NA LANGO 30 ti décembre 2016, azo ti Jéhovah awara mbeni pendere tufa: A yeke Mbeti ti Nzapa ti fini dunia so a sigi na ni na Sango.

Laso, Mbeti ti Nzapa ti fini dunia aga na ndö ti aBible so azo ti Jéhovah asara kua na ni teti angu mingi na Centrafrique. Me, ngbanga ti nyen la e yeke lani na bezoin ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia? Azo wa la atraduire ni? Nyen la afa so a yeke mbeni Bible so mo peut ti zia bê ti mo dä?

Na yâ ti angu so ahon ade ti ninga ape, a sigi na gbâ ti aBible so a traduire ni. Ti ambeni yanga ti kodro ni, a yeke kozo ti tene a traduire Bible dä la. Me, a sigi nga na afini Bible na ayanga ti kodro so a traduire Bible dä kozo awe. Ngbanga ti nyen? Mbeni mbeti (So Many Versions?) so Sakae Kubo nga na Walter Specht asigi na ni atene: “A yeke ngbâ lakue ti traduire Bible. So wungo ti awandara ti Bible angbâ ti gue na li ni nga ayanga ti kodro angbâ ti changé, a lingbi a traduire aBible ague oko na ni.”

Na yâ ti angu so ahon ade ti ninga ape, azo amä yâ ti yanga ti Hébreu, Araméen nga na yanga ti Grec nzoni mingi ahon ti kozo. A yeke ayanga ti kodro so a sû na Bible ândö. A wara nga amanuscrit ti Bible so aninga mingi nga so atënë ti yâ ni ayeke tâ na lege ni ahon ati so atraducteur ti angu so ahon asara kua na ni ti kiri na peko ti Bible. Ni la, laso a lingbi ti kiri peko ti Bible tâ na lege ni ahon ti kozo.

Declan Hayes mbeni wafango mbeti atene: “Ngu na ngu Bible la ayeke mbeti so azo ayeke vo ka ni mingi.” Me na ambeni ngoi, nzara ti sigingo na Bible so azo avo ni mingi la agbu bê ti azo ahon ti sigi na mbeni Bible so a traduire ni tâ na lege ni. Azo so asigi na mbeni Bible amû liberté ti zi na yâ ni  ambeni tënë so ala pensé so aga “ngbene ye awe.” Na yâ ti mbeni Bible, a changé ambeni tënë so alingbi ti son bê ti zo laso. Na tapande, a gi ti tene atënë so alingbi ti nzere na azo na lege so a iri Nzapa “Babâ-mama.”

Peut-être ye so ayeke tâ na lege ni ape na yâ ti aBible so a traduire ni andu iri ti Nzapa: Jéhovah. (Ambeni wandara akiri peko ti iri ti Nzapa na “Yahweh.”) Na yâ ti ambeni ngbene copie ti Bible, a kiri na iri ti Nzapa na agere-mbeti osio na yanga ti Hébreu so ayeke YHWH wala JHVH. Gï na yâ ti mbage ti Bible so a iri ni Testament ti giriri, a yeke wara iri ti Nzapa dä nduru na 7 000 (Exode 3:15; Psaume 83:18). A yeke polele so Nzapa so asara e aye si azo ti lo ahinga iri ti lo nga ala sara kua na ni.

Ye oko, a sara angu mingi awe, atënë ti pande so asara zo mbeto apusu aJuif ti zia ti di iri ti Nzapa. Aninga na peko ni, aChrétien nga kue amû peko ti atënë ti pande so (Kusala 20:29, 30; 1 Timothée 4:1). Atraducteur ti Bible mingi amû habitude ti zi iri ti Nzapa na ti zia titre “Seigneur” na place ni. Laso, a zi iri ti Nzapa na yâ ti mingi ti aBible. Ambeni Bible ti Sango azi même tënë “iri” na Jean 17:6 so na yâ ni Jésus atene: “Mbi fa iri ti mo polele.” Mbeti ti Nzapa Fini Mbuki, 2001 akiri peko ti versê so tongaso: “Mbi sara si ala hinga mo.”

Azo ake iri ti Nzapa tongaso ngbanga ti nyen? Bâ tënë so a tene na yâ ti mbeni mbeti-sango (Practical Papers for the Bible Translator). A yeke mbeni ndokua ti sigingo na aBible so ayeke na États-Unis (UBS), so ayeke bâ ndo na ndö ti akua ti traduction ti aBible la atene tënë ni so. Mbeni article ni atene: “Teti so YHWH ayeke biani iri ti Nzapa, na lege ti ndia ti traduction, a yeke na lege ni ti tene a kiri peko ni tâ gï tongaso.” Me article ni akiri atene: “Ye oko, ambeni ye ayeke dä so a yeke nzoni a girisa ni ape.”

Aye ni so a tene ayeke nzoni a girisa ni ape so ayeke biani na lege ni? Ti gue oko na mbeti-sango ni, ambeni wandara atene: “Tongana e yôro na yâ ti Bible iri tongana Yahweh, azo alingbi ti wara ambeni pensé so ayeke na lege ni ape . . . , ala lingbi ti pensé so ‘Yahweh’ ni ayeke mbeni Nzapa so ayeke wande, wala mbeni fini Nzapa so azo ahinga lo ape, lo yeke nde na Nzapa so ala hinga lo.” Ye oko, Bible afa polele so Jéhovah ayeke nde na anzapa so azo so ayeke aChrétien ape ayeke voro ni. —Ésaïe 43:10-12; 44:8, 9.

Ambeni wandara atene so tongana ala zi iri ti Nzapa si ala zia na place ni titre “Seigneur”, ala mû gï peko ti angobo ti azo. Me Jésus ake mungo peko ti angobo so ane Nzapa pëpe (Matthieu 15:6). Nga, ti zi iri ti Nzapa na ti zia mbeni titre na place ni ayeke mbeni ye so Bible ayeda na ni pëpe. Jésus Christ ayeke na gbâ ti atitre tongana “Tënë ti Nzapa” nga “Gbia ti agbia”. (Apocalypse 19:11-16). A lingbi ti zi iri ti Jésus na ti zia mbeni oko ti atitre so na place ni?

Mbeni article ti mbeti-sango so e sara tënë ni fade atene: “A lingbi a sara kua na iri ‘Jéhovah’ pëpe.” Ngbanga ti nyen? “Mingi ni awandara apensé so nzoni fason so a yeke di na iri so ândö la a kiri pekoni na ‘Yahweh.’” Ye oko, airi so ayeke na yâ ti Bible si azo ahinga ni mingi tongana Ésaïe, Jérémie nga na Jésus ayeke airi so dingo ni akpa terê kete ape na lege so a yeke di na ni giriri na Hébreu (Yeshaʽ·yaʹhu, Yir·meyahʹ nga na Yehoh·shuʹaʽ). Legeoko nga, iri ti Nzapa so a kiri pekoni na “Jéhovah” na yâ ti aBible ti Sango ayeke mbeni nzoni lege ti dingo iri ti Nzapa nga a yeke wara mara ni tongaso na ambeni yanga ti kodro. Biani, tënë ti bê ti azo nga na kengo mbeni ye senge senge la apusu ala ti ke ti sara kua na iri ti Nzapa me pëpe aye so ala manda.

Me tënë ni ayeke kete tënë ape. Na tapande, zo so ayeke sara kua na kodro ti Inde na iri ti ndokua ti sigingo na aBible (UBS) asara tënë ti akpale so aga na peko ti zingo iri ti Nzapa na yâ ti aBible na aplace so a yeke dä kozo. Lo tene: “Titre ti Nzapa agbu bê ti aHindou pëpe. Ala ye ti hinga tâ iri ti Nzapa; tongana ala hinga iri ni so ape, ala lingbi pëpe ti sara songo na Nzapa ni so iri ni so ayeke na ndö ti lo.” Biani, a lingbi nga ti tene mara ti tënë so na ndö ti azo kue so ayeke gi ti hinga Nzapa. Tongana mo zo mo hinga iri ti Nzapa, a yeke mû lege na mo ti bâ lo, pëpe tongana gï mbeni ngangu tongaso, me tongana mbeni zo so ayeke dä biani, mbeni zo so e lingbi ti hinga lo (Exode 34:6, 7). Bible atene: “A yeke sö  ande zo kue so adi iri ti Jéhovah.” (aRomain 10:13). A lingbi azo so ayeke voro Nzapa asara kua na iri ti lo!

Ngu 1950 ayeke lani mbeni pendere ngoi ti tufa na ngoi so a sigi ti kozoni na Mbeti ti Nzapa ti fini dunia: Matthieu—Apocalypse na Anglais. Na yâ ti ngu bale-oko so aga na pekoni, yeke na yeke a sigi na ambage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu so mingi ni azo airi ni Testament ti giriri. Na ngu 1961, a sigi na Bible ni kue na volume oko. Mbeni kpengba ye ni ayeke so, na yâ ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia a kiri na iri ti Nzapa “Jéhovah” nduru na 7 000 na ando kue so iri ni ayeke lani dä na yâ ti Testament ti giriri. A kiri nga na iri ti Nzapa fani 237 na yâ ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so aChrétien asû ândö na Grec wala “Fini Testament.”

So a kiri na iri ti Nzapa na place ni amû gonda na Nzapa nga asara si e hinga lo nzoni mingi. Na tapande, aBible mingi akiri peko ti Matthieu 22:44 tongaso: “Seigneur atene na Seigneur ti mbi.” Me zo wa la mbilimbili ayeke sara tënë na zo wa? Mbeti ti Nzapa ti fini dunia akiri ti lo peko ti Matthieu 22:44 so tongaso: “Jéhovah atene na Seigneur ti mbi”; a fa tâ gï peko ti tënë ti Psaume 110:1. Ye so asara si zo so adiko ni ahinga biani so Jéhovah Nzapa la ayeke sara tënë na Molenge ti lo.

Ndokua so ayeke sara kua na iri ti aTémoin ti Jéhovah (Watch Tower Bible and Tract Society) la asigi na Mbeti ti Nzapa ti fini dunia. Ahon ngu ngbangbo oko tongaso awe la aTémoin ti Jéhovah a-imprimé aBible nga ala kangbi ni na yâ ti dunia kue. Groupe ti aChrétien so a hinga ala na iri ti Komite so ayeke bâ lege ti kiringo peko ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia la asigi na Bible so na aTémoin ti Jéhovah. Ahon ti tene amembre ti komite ni so agi ti tene iri ti ala awu, ala ye si zo ahinga iri ti ala pëpe, même na peko ti kuâ ti ala.—1 aCorinthien 10:31.

Ngbanga ti nyen a zia iri ti Bible so Mbeti ti Nzapa ti fini dunia? Na yâ ti kete tënë na ndö ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia ti ngu 1950, a tene so iri ni so afa so ala mä na bê ngangu so azo ‘aga nduru awe ti li na yâ ti fini dunia’ so a mû zendo ni na 2 Pierre 3:13. Tongana ti so Komité ni afa, na yâ ti ‘kete ngoi so akangbi popo ti ngbene dunia ti laso na fini dunia’, a yeke kota ye ti tene aBible so a traduire ni amû lege na “tâ tënë ti Mbeti ti Nzapa” ti za tongana lumière.

Ye so a zia na kozo ndo ayeke ti kiri peko ti atënë ni tâ na lege ni. Azo so atraduire Bible so lani na Anglais amû angbene copie ti Mbeti ti Nzapa ti Hébreu, Araméen nga na ti Grec so ayeke nzoni mingi la ala sara kua na ni. * Ala sara ngangu mingi ti kiri na peko ti ambeti ni tâ gï na lege ni, me na mbeni lege so ayeke ngangu ape na azo ti ngoi ti e ti mä yâ ni.

 A yeke ye ti dongo bê ape so ambeni wandara agonda Mbeti ti Nzapa ti fini dunia ndali ti so a kiri peko ti atënë ni tâ na lege ni. Na ngu 1989, wafango mbeti Benjamin Kedar so ayeke na Israël atene: “Na yâ ti recherche ti mbi na ndö ti yanga ti Hébreu so a sû na Bible ândö nga na aBible so a traduire ni, mingi ni mbi yeke sara kua na Bible ti Anglais so a hinga ni na iri ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia. Na sarango kua na ni, fani mingi mbi tene na bê ti mbi so azo so asigi na Bible so asara ngangu ti tene atënë ti yâ ni aduti tâ na lege ni nga zo apeut ti mä yâ ni.”

A-Témoin ti Jéhovah asigi nga na Mbeti ti Nzapa ti fini dunia na ambeni yanga nde na yâ ti dunia. Laso, a yeke wara Mbeti ti Nzapa ti fini dunia kue wala gï mbage ni na ayanga ti kodro 150. Ti yapu kua ti traduction ti Bible, a zia na ndö ti ordinateur ambeni gbakuru so amû lege ti mä yâ ti atënë ti Bible nzoni. A zia na sese ndokua so a iri ni Service ti traduction ti mû maboko na atraducteur. Bebungbi ti aTémoin ti Jéhovah ayeke sara kua na Komite so ayeke bâ ndo na ndö ti sungo ambeti ti bâ ndo nzoni na ndö ti kua ti traduction ti Bible. Me a sara kua ni so tongana nyen?

Kozo ni, a soro ambeni ita ti ga mbeni équipe ti traduction. Aye so asi afa so tongana atraducteur abungbi oko na équipe ti sara kua ti traduction, ala yeke sara mbeni kua so ayeke nzoni mingi ahon ti tene zo oko oko la asara ni (aProverbe 11:14). Mingi ni, membre oko oko ti équipe ni asara kua ti traduction ti ambeti ti aTémoin ti Jéhovah kozo awe. A yeke fa ye nzoni na azo ti équipe ni na ndö ti akpengba mama-ndia ti kua ti kiringo peko ti Bible nga na lege ti sarango kua na ambeni programme ti ordinateur.

A fa na azo ti yâ ti équipe ni ti tene ala traduire Bible ni tâ na lege ni nga ti tene a duti ngangu pëpe na asenge zo ti mä yâ ni. Tongana lege ayeke dä, a yeke nzoni ala kiri peko ti alê ti tënë ni oko oko, me ala gi lâ oko pëpe ti ba yâ ti tënë ni si ague nde na ti mbeti so a sû ni giriri. A yeke sara ni tongana nyen? Zia e bâ tapande ti Bible so, so asigi ade ti ninga pëpe. Azo ti équipe ni akomanse ti soro atënë oko oko kue ti Sango so ndani ague oko na ambeni tënë so ayeke na yâ ti Bible ti Anglais. Mbeni gbakuru ti kua (Watchtower Translation System) so ayeke na yâ ti ordinateur ayeke fa ambeni tënë ti Bible so kamba ayeke na popo ni nga na ati so ndani ague oko. A yeke fa nga atënë ti Hébreu wala ti Grec ni so a mû ni si a kiri pekoni na Anglais so, tongaso si atraducteur ni ahinga tongana nyen la a kiri peko ti atënë ni so na yâ ti ambeni versê nde. Aye so kue amû maboko ti hinga tënë wa la a yeke nzoni a soro ni na yanga ti Sango. Tongana azo ti yâ ti équipe ni amä terê na ndö ti atënë ni so awe, ala komanse ti traduire Bible ni; ala sara kua na ordinateur ti soro atënë ti Sango so alingbi na ni na ngoi so ala yeke traduire aversê ni oko na oko.

Me ti traduire mbeni mbeti andu aye mingi ahon gï ti mû mbeni lê ti tënë ti zia na place ti mbeni. A hunda ti sara ngangu ti bâ si atënë ti yanga ti Sango ni so a soro ni so asigi na tâ pensé ti Bible ni na yâ ti aversê so tënë ni so asigi dä. A lingbi nga a sara ngangu si lege so atënë ni atingbi terê nga na kode ti sarango tënë ni anzere nga ague oko na fason so azo ayeke sara na tënë. Gï Bible ni wani afa so atraducteur ni asara kua ngangu ti traduire ni. Mbeti ti Nzapa ti fini dunia na Sango akiri peko ti atënë ti Nzapa na mbeni lege so ayeke ngangu pëpe ti diko ni, ayeke polele nga zo alingbi ti mä yâ ni; atënë ni ague oko na atënë so a sû ni giriri so. *

E wa mo ti tene mo wani mo gi ti bâ aye so ayeke na yâ ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia. Mo lingbi ti hunda ni na maboko ti aTémoin ti Jéhovah so amû na mo mbeti so wala na da ti bungbi ti ala so ayeke nduru na mo. Na ngoi so mo yeke diko ni, duti na confiance na ni ndali ti so a yeke tënë ti Nzapa la a kiri peko ni tâ na yanga ti kodro ti mo so. Kite ayeke dä ape so, mo yeke tene ande so Bible so a sigi na ni fini fini so ayeke biani mbeni pendere tufa ndali ti azo ti Jéhovah!