti wakupasa umaso.

  Ndi muti ukhagumanika mʼmunda wa Edheni. Bhibhlya nkhabe longa kuti nsapo wa muti unoyu ukhali na mphambvu yakupasa umaso; mʼmbuto mwace, iwo ukhaimirira cinyindiro ca Mulungu cakupasa umaso wakukhonda mala kuna munthu akhafuna iye kutawirisa kudya nsapo wa muti unoyu.—Gen 2:9; 3:22.

• Muti wakusikimizira.

  Mucigerego fala ineyi ndi stauros, isabveka muti wakudzongoka ninga ule udakhomerwa Yezu. Nkhabe cinapangiza kuti fala Yacigerego isabveka ntanda peno kuruju, ninga ikhaphatisirwa mu uphemberi wauthambi mu pyaka pizinji Kristu mbadzati kubwera pa dziko yapantsi. Fala yakuti “Muti wakusikimizira” isabvekesa mwadidi mabvekero a fala Yacigerego, thangwi fala yakuti stauros isaphatisirwambo toera kupangiza kusikimizwa, nyatwa na manyadzo akhafuna kupaswa atowereri a Yezu.—Mat 16:24; Ahe 12:2.

• Muti-Labheni.

  Ndi fala inagumanika pa nsolo wa Masalmo kapitulu 9. Kazinji kene fala ineyi isabveka “thangwi ya kufa kwa mwana.” Anango asalonga kuti ineyi ikhali dzina peno mafala akutoma a nyimbo yakudziwika, akuti akhafunika kuphatisirwa pakuimba nyimbo ineyi.

• Muyangʼaniri.

  Ndi mamuna wakuti basa yace ndi ya kuyangʼanira na kutsogolera mpingo. Fala Yacigerego yakuti episkopos, isabveka kutsogolera toera kutsidzikiza. Mafala akuti “muyangʼaniri” na “nkulu wa mpingo” (presbyteros) asapangiza basa ibodzi ene inacitwa mu mpingo Wacikristu. Fala yakuti “nkulu wa mpingo” isapangiza makhaliro akukola ali na munthu adakhazikiswa, pontho fala yakuti “muyangʼaniri” isagomezera pinthu pinafunika iye kucita mʼbasa ineyi.—Mab 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Muyuda.

  Ndi fala yakuti ikhaphatisirwa toera kucemera munthu wa dzindza ya Yuda pakumala kukundwa kwa umambo wa madzindza khumi a Izraeli. (2Am 16:6) Pidamala ubitcu wa ku Bhabhilonya, fala ineyi yaphatisirwa toera kucemera Aizraeli a madzindza akusiyana-siyana adabwerera ku dziko ya Izraeli. (Esd 4:12) Mukupita kwa ndzidzi, dzina ineyi yadzaphatisirwa toera kusiyanisa Aizraeli na anthu a madzindza anango, mwakukhonda tsalakana kukakhala iwo. (Est 3:6) Paulu aphatisira fala ineyi mwakuphiphirisa mu ndzidzi ukhafokotoza iye kuti dzindza ya munthu nee ndi cinthu cakufunika kakamwe mu mpingo Wacikristu.—Aro 2:28, 29; Aga 3:28.

• Mwala wakufunika kakamwe wapankhomo.

  Ndi mwala unaikhwa pankhomo, panaphatana mapfufu mawiri, ndi wakufunika toera kugumanya mapfufu mbapitiriza kukhala akuphatana. Mwala wakufunika kakamwe wapankhomo ukhali ule unaikhwa pantsi mu ndzidzi unatoma kumangwa nyumba; kazinji kene ukhasankhulwa mwala wakuwanga  kakamwe toera kumanga nyumba za ndzulu na mipanda ya nzinda. Mafala anewa asaphatisirwambo mwakuphiphirisa toera kulonga pya kutoma kucitwa kwa dziko yapantsi, pontho Yezu asalongwa ninga “mwala wakufunika kakamwe wapankhomo” wa mpingo Wacikristu, wakuti usalandaniswa na nyumba yauzimu.—Aef 2:20; Yob 38:6.

• Mwambo.

  Fala ineyi ingatoma na letra ikulu, isapangiza Mwambo wa Mose peno mabukhu maxanu akutoma a Bhibhlya. Ingatoma na letra ingʼono, isapangiza ntemo ubodzi na ubodzi wa Mwambo wa Mose, peno cinthu cinango cinaphatanizwa mu mwambo.—Num 15:16; Dhe 4:8; Mat 7:12; Aga 3:24.

• Mwambo wa Mose.

  Ndi Mwambo udapereka Yahova kuna Aizraeli; iye aupasa Mose toera aupereke kuna iwo nʼthando ya Sinai mu caka 1513 K.M.K. Mabukhu maxanu akutoma a Bhibhlya kazinji kene asacemerwa Mwambo.—Yos 23:6; Luk 24:44.

• Mwana wa Dhavidhi.

  Kazinji kene mafala anewa asalonga pya Yezu toera kugomezera kuti iye ndi Nyakutambira unthaka wa cibverano ca Umambo cakuti mbacidakwanirisika kubulukira mwa munthu wa dzindza ya Dhavidhi.—Mat 12:23; 21:9.

• Mwana wa munthu.

  Mʼmaevanjelyu mafala anewa alembwa mʼmaulendo akupiringana 80. Asalonga pya Yezu Kristu, pontho asapangiza kuti thangwi yakubalwa kwace mwaunyama, iye adzakhala munthu, tayu anju wakuti acinja manungo ace. Mafala anewa asapangizambo kuti Yezu mbadakwanirisa profesiya idalembwa pa Dhanyeli 7:13, 14. MʼMalemba Acihebheri, mafala anewa aphatisirwa kuna Ezekiyeli na Dhanyeli toera kugomezera kuti anyakupereka mphangwa anewa akuti asafa ndi akusiyana na Mwanaciro mphangwa zikhapereka iwo.—Eze 3:17; Dha 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mwana wautombo.

  Kazinji kene ndi mwana wamamuna wakuti ndi wakutoma wa baba (tayu mwana wakutoma wa mama). Mu ndzidzi wakale, mwana wautombo akhalemedzwa kakamwe pabanja, pontho babace angafa, ndiye akhatsogolera panyumba. Fala ineyi isaphatisirwambo toera kulonga pinyama pyacimuna “pyakutoma kubalwa.”—Eks 11:5; 13:12; Gen 25:33; Akl 1:15.

• Mwezi upswa.

  Ndi ntsiku yakutoma ya mwezi ubodzi na ubodzi wa kalendaryo Yaciyuda. Ineyi ikhali ntsiku yakugumanyikana pabodzi, yakucita phwando na ntsiku yakupereka ntsembe. Mukupita kwa ndzidzi, ntsiku ineyi yadzakhala phwando ikulu kakamwe ya dziko, pontho anthu akhakhondeswa kuenda kaphata basa.—Num 10:10; 2Kr 8:13; Akl 2:16.

N

• Nardho.

  Ndi mafuta akununkhira akudhula kakamwe a kore yakufuira akuti acitwa na muti unadziwika na dzina ibodzi ene (Nardostachys jatamansi). Nakuti nar­dho akhali mafuta akudhula kakamwe, kazinji kene mafuta anewa akhabvungazwa na mafuta anango a ntengo wakucepa. Mbwenye Marko pabodzi na Juwau alonga kuti Yezu atsanulirwa “nardho wakukhonda kubvungazwa na pinango.”—Mar 14:3; Ju 12:3.

• Nazireu.

  Ndi fala Yacihebheri yakuti isabveka “Munthu Adasankhulwa,” “Munthu Adaperekwa” peno “Munthu Adaikhwa Pakhundu.” Pakhali na misoka miwiri ya Anazireu: Ale adaperekeka toera kukhala Anazireu na ale adasankhulwa na Mulungu toera kukhala Anazireu. Mamuna peno nkazi mbadakwanisa kudumbira kuna Yahova toera kukhala Nazireu mu ndzidzi ungasi. Ale akhaperekeka mwakufuna kwawo toera kukhala Anazireu akhakhondeswa kucita pinthu pitatu: Nee akhafunika kumwa pyakumwa pyakuledzeresa peno kudya pinthu pyakucitwa na mauva, nee akhafunika kucinga tsisi yawo, pontho nee akhafunika kukhuya cinthu cakufa. Mbwenye ale akhasankhulwa na Mulungu akakhala ninga Anazireu umaso wawo onsene, pontho Yahova akhaapanga pinthu pikhafunika iwo kucita.—Num 6:2-7; Ato 13:5.

• Ndodo.

  Ndi phindi ya muti yakuti nyakutonga asaiphatira mʼmanja toera kupangiza mphambvu yace ninga ntongi.—Gen 49:10; Ahe 1:8.

• Neiloti.

  Ndi fala yakuti mabvekero ayo nkhabe dziwika mwadidi, mbwenye isagumanika pa mafala akutoma a bukhu ya Masal­mo 5. Anango asalonga kuti ndi cakuimba naco cakucita kupepeswa, yakuti asailandanisa na fala inango Yacihebheri inalonga pya hhalilʹ (fulauta). Ngakhale tenepo, fala ineyi panango isalonga pya nyimbo.

• Nisane.

  Pidabuluka Aizraeli ku ubitcu ku Bhabhilonya, ineyi yadzakhala dzina ipswa ya mwezi wa Abhibhe, mwezi wakutoma wa kalendaryo Yaciyuda pontho mwezi wacinomwe wa kalendaryo inango. Mwezi unoyu ukhatoma pakati pa Março mpaka pakati pa Abril. (Nee 2:1)—Onani Apendise B15.

•  Ngʼanga.

  Ndi munthu wakuti ali na cinyindiro cakuti asalonga na anthu akufa.—Lev 20:27; Dhe 18:10-12; 2Am 21:6.

• Ngolo.

  Ndi cinthu ca maroda mawiri cakuti cisakweyiwa na makavalo. Cisaphatisirwa toera kuthukula anthu peno mitolo, pontho cisaphatisirwambo kunkhondo.—Eks 14:23; Ato 4:13; Mab 8:28.

• Nguwo ikulu.

  Ndi nguwo ikhasiyanisa Mbuto Yakucena na Mbuto Yakucena Kakamwe mu tabhernakulo na mu templo. Nguwo ineyi ikhali yakubalika kakamwe, pontho pa nguwo ineyi pakhadalukwa akerubhi. (Eks 26:31; 2Kr 3:14; Mat 27:51; Ahe 9:3)—Onani Apendise B5.

• Nguwo inaphimbira nsolo.

  Ndi nguwo ikhapyangirirwa munsolo yakuti ikhaphatisirwa ninga dhunku. Nyantsembe wankulu akhabvala nguwo inaphimbira nsolo yakucitwa na linyu, yakuti patsogolo pace akhamangirapo lezi na usalu wa bhurumu. Mambo akhabvala dhunku ineyi, buluka penepo mbabvala nthimba yace. Yobe aphatisira fala ineyi mwakuphiphirisa pakulandanisa ulungami wace na nguwo yakuphimbira nayo nsolo.—Eks 28:36, 37; Yob 29:14; Eze 21:26.

• Nguwo ya paditi.

  Ndi phindi ya nguwo yakuti ikhali na miyala ya ntengo ukulu, iyo ikhabvaliwa na nyantsembe wankulu ndzidzi onsene ukhafuna iye kupita mu Mbuto Yakucena. Iyo ikhacemerwa “nguwo ya paditi yakutonga nayo” thangwi ikhali na Urimi na Tumimi, pyakuti pikhaphatisirwa toera kupangiza kutonga kwa Yahova. (Eks 28:15-30)—Onani Apendise B5.

• Njira.

  Ndi fala yakuti mʼBhibhlya isaphatisirwa mwakuphiphirisa toera kulonga pya macitiro peno makhaliro akuti ndi akutawirika peno akukhonda tawirika kuna Yahova. Ale akuti adzakhala atowereri a Yezu Kristu, alongwa kuti ali mu “Njira;” pyenepi pisabveka kuti umaso wawo ukhatsogolerwa na cikhulupiro cawo kuna Yezu Kristu, mbatoweza pidacita iye.—Mab 19:9.

• Nkazi wapakhundu.

  Ndi nkazi waciwiri peno wangʼono wakuti kazinji kene akhali bitcu.—Eks 21:8; 2Sa 5:13; 1Am 11:3.

• Nkuku wa Mataka.

  Mucihebheri ndi “Millo.” Fala ineyi yabuluswa mu fala yakuti isabveka “kudzadza.” Mu Septuaginta fala ineyi isathumburuzwa “nyumba yakutsidzikizwa mwadidi.” Panango ineyi ikhali nthunda ya mu nzinda wa Dhavidhi, yakuti yacitwa na anthu peno nkhabe. Mbwenye mabvekero a fala ineyi nkhabe dziwika.—2Sa 5:9; 1Am 11:27.

• Nkulu wa anyantsembe.

  MʼMalemba Acihebheri, ndi njira inango yakulonga “nyantsembe wankulu”. MʼMalemba Acigerego Acikristu, fala yakuti “akulu a anyantsembe,” pisaoneka kuti isalonga pya anthu a pidzo mu nsoka wa anyantsembe, panango isaphatisirwambo kuna ale adasiyiswa kutumikira ninga anyantsembe akulu, pontho atsogoleri a misoka 24 ya anyantsembe.—2Kr 26:20; Esd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Nkulu wa mpingo; Mamuna wakukalamba.

  Ndi mamuna wakukola, mbwenye mʼBhibhlya, makamaka fala ineyi isabveka munthu wakuti ali na cidzo ca utongi, peno ali na basa yakutsogolera pacisa peno dziko. Mʼbukhu ya Apokalipse, fala ineyi isaphatisirwambo kuna aanju. Fala Yacigerego yakuti presbyteros isabveka “nkulu wa mpingo” khala isalonga pya ale akuti ali na basa yakutsogolera mu mpingo.—Eks 4:29; Mis 31:23; 1Ti 5:17; Apo 4:4.

• Nsangani.

  Ndi mafala audziwisi peno kulonga mwacigwagwa pinthu pidacitika, munjira yakuti inapfundzisa munthu mʼmafala akucepa. Misangani inango ya mʼBhibhlya inakwanisa kubveka ninga pithankano. Nsangani usaphatanizambo undimomwene unalongwa mwakuphiphirisa. Anthu anango akhaphatisira misangani toera kupwaza andzawo peno kuasingirira.—Ekl 12:9; 2Pe 2:22.

• Nsasa wa nsonkhano.

  Ndi fala inaphatisirwa toera kulonga pya nsasa wa Mose na tabhernakulo yakuti pakutoma ikhadamangwa nʼthando.—Eks 33:7; 39:32.

• Nsolo.

  Ndi mafala akutoma anagumanika mʼmakhundu anango a bukhu ya masalmo anapangiza ule adalemba, mphangwa zakuthimizirika, pitsogolero pya nyimbo, peno cifuniro ca nyimbo ineyi.—Onani nsolo wa Masalmo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Nsonkho.

  Ndi pinthu pikhapereka Utongi peno ntongi kuna Utongi peno ntongi unango ninga cidzindikiro ca kubvera, toera kukhazikisa ntendere peno toera kutsidzikizwa. (2Am 3:4; 18:14-16; 2Kr 17:11) Fala ineyi isaphatisirwambo toera kulonga pya misonkho inalipa munthu paekha.—Nee 5:4; Aro 13:7.

•  Ntete.

  Ndi fala inaphatisirwa toera kulonga pinthu pyakusiyana-siyana pyakuti kazinji kene pisamera nʼkhundu mwa madzi. Kazinji kene fala ineyi isalonga pya ntete unacemerwa Arundo donax. (Yob 8:11; Iza 42:3; Mat 27:29; Apo 11:1)—Onani mafala akuti NTETE WAKUPIMA NAWO.

• Ntete wakupima nawo.

  Ndi ntete wa makhono matanthatu aulaphi. Khala makhono anewa ndi akhaphatisira anthu azinji, ntete unoyu ukhali na metru 2,67; mbwenye khala ndi khono yakulapha, ntete unoyu ukhali na metru 3,11. (Eze 40:3, 5; Apo 11:1)—Onani Apendise B14.

• Nthembe.

  Ndi khanda ya bira, ya mbuzi, peno ya mwanangʼombe yakuti ikhasasanywa toera kukhala mbuto yakulemberapo. Nthembe ikhali yakuwanga kakamwe kupiringana papiro, pontho ikhaphatisirwa toera kucita mipukutu ya Bhibhlya. Pisaoneka kuti nthembe zidaphemba Paulu kuti Timoti azibwerese zikhali za Malemba Acihebheri. Mipukutu inango ya Bara Yakufa ikhali ya nthembe.—2Ti 4:13.

• Nthumbi.

  Ingatoma na letra ingʼono, isapangiza nthumbi ya munthu mʼbodzi; ingatoma na letra ikulu, isapangiza masiye, akuti ndi mbuto inaikhwa anthu onsene akufa. Fala ineyi ndi sawasawa na Yacihebheri yakuti “Seoli” na Yacigerego “Hadhe.” MʼBhibhlya, iyo isaphatisirwa ninga mbuto yakuti nee iripodi, peno toera kufokotoza makhaliro akuti munthu nkhabe kucita cinthu nee kunyerezera.—Gen 47:30; Ekl 9:10; Mat 27:61; Mab 2:31.

• Nthumbi zakukumbukirwa.

  Ndi mbuto inaikhwa manungo a munthu wakufa. Mafala anewa ndi sawasawa na fala Yacigerego mnemeion, idabuluswa mu fala yakuti “kukumbukira,” pyenepi pisapangiza kuti munthu adafa asakumbukirwa.—Ju 5:28, 29.

• Ntombwe wakutupisa mikate.

  Ndi pinthu pinaikhwa mu ufa wakumunywa toera utupe, peno pinaikhwa mu pinthu pya madzi-madzi toera pikhale pyakumwa pyakuledzeresa. Kazinji kene, ineyi ndi khundu ya ufa wakumunywa udakoyiwa, wakuti wamala kale kutupiswa. MʼBhibhlya, fala yakuti ntombwe wakutupisa mikate isaphatisirwa toera kuimirira madawo peno uipi. Isaphatisirwambo toera kupangiza kukula kunacitika mwakukhonda kuoneka.—Eks 12:20; Mat 13:33; Aga 5:9.

• Ntsembe.

  Ndi muoni unapereka munthu kuna Mulungu toera kupangiza kupereka takhuta, kudzindikira kuti ali na mulando, peno toera akhale pontho na uxamwali wadidi na iye. Kutomera mu ndzidzi wa Abheli, anthu akhapereka ntsembe zakusiyana-siyana, kuphatanizambo ntsembe za pinyama mpaka mu ndzidzi udakhazikiswa Mwambo wa Mose wakuti ukhaphemba kuti anthu apereke ntsembe. Yezu pidamala iye kupereka umaso wace wakusowa madawo, anthu nee akhafunikabve kupereka ntsembe za pinyama, mbwenye Akristu asapitiriza kupereka ntsembe zauzimu kuna Mulungu.—Gen 4:4; Ahe 13:15, 16; 1Ju 4:10.

• Ntsembe inaendeswa kutsogolo mbibwezwa nduli.

  Ndi ntsembe yakuti pa kuipereka, nyantsembe akhaphatirira manja a munthu adabweresa ntsembe uku ntsembe mbiri mʼmanja mwace, pontho akhaiendesa kutsogolo mbaibweza nduli; peno nyantsembe ndiye akhaendesa ntsembe ineyi kutsogolo mbaibweza nduli. Kucita pyenepi kukhapangiza kuti ntsembe zenezi zikhaperekwa kuna Yahova.—Lev 7:30.

• Ntsembe thangwi ya madawo.

  Ndi ntsembe zinaperekwa thangwi ya madawo adacita munthu mwakukhonda funa, thangwi yakufewa kwa manungo akusowa ungwiro. Pinyama pyakusiyana-siyana pikhaperekwa ninga ntsembe, kutomera ngʼombe mpaka madjiwa mwakubverana na makhaliro a munthu anafuna kulekererwa madawo.—Lev 4:27, 29; Ahe 10:8.

• Ntsembe thangwi ya mulando.

  Ndi ntsembe ikhapereka munthu thangwi ya madawo ace. Yasiyana pangʼono na ntsembe zinango zikhaperekwa thangwi ya madawo, thangwi ntsembe ikhapereka munthu thangwi ya mulando ikhali toera kulekererwa mulando udakhala na munthu thangwi yakukhonda kutowezera cibverano peno toera akhale pontho na ufulu udaluza iye thangwi ya madawo adacita iye. Pontho munthu angapereka ntsembe ineyi nee akhafunikabve kutcunyuswa thangwi ya mulando wace.—Lev 7:37; 19:22; Iza 53:10.

• Ntsembe toera kupereka takhuta.

  Ndi ntsembe ikhaperekwa kuna Yahova ninga phembo toera kukhala muntendere na iye. Akhadya ntsembe ineyi ndi mwanaciro na anthu a pabanja pace, kuphatanizambo nyantsembe adaipereka na anyantsembe akhaphata basa pa ntsiku ineyi. Tinakwanisa kulonga kuti Yahova akhatambira utci wakununkhira wa mafuta akhapiswa. Ciropa,  cakuti cisaimirira umaso cikhaperekwambo kuna iye. Pyenepi pikhali ninga kuti anyantsembe, mwanaciro ntsembe na anthu a pabanja pace akakhala pantsi toera kudya pabodzi na Yahova, mbapangiza kuti ali muntendere na iye.—Lev 7:29, 32; Dhe 27:7.

• Ntsembe yakupiswa.

  Ndi ntsembe ya cinyama cakuti cikhapiswa pa guwa mbaciperekwa consene ninga ntsembe kuna Mulungu. Nyakupereka ntsembe nee akhafunika kukwata khundu ibodzi ya cinyama cikhafuna iye kupereka ntsembe, ninga (ngʼombe, mwanabira wamamuna, bokho, djiwa peno nkhangaiwa ingʼono).—Eks 29:18; Lev 6:9.

• Ntsembe ya pyakumwa.

  Ndi ntsembe ya vinyu ikhathirirwa pa guwa ya ntsembe, mbiperekwa pabodzi na ntsembe zinango. Paulu alandanisika na ntsembe zenezi za pyakumwa toera kupangiza kuti iye akhali dzololo toera kuperekeka peno kuphatisira umaso wace onsene toera kutumikira abale ace akuti ndi Akristu andzace.—Num 15:5, 7; Afi 2:17.

• Ntsembe zakupereka takhuta.

  Ndi ntsembe zakusimba Mulungu thangwi ya pyakudya na ufuni wace wakukhonda mala. Pa ntsiku ineyi anthu akhadya nyama za pinyama pikhaperekwa ntsembe, mikate ya pyakutupisa na yakusowa pyakutupisa. Nyama ikhafunika kudyiwa pa ntsiku ibodzi ene.—2Kr 29:31.

• Ntsiku Yakucenesa Madawo.

  Ndi ntsiku yakucena yakufunika kakamwe kuna Aizraeli, pontho ikhacemerwambo Yom Kippur (ndi fala idabuluswa Mucihebheri yohm hakkippurím, yakuti isabveka “ntsiku yakuphimbira”), anthu akhaikumbuka pa ntsiku 10 ya mwezi wa Etanimu. Ikhali ntsiku ineyi basi pa caka yakuti nyantsembe wankulu akhapita mu Mbuto Yakucena Kakamwe ya tabhernakulo peno ya templo. Mwenemu iye akhapereka ciropa ca ntsembe thangwi ya madawo ace, madawo a Alevi andzace na a mbumba yonsene. Ukhali ndzidzi wa nsonkhano wakucena na wakucita jejuu, pontho ntsiku ineyi ikhaoniwambo ninga Sabudu, pyenepi pisabveka kuti anthu akhafunika kusiya mabasa awo a ntsiku na ntsiku.—Lev 23:27, 28.

• Ntsiku Yakukhunganyika.

  Ndi dzina ya ntsiku yakuti lero isacemerwa Cixanu. Pa ntsiku ineyi, Ayuda akhakhunganya pyonsene pikhafuna iwo kuphatisira pa ntsiku ya Sabudu. Ntsiku ineyi ikhamala mu ndzidzi ukhadoka dzuwa Ncixanu, mbitomambo ntsiku ya Sabudu. Kwa Ayuda ntsiku ikhatoma ncidodo mpaka mangwana mwace ncidodo.—Mar 15:42; Luk 23:54.

• Ntsiku Yakutongwa.

  Ndi ntsiku peno ndzidzi wakuti misoka, madzindza, peno anthu anadzatawirira kuna Mulungu. Panango unakhala ndzidzi wakufudzwa kwa ale adatongwa mbaoniwa kuti athema kuphiwa, mbwenye kutongwa kweneku kunaphedzambo anango toera kupulumuswa, mbakhala na umaso wakwenda na kwenda. Yezu pabodzi na apostolo ace alonga pya “Ntsiku Yakutongwa” kwa anthu kutsogolo. Anafuna kutongwa pa ntsiku ineyi ndi anthu akuti ali mʼmaso na ale adafa kale.—Mat 12:36.

• Ntsiku zakumalisa.

  Mafala anewa na anango akulandana na anewa, ninga ‘kunkhomo kwa ntsiku zakumalisa,’ asaphatisirwa mʼmaprofesiya a mʼBhibhlya toera kupangiza kuti pinthu pinacitika pa dziko pinadzamala. (Eze 38:16; Dha 10:14; Mab 2:17) Mwakubverana na pinalonga maprofesiya anango, unoyu unakwanisa kukhala ndzidzi wa pyaka pyakucepa peno pizinji. Kazinji kene Bhibhlya isaphatisira mafala anewa toera kulonga pya “ntsiku zakumalisa” za makhaliro a dziko mu ndzidzi wakuonekera kwa Yezu kwakuti nkhabe kuoneka na maso.—2Ti 3:1; Tiy 5:3; 2Pe 3:3.

• Ntsogoleri Wankulu.

  Ndi mafala adabuluswa Mucigerego akuti asapangiza basa ikulu iri na Yezu Kristu yakuombola anthu mʼmadawo, akuti ndiwo anabweresa kufa, mbaatsogolera ku umaso wakukhonda mala.—Mab 3:15; 5:31; Ahe 2:10; 12:2.

• Ntumiki wakukapalwi.

  Fala na fala ndi mamuna wakukapalwi. Kazinji kene, amuna anewa akhasankhulwa toera aphate basa panyumba za amambo ninga anyakuphedza peno toera kuonera nkazi wa mambo na akazace anango apakhundu. Fala ibodzi ene isaphatisirwambo ninga cidzo toera kucemera nkulu wa anyabasa anaonera mabasa a panyumba ya mambo, mbwenye iye nee akhali mamuna wakukapalwi. Mafala akuti “nkhabe kusemba thangwi ya Umambo” asaphatisirwa toera kupangiza kuti munthu asankhula kukhonda semba, toera akwanise kucita pinthu pizinji mʼbasa ya Mulungu.—Mat 19:12; Eks 2:15; Mab 8:27.

• Ntumiki wakutumikira.

  Mucigerego ndi diakonos, fala ineyi kazinji kene ingathumburuzwa, isabveka “ntumiki.” “Ntumiki wakutumikira” ndi munthu anaphedzera nsoka wa  akulu a mpingo. Toera kutumikira ninga ntumiki wakutumikira, munthu asafunika kukhala na makhaliro akuthema analongwa mʼBhibhlya.—1Ti 3:8-10, 12.

• Nyakatanga.

  Ndi nʼdida wakupima nawo wakuti kulapha kwace ndi cifupi na kunkhomo kwa cala cikulu mpaka kunkhomo kwa cala cingʼono uku djanja iri yakufunguka. Nakuti khono iri na masentimetru 44,5, natenepa nyakatanga mʼbodzi ali na masentimetru 22,2 aulaphi. (Eks 28:16; 1Sa 17:4)—Onani Apendise B14.

• Nyakudziwisa pya nyenyezi.

  Ndi munthu anapfundza pya kufamba kwa dzuwa, mwezi na nyenyezi toera kulonga pinthu pinafuna kucitika ntsogolo.—Dha 2:27; Mat 2:1.

• Nyakuipa.

  Ndi dzina inango ya Sathani Dyabo, wakuti asaida Mulungu na matongero ace akulungama.—Mat 6:13; 1Ju 5:19.

• Nyakulotera.

  Ndi munthu analonga kuti ali na luso yakulonga pinthu pinafuna kucitika ntsogolo. MʼBhibhlya, anthu anewa asaphataniza anyantsembe akulotera, anyakudziwisa pya nyenyezi na anango.—Lev 19:31; Dhe 18:11; Mab 16:16.

• Nyakuonera.

  Ndi munthu wakuti nkhabe gona namasiku toera kutsidzikiza anthu peno pinthu, wakuti anakwanisa kucenjeza anthu pangaoneka pyakugopswa. Anyakuonera kazinji kene akhaikhwa padzulu pa mipanda na padzulu pa nyumba za ndzulu toera kuona nakutali ale anabwera mbadzati kufika dhuzi. Pakati pa anyankhondo akhalipombo anyakuonera. Mwakuphiphirisa, aprofeta akhali ninga anyakuonera a dzindza ya Izraeli, pontho iwo akhaacenjeza angaona kuti kufudzwa kuli dhuzi.—2Am 9:20; Eze 3:17.

• Nyakuona masomphenya.

  Ndi munthu wakuti akhapaswa luso na Mulungu toera kudzindikira pinafuna iye, munthu wakuti maso ace akhafungulwa toera akwanise kuona na kubvesesa pinthu pyakuti anango nee akhakwanisa kupiona. Fala Yacihebheri yabuluswa pa fala inango yakuti isabveka “kuona,” kweneku kukhali kuona na maso peno mwakuphiphirisa. Anthu angathimbana na nyatwa akhaenda kuna nyakuona masomphenya toera kaphemba uphungu wadidi.—1Sa 9:9.

• Nyakuumba.

  Ndi munthu anaphatisira dongo toera kuumba pikalango, mbale na pyombo pinango. Fala Yacihebheri yakuti nyakuumba ingathumburuzwa fala na fala isabveka “nyakucita.” Mphambvu iri na nyakuumba kuna dongo kazinji kene isalandaniswa na utongi wa Yahova kuna munthu mʼbodzi na mʼbodzi na kuna madzindza.—Iza 64:8; Aro 9:21.

• Nyakusandukira Mulungu.

  Fala Yacigerego yakuti (apostasía) yabuluswa mu fala yakuti ingathumburuzwa fala na fala isabveka “kuthaukirana na.” Fala ineyi isabveka “kusiya, kukhonda bvera, peno kusandukira.” MʼMalemba Acigerego Acikristu, fala yakuti “Nyakusandukira Mulungu” makamaka isaphatisirwa kuna ale anasiya ulambiri wandimomwene.—Mis 11:9; Mab 21:21; 2At 2:3.

• Nyakutsogolera nyimbo.

  Mʼbukhu ya Masalmo, fala ineyi Mucihebheri isabveka munthu wakuti akhakhunganya nyimbo, buluka penepo mbatsogolera ale akhaziimba. Pontho iye akhapfundzisa anyakuimba a dzindza ya Levi toera kuimba nyimbo zenezi, mbaatsogolera mu ndzidzi ukhaimba iwo pamaso pa mwinji. Mabhibhlya anango asaphatisira fala yakuti “nkulu wa anyakuimba” peno “ntsogoleri wa nyimbo.”—Mas 4:Nsolo; 5:Nsolo.

• Nyamalwa wa Kristu.

  Ndi fala Yacigerego yakuti iri na mabvekero mawiri. Isaphatisirwa toera kupangiza munthu wakuti ndi nyamalwa wa Kristu. Isaphatisirwambo toera kupangiza Kristu wauthambi, ule anaikhika ekhene pa mbuto ya Kristu. Anthu onsene, peno misoka ya anthu akuti mwauthambi asalonga kuti asaimirira Kristu, peno asalonga kuti iwo ndi Mesiya, peno asapingiza Kristu na anyakupfundzace, mwakuthema iwo anakwanisa kucemerwa anyamalwa a Kristu.—1Ju 2:22.

• Nyanga.

  Ndi nyanga za pinyama zakuti zikhaphatisirwa ninga makopo peno pyombo pyakukoyera mafuta, tinta peno pinthu pinango pyakubalikisa napyo manungo. Nyanga zikhaphatisirwambo ninga pyakuimba napyo nyimbo peno pyakucenjeza napyo anthu. (1Sa 16:1, 13; 1Ki 1:39; Eze 9:2) “Nyanga” kazinji kene isaphatisirwa ninga cipangizo ca mphambvu, kukunda na kuwina.—Dhe 33:17; Mik 4:13; Zak 1:19.

• Nyanga ya guwa.

  Ndi pinthu pidacitwa ninga nyanga pyakuti pikhali mu nkhomo zinai za guwa mbapipendamira kunja kwa guwa. (Lev 8:15; 1Am 2:28)—Onani Apendise B5 na B8.

• Nyantsembe.

  Ndi mamuna wakuti akhaimirira Mulungu pamaso pa anthu, mbaapfundzisa  mitemo ya Mulungu na miyambo yace. Anyantsembe akhaimirirambo mbumba pamaso pa Mulungu, iwo akhapereka ntsembe thangwi ya mbumba, mbaacitira maphembero akudembetera. Mwambo wa Mose mbudzati kukhazikiswa, mamuna akhatumikira ninga nyantsembe wa banja yace. Pidamala kukhazikiswa Mwambo wa Mose, amuna a dzindza ya Aroni na Levi ndiwo akhali anyantsembe. Anyakuphedzera awo akhali amuna anango a dzindza ya Levi. Pidakhazikiswa cibverano cipswa, Izraeli wauzimu adzakhala dzindza ya anyantsembe, mbatsogolerwa na Yezu Kristu ninga Nyantsembe Wankulu.—Eks 28:41; Ahe 9:24; Apo 5:10.

• Nyantsembe wankulu.

  Mwakubverana na Mwambo wa Mose, nyantsembe wankulu ndiye akhaimirira mbumba pamaso pa Mulungu, pontho ndiye akhatsogolera anyantsembe anango. Iye akhacemerwambo “nkulu wa anyantsembe.” (2Kr 26:20; Esd 7:5) Ndiye basi akhatawiriswa kupita mu Mbuto Yakucena Kakamwe nkati mwa tabhernakulo, mukupita kwa ndzidzi mu Mbuto Yakucena Kakamwe ya mu templo. Iye akhacita pyenepi kabodzi basi pa caka, pa Ntsiku Yakucenesa Madawo. Yezu Kristu asacemerwambo “nyantsembe wankulu.”—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ahe 4:14.

• Nyanyi Wakudzulu.

  Ineyi ndi dzina ya mulungu wankazi wakuti akhalambirwa na Aizraeli adasandukira Mulungu a mu ndzidzi wa Yeremiya. Anango akhalonga kuti unoyu ndi mulungu wankazi wa ku Bhabhilonya wakuti akhacemerwa Istar (Astarte). Iye akhali sawasawa na mulungu wankazi Inana wakuti akhalambirwa na Asumeri, pontho dzina ya Inana isabveka “Nyanyi Wakudzulu.” Kusiyapo kulandaniswa na kudzulu, iye akhali mulungu wa kubala. Astarte asacemerwambo “Nkazi Wakudzulu” pa mwala udalembwa na mafala Aciejitu.—Yer 44:19.

• Nyatwa ikulu.

  Fala Yacigerego yakuti “nyatwa” isabveka kutsukwala peno kuthabuka thangwi ya kunentsa kwa makhaliro. Yezu alonga kuti mu Yerusalemu mbamudaoneka “nyatwa ikulu” yakuti cipo yaoneka kale, makamaka “nyatwa ikulu” inafuna kugwera anthu onsene kutsogolo mu ndzidzi ‘wakubwera kwace na mbiri.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulu alonga pya nyatwa ineyi ninga cinthu cakulungama cinafuna kucita Mulungu toera kutcunyusa “ale anakhonda kubvera Mulungu na ale anakhonda kubvera mphangwa zadidi” zinalonga pya Yezu Kristu. Bukhu ya Apokalipse kapitulu 19 isapangiza Yezu ninga ntsogoleri wa anyankhondo akudzulu toera kumenyana na “cikala, amambo a pa dziko yapantsi na misoka ya anyankhondo awo.” (2At 1:6-8; Apo 19:11-21) “Mwinji ukulu wa anthu” unadzapulumuka pa nyatwa ineyi. (Apo 7:9, 14)—Onani fala yakuti ARMAJEDHONI.

• Nyenyezi yakumacibese.

  Ndi nyenyezi inamalisira kuoneka namacibese kukhundu ya kumabulukiro a dzuwa, mu ndzidzi wakuti dzuwa idzati kubuluka, mbipangiza kuti kunja kuli kuca.—Apo 22:16; 2Pe 1:19.

• Nyimbo yaciliro.

  Ndi nyimbo inaimbwa toera kupangiza kutsukwala kakamwe, ninga kutsukwala kunakhala na munthu angaferwa na xamwali wace peno munthu wakufunika kakamwe kuna iye.—2Sa 1:17; Mas 7:Nsolo.

• Nyimbo yakukwira nayo ku nzinda.

  Ndi nsolo wa bukhu ya Masalmo 120-134. Maseze pali na maonero mazinji thangwi ya mabvekero a mafala anewa, azinji asakhulupira kuti nyimbo zenezi 15 za masalmo zikhaimbwa mwakutsandzaya na Aizraeli mu ndzidzi ‘ukhakwira’ iwo kuenda ku nzinda wa Yerusalemu, wakuti ukhali padzulu pa mapiri a ku Yuda toera kacita maphwando matatu makulu a pacaka.

• Nzati.

  Ndi muti wakudzongoka wakuti usaphatisirwa toera kutsidzikiza nyumba, peno ndi cinthu cinango cidasasanywa mwakulandana na muti unoyu. Mizati inango ikhatcimikwa toera kukumbuka pinthu pidacitika peno maphwando anango. Mizati yaphatisirwa toera kutsidzikiza templo na nyumba ya mambo idamanga Salomoni. Anyakulambira madzimunthu akhatcimika mizati toera kuiphatisira pa ulambiri wauthambi, pontho Aizraeli mʼmidzidzi inango akhacitambo misambo ineyi. (Ato 16:29; 1Am 7:21; 14:23)—Onani fala yakuti CAKUBALIKISA.

• Nzati wakulambirwa.

  Fala Yacihebheri yakuti (ʼasheráh) isalonga pya (1) nzati wakulambirwa wakuti usaimirira Asera, mulungu wankazi wa ku Kanani wakuti akhacitisa anthu kubala, peno (2) dzimunthu ya mulungu wankazi Asera. Pisaoneka kuti khundu ikulu ya mizati ineyi ikhacitwa na miti. Panango mizati ineyi ikhali miti yakusemwa peno yakukhonda kusemwa.—Dhe 16:21; Ato 6:26; 1Am 15:13.

• Nzimu.

  Fala yakuti “nzimu” Mucihebheri ndi ruahh, Mucigerego ndi pneuma. Fala ineyi iri  na mabvekero akusiyana-siyana. Mabvekero onsene a fala ineyi asapangiza cinthu cakuti anthu nkhabe kwanisa kuciona na maso, pontho isapangiza mphambvu yakuti ikuphata basa. Mucihebheri na Mucigerego, fala ineyi isalonga pya (1) mphepo, (2) mphambvu ya umaso iri mu pinthu pya pa dziko yapantsi, (3) mphambvu inakulumiza munthu yakuti isabulukira muntima wakuphiphirisa, mbintsogolera toera kulonga peno kucita cinthu, (4) mafala akupumirwa akuti nee abulukira kuna anthu, (5) aanju na (6) mphambvu ya Mulungu, peno nzimu wakucena.—Eks 35:21; Mas 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Nzimu wakucena.

  Ndi mphambvu yakukhonda kuoneka inaphatisirwa na Mulungu toera kucita pinafuna iye. Nzimu unoyu ndi wakucena thangwi usabuluka kuna Yahova, wakuti ndi wakucena na wakulungama kakamwe, pontho thangwi ndiwo unaphatisirwa na Mulungu toera kucita pinthu pyakuti ndi pyakucena.—Luk 1:35; Mab 1:8.

• Nzinda wa Dhavidhi.

  Ineyi ndi dzina idapaswa nzinda wa Yebusi, pidamala Dhavidhi kuukunda mbamanga nyumba yace kweneko. Nzinda unoyu usacemerwambo Sioni. Iwo usagumanika kunterero kwa Yerusalemu, pontho ndi wakale kakamwe.—2Sa 5:7; 1Kr 11:4, 5.

O

• Olibhano.

  Ndi mbirira peno mamina akuuma (goma-resina) a miti na a mathendere a ntundu unango anacemerwa Boswellia. Olibhano pikhapiswa iyo, ikhabulusa khwema yakununkhira kakamwe. Iyo ikhabvungazwa na pinthu pinango toera kucita insenso yakucena yakuti ikhaphatisirwa mu tabhernakulo na mu templo. Olibhano ikhaperekwambo pabodzi na ntsembe za pyakudya, pontho ikhaikhwa padzulu pa mikate ya ntsembe mu Mbuto Yakucena.—Eks 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Omeri.

  Ndi nʼdida wakupima nawo pinthu pyakuuma, nʼdida unoyu ndi sawasawa na koro. Iwo ukhapita malitru 220, mwakubverana na nʼdida wa bhato. (Lev 27:16)—Onani Apendise B14.

• Oniksi.

  Ndi mwala wa ntengo ukulu, mwala wakuwanga wa ntundu wa agata, peno mwala wakubvungazikana na mwala wa kalisedhonya. Mwala wa oniksi uli na mphindza zakucena zakubvungazikana na mphindza za kore yakupswipa, ya nsuzi wa nyemba, yakufuira, ya dotha peno ya masamba a ndimu. Iwo ukhaikhwa pa nguwo zakupambulika za nyantsembe wankulu.—Eks 28:9, 12; 1Kr 29:2; Yob 28:16.

• Orebhi; Phiri ya Orebhi.

  Ndi cisa ca mapiri ciri nʼkhundu mwa Phiri ya Sinai. Pontho, Orebhi ndi dzina inango ya Phiri ya Sinai. (Eks 3:1; Dhe 5:2)—Onani Apendise B3.

P

• Papiro.

  Ndi pinthu pinamera mʼmadzi pyakulandana na mapesi, pontho pikhaphatisirwa toera kucita pitundu, mabokosi na mabote. Pikhaphatisirwambo toera kucita matsamba toera kulemberapo, pontho mipukutu mizinji yacitwa na papiro.—Eks 2:3.

• Paraizu.

  Ndi mbuto yakubalika peno mbuto idatcekwa maluwa. Paraizu yakutoma ikhali munda wa Edheni, idacita Yahova toera kupasa banja yakutoma. Pikhalonga iye na mʼbodzi wa mapanga akhali dhuzi na iye pamuti wakusikimizira, Yezu apangiza kuti dziko yapantsi inadzakhala paraizu. Fala yakuti paraizu inagumanika pa 2 Akorinto 12:4, isalonga pya paraizu ya ntsogolo, mbwenye inagumanika pa Apokalipse 2:7, isalonga pya paraizu yakudzulu.—Nyi 4:13; Luk 23:43.

• Paskwa.

  Ndi phwando ikhacitwa kabodzi pa caka pa ntsiku 14 ya mwezi wa Abhibhe (mukupita kwa ndzidzi mwezi unoyu wadzacemerwa Nisane) toera kukumbuka kubuluswa kwa Aizraeli ku Ejitu. Pa phwando ineyi, mbumba ikhafunika kupha na kuotca mwanabira (peno mbuzi), mbanʼdya na masamba akuwawa na mikate yakusowa pyakutupisa.—Eks 12:27; Ju 6:4; 1Ak 5:7.

• Pentekoste.

  Ndi phwando yaciwiri mwa maphwando matatu makulu akuti amuna onsene Aciyuda akhafunika kuakumbuka ku Yerusalemu. Fala yakuti Pentekoste isabveka “(Ntsiku) Yacimakumaxanu.” MʼMalemba Acigerego Acikristu fala ineyi isaphatisirwa toera kulonga pya Phwando Yakubvuna peno Phwando ya Masumana inalongwa mʼMalemba Acihebheri. Phwando ineyi ikhacitwa ingapita ntsiku yacimakumaxanu tingalengesa kutomera pa ntsiku 16 ya Nisane.—Eks 23:16; 34:22; Mab 2:1.

• Persya; Apersya.

  Ndi dziko na mbumba yakuti kazinji kene isalongwa pabodzi na Amedhi. Pisaoneka kuti Amedhi na Apersya akhali ubale wawo. Mu ndzidzi wakale, Apersya akakhala basi ene kunterero  kwa nthunda ya Irani. Mu utongi wa Siro Wankulu (wakuti anyakufufudza akale asalonga kuti pai wace ndi wa ku Persya, mai wace ndi wa ku Medhi), Apersya akunda Amedhi, mbwenye utongi wapitiriza kukhala uwiri. Siro akunda Utongi wa Bhabhilonya mu caka 539 K.M.K., pontho atawirisa kuti Ayuda akhali ku ubitcu abwerere ku dziko yawo. Utongi wa Persya ukhatoma kumabulukiro a dzuwa a Nkulo wa Indo mpaka kumadokero a dzuwa a Bara ya Ejeu. Ayuda atongwa na Apersya mpaka mu ndzidzi udakundwa Apersya na Alexandre Wankulu mu caka 331 K.M.K. Dhanyeli aona masomphenya a Utongi wa Persya, pontho Utongi unoyu usalongwa mʼBhibhlya mʼbukhu ya Esdhra, Neemiya na Esteri. (Esd 1:1; Dha 5:28; 8:20)—Onani Apendise B9.

• Phwando Yakubvuna; Phwando ya Masumana.

  —Onani fala yakuti PENTEKOSTE.

• Phwando Yakucenesa Templo.

  Ndi ntsiku ya pa caka toera kukumbuka kuceneswa kwa templo mudamala iyo kupswipiswa na Antioko Epifanio. Ineyi ikhali phwando ya ntsiku zisere yakuti ikhatoma pa ntsiku 25 ya mwezi wa Kisleu.—Ju 10:22.

• Phwando ya Mikate Yakusowa Pyakutupisa.

  Ikhali phwando yakutoma mwa maphwando matatu makulu akhacitwa na Aizraeli pa caka. Ikhatoma pa ntsiku 15 ya Nisane pakumala kwa Paskwa, mbipitiriza mu ntsiku zinomwe. Mu ntsiku zenezi, Aizraeli akhafunika kudya basi ene mikate yakusowa pyakutupisa, toera kukumbuka ulendo udacita iwo buluka ku Ejitu.—Eks 23:15; Mar 14:1.

• Phwando ya Misasa.

  Isacemerwambo Phwando ya Makumbi. Ikhacitwa pa ntsiku 15-21 ya mwezi wa Etanimu. Aizraeli akhacita phwando ineyi toera kutsandzaya pakumala kubvuna pyakudya pidalima iwo pa caka, ukhali ndzidzi toera kutsandzaya na kupereka takhuta kuna Yahova thangwi ya pyakudya pidabvuna iwo. Mu ntsiku za phwando ineyi, Aizraeli akakhala mʼmisasa peno mʼmakumbi, toera kukumbuka ulendo udacita iwo buluka ku Ejitu. Ikhali phwando yacitatu yakuti amuna onsene a dzindza ya Izraeli akhafunika kuenda ku Yerusalemu.—Lev 23:34; Esd 3:4.

• Pida pya nkhondo.

  Ndi pida pinabvala anyankhondo toera kutsidzikizika, ninga capeu ca utale, cakutsidzikiza naco diti ca utale, bhande, pyakutsidzikiza napyo miyendo na xango.—1Sa 31:9; Aef 6:13-17.

• Pidzindikiro.

  Ndi miyala mingʼono peno mapindi mangʼono a matabwa peno a miyala akhaphatisirwa toera kucita pisankhulo. Akhaikhwa pa nguwo peno mu combo, buluka penepo mbagubudzwa. Mwala peno phindi ya tabwa ikhagwa peno ikhabuluswa, ndiyo ikhasankhulwa. Kazinji kene pakhacitwa phembero toera kucita pyenepi.—Yos 14:2; Mas 16:5; Mis 16:33; Mat 27:35.

• Pimu.

  Ndi kulemera na ntengo ukhaphemba Afilisti toera anthu aulipe angabwera kudzanozesa pinthu pyakusiyana-siyana pya utale. Miyala yakusiyana-siyana ikhaphatisirwa ninga nʼdida idagumanwa mʼmbuto zikhakumbwa na anyakufufudza ku Izraeli ikhadalembwa na maletra Acihebheri fala yakuti “pimu”; iyo ikhalemera magrama 7,8 akuti ndi cifupi na magrama 8 a parata.—1Sa 13:20, 21.

• Pirengo; Mabasa akudzumisa.

  Ndi mabasa peno pinthu pyakudzumatirisa pinacitwa na ciphedzo ca mphambvu ikulu kupiringana zinadziwa anthu, natenepa pisaoneka pakweca kuti pisacitwa na mphambvu zauzimu. MʼBhibhlya, mafala akuti “cidzindikiro,” na “cirengo” asaphatisirwa toera kulonga cinthu cibodzi cene.—Eks 4:21; Mab 4:22; Ahe 2:4.

• Porneia.

  —Onani fala yakuti ULUKWALI.

• Profesiya.

  Ndi mphangwa za Mulungu zakuti zisapangiza cifuniro ca Mulungu peno kudziwisa cifuniro ceneci. Profesiya isaphatanizambo cipfundziso ca Mulungu cinalonga pya makhaliro, mitemo inapereka iye peno kutonga kwace, peno kulonga cinthu cinafuna kucitika ntsogolo.—Eze 37:9, 10; Dha 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Puta.

  Ndi munthu anapita mʼmabonde na munthu wakuti nee ndi mamunace peno nkazace, makamaka toera kupaswa kobiri. (Mucigerego fala yakuti “puta,” porne, yabuluswa mu fala yakuti isabveka “kugulisa.”) Kazinji kene fala ineyi isalonga pya nkazi, maseze Bhibhlya isalongambo pya amuna akuti akhali maputa. Mwambo wa Mose ukhakhondesa uputa, pontho kobiri ikhawina munthu thangwi yakucita uputa nee ikhatawiriswa toera kuperekwa nʼnyumba ya Yahova. Uputa unoyu ukhali wakusiyana na uputa ukhacita anthu pa templo toera kuwina kobiri. (Dhe 23:17, 18; 1Am 14:24) Bhibhlya isaphatisirambo fala ineyi mwakuphiphirisa toera kulonga anthu, madzindza peno misoka ya anthu analambira madzimunthu,  mu ndzidzi ubodzi ene mbalonga kuti asalambira Mulungu. Mwacitsandzo, nsoka wauphemberi wakuti mʼbukhu ya Apokalipse usacemerwa “Bhabhilonya Wankulu” usalongwa kuti ndi puta thangwi usacita uxamwali na atongi a dziko ino toera kukhala na mphambvu za utongi na upfumi.—Apo 17:1-⁠5; 18:3; 1Kr 5:25.

• Purimi.

  Ndi phwando ya pa caka yakuti ikhacitwa pa ntsiku 14 na 15 ya mwezi wa Adhari. Pa phwando ineyi, Ayuda akhakumbuka kupulumuswa kwawo mu ndzidzi wa Nyanyi Esteri. Purím, fala yakuti nee ndi Yacihebheri isabveka “pyakulotera.” Phwando ya Purimi peno Phwando ya Pyakulotera, yapaswa dzina ineyi thangwi ya pinthu pidacita Amani mu ndzidzi udaponya iye Puri (Pyakulotera) toera kucita masasanyiro akupha Ayuda onsene.—Est 3:7; 9:26.

• Pyakutapatwa.

  Ndi pinthu, pinyama peno pinthu pinango pya ntengo ukulu pyakuti pyakwatwa kuna ale adakundwa kunkhondo.—Yos 7:21; 22:8; Ahe 7:4.

• Pyakuthimisa napyo.

  Ndi pinthu pyakucitwa na ouro pyakuti pikhaphatisirwa mu tabhernakulo na mu templo toera kuthimisa napyo moto wa nyale.—Eks 37:23.

• Pyakuthimisa napyo moto.

  Ndi pyombo pya ouro peno pya parata pikhaphatisirwa mu tabhernakulo na mu templo. Panango pikhadalandana na tizora, ipyo pikhaphatisirwa toera kuthimisa napyo nyale.—2Am 25:14.

• Pyakuwawa.

  Fala ineyi isaphatisirwa mwakuphiphirisa mʼBhibhlya toera kulonga pya nyatwa zinabwera thangwi ya ulukwali, ubitcu, kusowa ulungami na kusandukira Mulungu.—Dhe 29:18; Mis 5:4; Yer 9:15; Amo 5:7.

R

• Raabhe.

  Ndi fala yakuphiphirisa inaphatisirwa mʼbukhu ya Yobe, Masalmo na Izaiya (Raabhe unoyu asiyana na ule analongwa mʼbukhu ya Yoswa). Mphangwa zinalongwa mʼbukhu ya Yobe zisapangiza kuti Raabhe unoyu asaphiphirisa cikala ca mʼbara; mʼmbuto zinango, cikala ceneci ca mʼbara cisaimirira Ejitu.—Yob 9:13; Mas 87:4; Iza 30:7; 51:9, 10.

• Romaa.

  Ndi nsapo wakulandana na tsau wakuti khundu yace ibodzi iri na cinthu cakulandana na nthimba. Nsapo unoyu uli na khoko yakuwanga na nthanga zakufuira zakuti ziri na pinthu pya madzi-madzi. Tunika ya bhurumu yakusowa mikono ya nyantsembe wankulu ikhabalikiswa nʼkhundu mwace na pinthu pyakulandana na nsapo wa romaa. Nzati ukhacemerwa Yakini na nzati ukhacemerwa Bhoazi yakuti ikhali kutsogolo kwa templo ikhadabalikiswambo na pinthu pyenepi.—Eks 28:34; Num 13:23; 1Am 7:18.

S

• Sabudu.

  Ndi fala Yacihebheri yakuti isabveka “kupuma; kusiya.” Ndi ntsiku yacinomwe ya sumana ya Ayuda (ikhatoma ncidodo ca Cixanu mpaka ncidodo ca Sabudu). Ntsiku zinango za maphwando a pacaka, kuphatanizambo caka cacinomwe na cacimakumaxanu, zikhacemerwambo Sabudu. Nkhabe munthu akhaphata basa pa ntsiku ya Sabudu kusiyapo anyantsembe akhaphata basa panyumba ya Mulungu. Mu pyaka pya Sabudu, minda nee ikhafunika kulimwa, pontho Aizraeli nee akhafunika kukakamiza abale awo toera kulipa mangawa. Pinthu pikhakhondeswa mu Mwambo wa Mose pa ntsiku ya Sabudu pikhali pyakulinganira, mbwenye mwapangʼono-pangʼono atsogoleri a mauphemberi athimizira miyambo inango. Natenepa, mu ntsiku za Yezu, pikhali pyakunentsa kwa anthu kubvera miyambo ineyi.—Eks 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Akl 2:16.

• Salmo.

  Ndi nyimbo toera kusimba Mulungu. Nyimbo zenezi zikhaimbwa na alambiri a Mulungu, pontho iwo akhaphatisira pyakuimba napyo toera kuimba masalmo mʼmidzidzi yakusiyana-siyana, kuphatanizambo mu templo pakulambira Yahova Mulungu.—Luk 20:42; Mab 13:33; Tiy 5:13.

• Samariya.

  Ndi nzinda ukulu wa umambo wakunkwiriro wa madzindza khumi a Izraeli, wakuti wamala pyaka 200 mbuciripo, pontho ndi dzina ya dziko ineyi yonsene. Nzinda unoyu ukhadamangwa padzulu paphiri ikhacemerwambo Samariya. Mu ntsiku za Yezu, Samariya ikhali dzina ya dhistritu yakuti ikhali pakati, kunkwiriro kukhali cisa ca Galileya, kunterero kukhali cisa ca Yudeya. Mʼmaulendo akhacita Yezu, iye akhacalira kumwaza mphangwa mucisa ca Samariya, midzidzi inango iye apita na kweneko, mbalonga na anthu a kweneko. Pedhru aphatisira xavi yaciwiri yakuphiphirisa ya Umambo mu ndzidzi udatambira Asamariya nzimu wakucena. (1Am 16:24; Ju 4:7; Mab 8:14)—Onani Apendise B10.

• Sathani.

  Ndi fala Yacihebheri yakuti isabveka “Mpingizi.” Sathani Dyabo ndi dzina ya Nyamalwa  wankulu wa Mulungu.—Yob 1:6; Mat 4:10; Apo 12:9.

• Sebhati.

  Pidabuluka Ayuda ku ubitcu ku Bhabhilonya, ineyi ikhali dzina ya mwezi 11 wa kalendaryo Yaciyuda, pontho ikhali dzina ya mwezi 5 wa kalendaryo inango. Mwezi unoyu ukhatoma pakati pa Janeiro mpaka pakati pa Fevereiro. (Zak 1:7)—Onani Apendise B15.

• Sela.

  Ndi fala inaphatisirwa mu nyimbo inagumanika mʼbukhu ya Masalmo na Abhakuki. Panango fala ineyi isalonga pya kulimira pakuimba nyimbo, kuilimirisa pakuimba peno piwiri pyene, toera kunyerezera mwadidi peno kugomezera mabvero adalongwa mu nyimbo. Septuaginta Yacigerego yathumburuza fala diápsalma yakuti isabveka “kulimira pakuimba.”—Mas 3:4; Abh 3:3.

• Selo.

  Ndi cinthu cakuti cisaphatisirwa toera kudhinda (kazinji kene cisaphatisirwa toera kudhinda dongo peno upula) toera kupangiza mwanaciro, toera kupangiza kuti ndi candimomwene peno toera kupangiza cibverano. Maselo akale akhacitwa na pinthu pyakuwanga (mwala, nyanga ya ndzou, peno matabwa) akuti madhezenyo awo na maletra awo akhaphinduzwa. Selo isaphatisirwambo mwakuphiphirisa toera kupangiza mwanaciro, toera kupangiza kuti ndi candimomwene peno toera kupangiza kuti cinthu ndi cakubisika peno ndi cibisobiso.—Eks 28:11; Nee 9:38; Apo 5:1; 9:4.

• Seminiti.

  Ndi fala inaphatisirwa mu nyimbo yakuti ingathumburuzwa fala na fala isabveka “yacisere.” Panango isabveka fala ikulu yakuthowa ya cakuimba naco. Ingaphatisirwa pa cakuimba naco, fala ineyi isagomezera pyakuimba napyo pya fala ikulu yakuthowa. Fala ineyi ingalonga pya nyimbo, panango isalonga pya nyimbo yakuimbwa pabodzi na pyakuimba napyo pya fala ikulu yakuthowa.—1Kr 15:21; Mas 6:Nsolo; 12:Nsolo.

• Seoli.

  Ndi fala Yacihebheri yakuti Mucigerego ndi “Hadhe.” Iyo isathumburuzwa “Nthumbi” (mbitoma na letra ikulu), toera kupangiza kuti ndi kumasiye kunaikhwa anthu onsene, tayu nthumbi ibodzi na ibodzi.—Gen 37:35; Mas 16:10; Mab 2:31 (pidzindikiro pyapantsi).

• Seya.

  Ndi nʼdida wakupima nawo pinthu pyakuuma. Pinthu pinapita mu seya ibodzi tingapilandanisa na pinapita mu bhato yakuti ndi nʼdida wakupima nawo pinthu pya madzi-madzi, seya inakwanisa kukhala ya malitru 7,33. (2Am 7:1)—Onani Apendise B14.

• Sezari.

  Ndi dzina ya dzindza ibodzi ya ku Roma yakuti yadzakhala cidzo ca atongi a ku Roma. Augustu, Tibheryo na Klaudhyo ndi atongi a ku Roma akuti asacemerwa na madzina awo mʼBhibhlya; cidzo ceneci cisaphatisirwambo kuna Nero, maseze dzina yace nee isalongwa mʼBhibhlya. MʼMalemba Acigerego Acikristu, dzina yakuti “Sezari” isaphatisirwambo toera kuimirira utongi peno Dziko.—Mar 12:17; Mab 25:12.

• Siklo.

  Ndi nʼdida ukhaphatisira Ahebheri toera kupima nawo pinthu peno kobiri. Siklo ibodzi ikhalemera magrama 11,4. Panango mafala akuti ‘Siklo inaphatisirwa pa mbuto yakucena’ akhagomezera kufunika kwa nʼdida wakulinganira peno kufunika kwa kutowezera nʼdida ukhakoyiwa mu tabhernakulo. Pisaoneka kuti pakhali na siklo ya amambo (yakusiyana na siklo ikhaphatisira anthu onsene) peno nʼdida wakupima nawo wakuti ukhaphatisirwa basi ene panyumba ya mambo.—Eks 30:13.

• Sinagoga.

  Fala ineyi isabveka “kugumanyikana pabodzi pene, kusonkhana,” mbwenye mʼmalemba mazinji isalonga pya mbuto ikhasonkhana Ayuda toera kuleri Malemba, kupfundziswa na kucita maphembero. Mu ntsiku za Yezu, mizinda mingʼono ya mu Izraeli ikhali na sinagoga ibodzi, mbwenye mizinda mikulu ikhali na masinagoga mawiri peno kupiringana.—Luk 4:16; Mab 13:14, 15.

• Sioni; Phiri ya Sioni.

  Ndi dzina ya nzinda wakuwanga wa Ayebusi wakuti ukhagumanika kuphiri ya kunterero kwa Yerusalemu. Pidamala Dhavidhi kukunda nzinda unoyu, iye amanga nyumba yace ya umambo kweneko, pontho nzinda unoyu wadzacemerwa “Nzinda wa Dhavidhi.” (2Sa 5:7, 9) Sioni yadzakhala phiri yakucena kuna Yahova pidaendesa Dhavidhi Bokosi ya Cibverano kweneko. Mukupita kwa ndzidzi dzina ya Sioni ikhaphataniza mbuto ya templo Paphiri ya Moriya, midzidzi inango ikhaphatisirwa toera kulonga nzinda onsene wa Yerusalemu. Kazinji kene mʼMalemba Acigerego Acikris­tu fala ineyi isaphatisirwa mwakuphiphirisa.—Mas 2:6; 1Pe 2:6; Apo 14:1.

• Sirti.

  Ndi mbuto ziwiri zikulu zakukhonda zika za mʼbara ya ku Libhya kunkwiriro kwa Afrika. Ale akhafambisa mabote a ndzidzi  wakale akhagopa kupita na mbuto zenezi thangwi ya kunjipa kwa tcetca. (Mab 27:17)—Onani Apendise B13.

• Sirya; Asirya.

  —Onani mafala akuti ARAMU; ANTHU A KU SIRYA.

• Sivani.

  Pidabuluka Aizraeli ku ubitcu ku Bhabhilonya, ineyi ikhali dzina ya mwezi wacitatu wa kalendaryo Yaciyuda, pontho ikhali dzina ya mwezi wacipfemba wa kalendaryo inango. Mwezi unoyu ukhatoma pakati pa Maio mpaka pakati pa Junho. (Est 8:9)—Onani Apendise B15.

T

• Tabhernakulo.

  Ndi nsasa wakuti Aizraeli akhafamba nawo, pontho akhauphatisira toera kulambira Mulungu mu ndzidzi ukhabuluka iwo ku Ejitu. Mu nsasa unoyu mukhaikhwa Bokosi ya Cibverano ya Yahova, yakuti ikhapangiza kuti Mulungu akhali mu nsasa unoyu, pontho ndi mbuto ikhaphatisira iwo toera kulambira na kupereka ntsembe. Mʼmidzidzi inango ikhacemerwambo “nsasa wa nsonkhano.” Nsasa unoyu ukhacitwa na matabwa akuti akhaphimbirwa na nguwo ikulu ya madhezenyo a akerubhi. Iyo ikhali na mbuto ziwiri, yakutoma ikhacemerwa Yakucena, yaciwiri ikhacemerwa Yakucena Kakamwe. (Yos 18:1; Eks 25:9)—Onani Apendise B5.

• Talento.

  Ndi nʼdida ukulu kakamwe Wacihebheri wakupima nawo pinthu peno kobiri. Talento ibodzi ikhalemera makilu 34,2. Mbwenye talento Yacigerego ikhali ingʼono kakamwe, iyo ikhalemera makilu cifupi na 20,4. (1Kr 22:14; Mat 18:24)—Onani Apendise B14.

• Tamuzi.

  (1) Ndi dzina ya mulungu wauthambi wakuti alirwa na akazi adasandukira Mulungu a mu Yerusalemu. Anthu asalonga kuti Tamuzi pakutoma akhali mambo, mbwenye pidafa iye adzakhala mulungu. Mʼbukhu Yacisumeri, Tamuzi asacemerwa Dhumuzi, pontho asalongwa ninga mamuna wa mulungu wankazi anacemerwa Inana (Istari wa ku Bhabhilonya) anacitisa anthu kubala. (Eze 8:14) (2) Pidabuluka Aizraeli ku ubitcu ku Bhabhilonya, ineyi ikhali dzina ya mwezi wacinai mu kalendaryo Yaciyuda na mwezi wacikhumi mu kalendaryo inango. Mwezi unoyu ukhatoma pakati pa Junho mpaka pakati pa Julho.—Onani Apendise B15.

• Tartaro.

  MʼMalemba Acigerego Acikristu, fala ineyi isapangiza makhaliro akupwazika ninga a nkaidi mudaponywa aanju adakhonda kubvera mu ntsiku za Nowa. Pa lemba ya 2 Pedhru 2:4, fala yakuti tartaroo (“kuponya mu Tartaro”) nee isabveka kuti “aanju adadawa” afungirwa nkaidi pantsi pa mataka mʼmbuto yacidima inafungirwa alungu akusowa basa, ninga pinapfundzisa mauphemberi authambi. Kuponywa mu Tartaro pisabveka kuti aanju anewa aluza basa yawo yakufunika kakamwe kudzulu, acepeswa na Mulungu, aluza mbuto yawo kudzulu, mbaikhwa mʼmakhaliro a cidima ca manyerezero munjira yakuti iwo nkhabebve kudziwa pifuniro pya Mulungu pyakuti ndi ninga ceza cakugaka. Cidima cisapangizambo kufudzwa kwawo, kwakuti mwakubverana na Malemba, iwo na ntongi wawo Sathani Dyabo anadzafudzwa mbakhonda kuonekabve kwenda na kwenda. Natenepa, fala yakuti Tartaro isabveka kuti aanju anewa akukhonda bvera acepeswa kakamwe. Fala ineyi yasiyana na “djenje yakuzika kakamwe” inalongwa pa Apokalipse 20:1-3.

• Tebheti.

  Pidabuluka Aizraeli ku ubitcu ku Bhabhilonya, ineyi ikhali dzina ya mwezi wacikhumi wa kalendaryo Yaciyuda, pontho ikhali dzina ya mwezi wacinai wa kalendaryo inango. Mwezi unoyu ukhatoma pakati pa Dezembro mpaka pakati pa Janeiro. Mwezi unoyu usadziwika kakamwe ninga “mwezi wacikhumi.” (Est 2:16)—Onani Apendise B15.

• Templo.

  Ndi nyumba idamangwa mu Yerusalemu ninga mbuto ikulu kakamwe kuna Aizraeli toera kulambira Mulungu. Tabhernakulo yadzapitirwa mbuto na templo. Templo yakutoma yamangwa na Salomoni mbifudzwa na anthu a ku Bhabhilonya. Templo yaciwiri yamangwa na Zorobhabhele pidabwerera Ayuda buluka mu ubitcu ku Bhabhilonya. Mukupita kwa ndzidzi yamangwa pontho na Herodhi Wankulu. MʼBhibhlya, kazinji kene templo isacemerwa “nyumba ya Yahova.” (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Kr 29:1; 2Kr 2:4; Mat 24:1)—Onani Apendise B8 na B11.

• Thando.

  Ndi mbuto idakhonda kuphimbirwa, idazungulirwa na mpanda nʼkhundu-nʼkhundu mwa tabhernakulo. Mukupita kwa ndzidzi, thando ikhaphataniza mbuto ibodzi mwa mbuto zidazungulirwa na mpanda nʼkhundu-nʼkhundu mwa templo. Guwa ya ntsembe zakupiswa ikhali pa thando ya tabhernakulo na pa thando ya nkati ya templo. (Onani Apendise B5, B8, B11.) Bhibhlya isalongambo pya mathando a panyumba za anthu na a panyumba za amambo. —Eks 8:13; 27:9; 1Am 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Thando Ikulu Yakutongera Miseru.

  Ndi thando ikulu ya Ayuda ikhatongera iwo miseru mu Yerusalemu. Mu ntsiku za Yezu, iyo ikhali na anyakutonga miseru akukwana 71, kuphatanizambo nyantsembe wankulu na ale adasiya kutumikira ninga anyantsembe akulu, abale anango a anyantsembe akulu, akulu a mbumba, aimiriri a madzindza na a mabanja, pabodzi na apfundzisi a mwambo.—Mar 15:1; Mab 5:34; 23:1, 6.

• Thawala ya moto.

  Ndi mbuto yakuphiphirisa yakuti ‘isagaka moto na enxofre,’ isacemerwambo ninga “kufa kwaciwiri.” Anyakudawa akukhonda kutcunyuka, Dyabo, kufa pabodzi na Nthumbi (peno Masiye) pisaponywa mwenemu. Nakuti aanju, kufa na Masiye nee pisapya na moto, pisaoneka pakweca kuti thawala ineyi nee ndi yandimomwene, nee ndi mbuto toera kuthabusa anthu mwenemu kwenda na kwenda, mbwenye ndi kufudza cinthu mbacikhonda kuoneka pontho.—Apo 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Tisri.

  —Onani fala yakuti ETANIMI na Apendise B15.

• Tuluka.

  Ndi cinthu cakucitwa na utale cakuti cingafuna kuphatisirwa toera kuimba naco nyimbo peno kupereka cenjezo cikhafunika kupepeswa. Mwakubverana na Numero 10:2, Yahova apereka pitsogolero toera acitwe matuluka mawiri a parata akuti mbadaphatisirwa pakupereka cidzindikiro toera mbumba igumanyikane, ithukuse misasa peno toera kudziwisa nkhondo. Mwakusiyana na matuluka akugongonyeka a “nyanga” za pinyama, panango matuluka anewa nee akhali akugongonyeka. Pakati pa pyakuimba napyo pikhaphatisirwa pa templo, pakhalimbo matuluka akuti nee alongwa pinthu pidacitwa na iwo. Kazinji kene kulira kwa matuluka kusaphiphirisa mphangwa zakutonga kwa Yahova peno pinthu pinango pyakufunika kakamwe pyakubuluka kuna Mulungu.—2Kr 29:26; Esd 3:10; 1Ak 15:52; Apo 8:7–11:15.

U

• Ubatizo; Kubatiza.

  Fala ineyi isabveka “kubvika,” peno kubiza mʼmadzi. Yezu alonga kuti atowereri ace asafunika kubatizwa. Bhibhlya isalongambo pya ubatizo wa Juwau, kubatizwa na nzimu wakucena, kubatizwa na moto na mitundu inango ya ubatizo.—Mat 3:11, 16; 28:19; Ju 3:23; 1Pe 3:21.

• Ufuni wakukhonda mala.

  Ndi fala inaphatisirwa kazinji kene toera kufokotoza fala Yacihebhere yakuti cheʹsedh, fala ineyi isabveka ufuni unatsogolerwa na makhaliro ninga kunyindirika, kukhulupirika na kukhonda kubwerera nduli. Isaphatisirwa kazinji kene toera kufokotoza ufuni wa Mulungu kuna anthu, mbwenye isaphatisirwambo toera kufokotoza ufuni unapangiza anthu kuna unango na ndzace.—Eks 34:6; Rut 3:10.

• Ulukwali.

  Mucigerego ndi porneia, ineyi ndi fala inaphatisirwa mʼBhibhlya toera kulonga ntundu unango wakupita mʼmabonde wakuti usakhondeswa na Mulungu. Pyenepi pisaphataniza upombo, uputa, kupita mʼmabonde kwa mamuna na nkazi akuti nee amanga banja, kupita mʼmabonde mamuna na mamuna peno nkazi na nkazi na kupita mʼmabonde na cinyama. Mʼbukhu ya Apokalipse, fala yakuti ulukwali isaphatisirwa mwakuphiphirisa toera kufokotoza pinacita “Bhabhilonya Wankulu.” Iye asalandaniswa na puta wauphemberi, thangwi iye asacita uxamwali na atongi a dziko toera kuwina mphambvu zakutonga na mpfuma. (Apo 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mab 15:29; Aga 5:19)—Onani fala yakuti PUTA.

• Ulungami.

  MʼBhibhlya fala ineyi isaphatisirwa toera kulonga pinthu pyadidi mwakubverana na maonero a Mulungu a pinthu pyadidi na pyakuipa.—Gen 15:6; Dhe 6:25; Mis 11:4; Sof 2:3; Mat 6:33.

• Umambo wa Mulungu.

  Ndi fala inaphatisirwa toera kulonga pya utongi ukulu wa Mulungu unaimirirwa na utongi wa Mwanace, Kristu Yezu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ak 15:50.

• Umboni.

  Fala yakuti “Umboni” kazinji kene isaimirira Matongero Khumi adalembwa pa miyala miwiri yakusemwa idapaswa Mose.—Eks 31:18.

• Upombo.

  Munthu adamanga banja angapita mʼmabonde mwakufuna kwace na munthu wakuti nee ndi mamunace peno nkazace, iye acita upombo.—Eks 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Uputa.

  —Onani fala yakuti ULUKWALI.

• Urimi na Tumimi.

  Ndi pinthu pikhaphatisirwa na nyantsembe wankulu toera kudziwa pinafuna Mulungu mu ndzidzi ukhasaka iwo ntawiro wa Yahova thangwi ya pinthu pinakhuya mbumba yonsene. Pinthu pyenepi pikhaphatisirwa ninga pinacitwa na ntsango. Urimi na Tumimi pikhaikhwa nkati mwa nguwo ya paditi ya nyantsembe wankulu mbadzati kupita mu tabhernakulo. Pisaoneka  kuti pyenepi pyasiya kuphatisirwa mu ndzidzi udafudzwa Yerusalemu na Abhabhilonya.—Eks 28:30; Nee 7:65.

• Uwadhi.

  Ndi gowa yakusowa madzi yakuti isakhala na madzi basi ene mʼmidzidzi inabvumba madzi; fala ineyi isaphatisirwambo toera kulonga nkulo. Mikulo inango ikhali na mphuno za madzi, ndi thangwi yace ndzidzi onsene ikhali na madzi. Fala yakuti uwadhi isathumburuzwambo ninga “gowa” mʼmakhundu anango.—Gen 26:19; Num 34:5; Dhe 8:7; 1Am 18:5; Yob 6:15.

W

• Wakucena; Kucena.

  Ndi nʼkhaliro wakufunika wa Yahova; ndi nʼkhaliro wakucena mʼmakhundu onsene, munjira yakuti nkhabebve unango wakucena ninga iye. (Eks 28:36; 1Sa 2:2; Mis 9:10; Iza 6:3) Ingaphatisirwa toera kulonga anthu (Eks 19:6; 2Am 4:9), pinyama (Nu 18:17), pinthu (Eks 28:38; 30:25; Lev 27:14), mbuto (Eks 3:5; Iza 27:13), midzidzi (Eks 16:23; Lev 25:12) na mabasa (Eks 36:4), mafala Acihebheri na Acigerego asapangiza kuikhwa pakhundu peno kuceneswa toera kuphatisirwa na Mulungu wakucena; kuikhwa pakhundu toera kuphatisirwa mʼbasa ya Yahova. MʼMalemba Acigerego Acikristu, mafala akuti “wakucena” na “kucena” asapangiza kuikhwa pakhundu toera kuphatisirwa na Mulungu. Mafala anewa asaphatisirwambo toera kupangiza makhaliro akucena a munthu.—Mar 6:20; 2Ak 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Waufulu.

  Mu utongi wa Roma, munthu “waufulu” akhabalwa kale na ufulu, mbakhala na ufulu wakukwana wa dziko ya Roma. Bitcu angasudzulwa mwakubverana na ntemo, akhatambira ufulu wa dziko ya Roma, mbwenye nee akakhala wakuthema toera kutambira cidzo mu ndale za dziko. Munthu angasudzulwa mu ubitcu mwakukhonda bverana na ntemo, nee akakhala na ufulu wakukwana.—1Ak 7:22.

Y

• Yahova.

  Ndi fala Yacisena idaphatisirwa toera kuthumburuza Tetragrama (maletra manai Acihebheri anapangiza dzina ya Mulungu), yakuti mʼBhibhlya ino isagumanika mu mbuto zakupiringana 7.000.—Onani Apendise A4 na A5.

• Yakobe.

  Ndi mwana wa Izaki na Rabheka. Mukupita kwa ndzidzi, Mulungu ampasa dzina ya Izraeli, pontho iye adzakhala mbuya wa mbumba ya Izraeli (ikhacemerwambo Aizraeli, mukupita kwa ndzidzi yadzacemerwa Ayuda). Iye akhali baba wa ana amuna 12, pabodzi na anawo, iwo akhacita khundu ya madzindza 12 a mbumba ya Izraeli. Dzina ya Yakobe yapitiriza kuphatisirwa toera kucemera mbumba peno dzindza ya Izraeli.—Gen 32:28; Mat 22:32.

• Yedhutuni.

  Ndi fala yakuti mabvekero ace nee asadziwika, fala ineyi isagumanika pa nsolo wa Masalmo 39, 62 na 77. Misolo ya makapitulu anewa isakhala ninga ndi pitsogolero toera kuimba nyimbo za masalmo, panango toera kupangiza maimbiro peno cakuimba naco nyimbo. Pakhali na nyakuimba wa dzindza ya Levi akhacemerwa Yedhutuni, na thangwi ineyi, maimbiro anewa peno cakuimba naco ceneci, panango pikhaphatisirwa toera kupangiza iye peno anace.

• Yuda.

  Ndi mwana wacinai wa Yakobe adabala iye na nkazace akhacemerwa Leya. Mu profesiya idalonga Yakobe pa ndzidzi ukhafuna iye kufa, alonga kuti ntongi wankulu wakuti anatonga kwenda na kwenda mbadabalwa mu dzindza ya Yuda. Pa dziko yapantsi Yezu abalwa mu dzindza ya Yuda. Dzina ya Yuda isaphatisirwambo toera kucemera dzindza, pontho mukupita kwa ndzidzi yaphatisirwambo toera kucemera umambo wa Yuda. Umambo unoyu wakuti ukhacemerwambo umambo wakunterero, ukhaphataniza dzindza ya Yuda na ya Bhenjamini, anyantsembe pabodzi na Alevi. Dziko ya Yuda ikhali kunterero kwa nzinda wa Yerusalemu na templo.—Gen 29:35; 49:10; 1Am 4:20; Ahe 7:14.

Z

• Zeu.

  Ndi mulungu wankulu mu nsoka wa alungu Acigerego. Ku Listra, anthu akhanyerezera kuti Bharnabhe ndi Zeu. Pinthu pyakale pidagumanwa cifupi na Listra pisalonga thangwi ya “anyantsembe a Zeu” na “Zeu mulungu-dzuwa.” Bote idakwira Paulu buluka ku ntsuwa ya Malta, kudomu kwace kukhali na cidzindikiro ca “Ana a Zeu,” akuti ndi ana mamphasa anacemerwa Kastro na Poluxi.—Mab 14:12; 28:11.

• Zivi.

  Ndi dzina ya mwezi waciwiri wa kalendaryo Yaciyuda, pontho ikhali dzina ya mwezi wacisere wa kalendaryo inango. Mwezi unoyu ukhatoma pakati pa Abril mpaka pakati pa Maio. Pidabuluka Aizraeli ku ubitcu ku Bhabhilonya, mwezi unoyu wadzacemerwa Iyari mu Talmudhe Waciyuda na mʼmabukhu anango. (1Am 6:37)—Onani Apendise B15.