NA NGU 56 la bazengele Paul atene tënë so na aChrétien ti Rome. Wala Paul ague lani na Espagne ni wala lo gue ape, Bible asara tënë na ndo ni ape. Atâa ayeke so wa, effort so Paul wala ambeni missionnaire Chrétien asara la asara si nzoni tënë so ayeke na yâ ti Mbeti ti Nzapa ague juska na kodoro ti Espagne ngu ngbangbo oko tongaso na pekoni.

Kete na pekoni, wungo ti aChrétien aga gbani na Espagne. A sara si azo ti Espagne ni ayeke na bezoin ti wara Bible na yanga ti Latin. Lani na tango ni kâ, Espagne ayeke na gbe ti kodoro-togbia ti Rome, na yanga ti Latin la ayeke yanga ti kodoro so azo kue so ayeke na gbe ti Rome ayeke tene ni.

Ândö, aChrétien ti Espagne asigigi na gbâ ti aBible na yanga ti Latin, so tongana a bungbi ni kue oko, a iri ni Vetus Latina Hispana. A-Bible ni so amû lani yâ ti Espagne teti angu mingi kozo ti tene Jérôme ahunzi kiringo na peko ti Bible ti ti lo so azo ahinga ni mingi na iri ti Vulgate na ngu 405.

Bible ti Jérôme, so lo hunzi ti kiri pekoni na Bethléhem, mbeni gbata ti Palestine, asi na Espagne hio mingi. Na ngoi so Lucinius, mbeni zo ti mandango Bible so ayeke lani na mosoro mingi, amä atene Jérôme ayeke kiri na peko ti Bible na Latin, lo ye ti wara fini Bible ni so hio. Tongaso, lo tokua ambeni koli omene na Bethléhem ti gue ti sû atënë ni ti ga na ni na lo na Espagne. Na yâ ti angu ngbangbo mingi so aga na pekoni, yeke yeke Bible Vulgate amû place ti Vetus Latina Hispana. A-Bible ni so amû lege na azo ti Espagne ti diko Bible nga ti mä yâ ni. Me na ngoi so komandema ti Rome aga lani nduru ti hunzi, a bezoin ti tene a kiri peko ti Bible na ambeni fini yanga ti kodoro.

Ti londo na ngu 400 ti si na ngu 500 tongaso, aWisigoth nga na ambeni kete mara ti kodoro ti Allemagne alï na ngangu na Espagne, ye so asara si mbeni fini yanga ti kodoro, so a iri ni Gothique, amû yâ ti kodoro ni. Azo ni so ayeke aChrétien, me ala sara nzapa so a iri ni Arianisme, so ake tënë ti Trinité. Ala ga nga na Bible ti ala ti yanga ti Gothique ni, so iri ni ayeke Ulfilas. Azo asara lani kua na Bible ni so na Espagne teti ngu ngbangbo oko tongaso juska na tango so Récarède, gbia ti aWisigoth, adö lege ti vorongo ti Arianisme azia, aga Catholique. Lo bungbi abuku ti nzapa ti Arianisme ni lo zö kue, même Bible ti Ulfilas ni kue. Ye so asara si a wara encore mbeti ti yanga ti Gothique na Espagne ape.

Me, Bible angbâ lani ti mû yâ ti Espagne na ngoi ni so. Nde na yanga ti Gothique ni, mbeni kete yanga ti kodoro ti Latin ayeke dä so a yeke tene ni lani na yâ ti Espagne ni kue. Na lege ti yanga ti kodoro ni so la ambeni yanga ti kodoro nde so a yeke tene ni na Espagne abâ gigi. * Azo airi angbene mbeti ti kete yanga ti kodoro ti Latin ni so a-ardoise ti Wisigoth, ngbanga ti so a sû atënë ni na lê ti avuko tênë so a iri ni ardoise. A sû lani ambeti ni so na yâ ti angu 500  ti si nduru na ngu 700 tongaso, nga na yâ ni e yeke wara ambeni tënë ti yâ ti aPsaume nga na a-Évangile. Na lê ti mbeni ardoise ni oko, a sû atënë ti yâ ti Psaume 16 kue na ndo ni.

So a wara lani tënë ti Nzapa na lê ti senge ardoise afa so asenge zo nga kue ayeke diko lani Bible na ngoi ni kâ, nga ala yeke sû ni. Na bango ni, awafango mbeti asara kua lani na aBible ni so ti fa na dikongo mbeti nga na sungo mbeti na a-élève ti tango ni kâ. A-ardoise ayeke lani mbeni gbakuru ti sungo na mbeti so ngere ni ayeke ngangu ape, tongana a haka ni na poro ti tere ti anyama so a yeke sû lani mbeti na lê ni. Amonastère asara ti ala lani kusala na aporo ti tere ti anyama ti sara na aBible ti ala so adessin ayeke na yâ ni.

A yeke wara mbeni mara ti ngangu Bible tongaso na eglize ti San Isidoro, na gbata ti León, na Espagne. A sigigi na Bible ni na ngu 960, nga wungo ti alembeti ni kue ayeke 1 028. Yongo ni ayeke centimètre 47, konongo ti lê ni ayeke centimètre 34 na nengo ni ayeke kilo 18. Mbeni Bible ni, so fadeso ayeke na bibliothèque ti Vatican, ayeke Bible ti Ripoll. A sigigi na ni na ngu 1020, nga a yeke mbeni oko ti aBible ti ândö so a sara gbâ ti adessin na yâ ni. Ti sara mara ti akua ni so kue, mbeni moine ayeke mû lango oko tongaso ti sara na mbeni gere-mbeti oko, wala lo yeke mû yenga oko ti sû na mbeni mama-tene oko tongaso. Kusala ni so ayeke pendere mingi, me aBible so amû maboko na azo mingi ape ti hinga tënë ti Nzapa.

Na yâ ti angu 700 tongaso, mbeni yanga ti kodoro akomanse ti zia gere ti lo na Espagne ni, ngbanga ti so amusulman aga amû kodoro ni na ngangu. Ni la, na ando so amusulman asara kodoro dä, yanga ti Arabe la amû ndo ahon yanga ti Latin. Ye so asara si a bezoin ti sigigi na mbeni Bible na fini yanga ti kodoro so.

Kite ayeke dä ape so gbâ ti aBible ti yanga ti Arabe, mbilimbili aÉvangile, amû lani yâ ti Espagne ti ândö. Na ngu 724, Juan, mbeni évêque ti gbata ti  Séville, akiri na peko ti Bible na yanga ti Arabe. Mawa ni ayeke so mingi ti aBible ti Arabe ni ayeke dä encore ape. Me mbeni Évangile ti yanga ti Arabe, so a sigigi na ni na ngu 946 tongaso, angbâ ti lo na a yeke wara ni na cathédrale ti gbata ti León, na Espagne.

Na yâ ti angu 1300 ti ga na ni, yanga ti Castilian, wala Espagnol, akomanse ti mû yâ ti Espagne nga na Portugal kue. Fini yanga ti kodoro ni so la amû lege ti kangbi tënë ti Nzapa na yâ ti akodoro ni kue. * Kozo Bible so a kiri peko ni na yanga ti Espagnol asigigi na yâ ti La Fazienda de Ultra Mar (Akusala so a sara na ambeni ndo yongoro kâ), na yâ ti angu 1200. A yeke wara na yâ ni, mbeni mbaï na ndo ti mbeni voyage ti guengo na kodoro ti Israël. A yeke wara nga na yâ ni ambeni tënë ti yâ ti Pentateuque, ambeni tënë ti yâ ti ambeni buku ti Genèse ti si na Malachie, ti a-Évangile nga na ati so ambeni bazengele asû ni.

Me, akota zo ti Eglize aye lani tënë ti Bible ni so ape. Na ngu 1234, akota bua ti Tarragone amû yanga ti tene a ro aBible kue ti yanga ti Espagnol a gue na ni na yâ ti a-eglize ti tene a gbi ni. Me, desizion ni so akanga lege pëpe na ambeni zo ti ngbâ ti kiri na peko ti Bible. Gbia Alphonse X (1252-1284), so a tene lo la lo zia na sese kode ti sungo mbeti ti yanga ti Espagnol ni, aye lani si a kiri na peko ti Bible na yanga ti Espagnol ni nga lo mû maboko na kua ni mingi. Ye oko, mbeni Bible na yanga ti Espagnol ayeke ti lo lani dä kozo awe. Me kete na pekoni, Bible ti Gbia Alfonse ni asigigi na so la si amû ndo na ngoi ni kâ.

A-Bible ni so use kue amû lani maboko mingi ti leke gere ti yanga ti Espagnol ni tâ nzoni. Na ndo ti tënë ti kozo Bible ni, Professeur Thomas Montgomery atene: “Zo so akiri na peko ti Bible so asara mbeni pendere kua. Lo kiri na peko ti atënë ni tâ na lege ni nga pendere. . . . Atënë ti yâ ni akpengba ape nga ayeke polele. Bible ni alingbi biani na azo so ahinga Latin ape.”

Ye oko, azo so akiri peko ti aBible use so asara kua lani na Vulgate, so a yeke na yanga ti Latin, me pëpe na ati so a sara na yanga ti Hébreu wala Grec. Na tongo nda ti ngu 1300, awandara, so ayeke aJuif, asara kua na Mbeti ti Nzapa na yanga ti Hébreu, ti kiri na peko ti Genèse ti si na Malachie na yanga ti Espagnol. Na tango ni so, gbâ ti aJuif ayeke na Poto, na lege ayeke dä ti tene ala so ayeke kiri na peko ti aBible ni awara anzoni ngbene mbeti ti yâ ti Bible na yanga ti Hébreu ti sara na kua ti ala ni. *

Mbeni kota tapande ni ayeke ti Bible ti Albe, so a hunzi ti sû ni na ngu 1430 tongaso. Luis de Guzmán, mbeni kota zo ti Espagne, amû na Moïse Arragel kua ti kiringo na peko ti Bible na tâ Espagnol, wala castizo. Lo fa araison use so apusu lo ti hunda ti tene a sara fini traduction ni so. Kozo ni, lo tene: “A-Bible so laso a wara ni na yanga ti Latin na Espagnol ayeke na lege ni kue ape.” Nga use ni, lo tene: “Azo tongana e abezoin mbeni Bible so a zia anote dä ti zi na nda ti ambeni versê so akpengba.” Atënë  ti lo ni afa atene na ngoi ti lo lani, azo aye lani dikongo Bible nga ala ye ti mä yâ ni. A fa nga so Bible ti yanga ti Espagnol amû ndo lani na Espagne.

Grâce na atraducteur ti tango ni kâ nga na ambeni zo nde, azo ti Espagne awara lege ti diko Bible na yanga ti kodoro ti ala wani na ala mä yâ ni. Ni la, wandara Juan Orts González atene so “kozo na ngoi ti Luther, azo ti Espagne ahinga lani Bible nzoni mingi ahon azo ti Allemagne wala ti Angleterre.”

Me, nduru na ngu 1500, da-ngbanga ti a-eglize ti Espagne akanga lege na kua ti kiringo na peko ti aBible nga ake na azo ti wara Bible ti ti ala wani na yanga ti kodoro ti ala. Kangango lege ni aninga mingi na Espagne ni, aninga ngu 300 tongaso. Na angangu ngoi ni so, kete wungo ti ambeni kpengba koli asigigi na mbeni fini Bible na yanga ti Espagnol ni, na ala ga na ni na hondengo ni na Espagne. *

Tongana ti so mbaï ti Bible na kodoro ti Espagne ti ândö afa, awato agi akode nde nde ti kanga lege na Mbeti ti Nzapa. Me, ala lingbi pëpe ti kanga lege na tënë ti yanga ti Lo ti Ngangu Ahon Kue.—Psaume 83:2; 94:20.

Ngangu kua so awandara so asara lani asara si Bible amû yâ ti Espagne ti ândö kue. Atraducteur ti laso amû gi peko ti kua ti akozo zo ti ândö, so ala kiri peko ti Bible na yanga ti Latin, Gothique, Arabe nga na Espagnol. Ye so asara si azo kutu mingi so ayeke tene yanga ti Espagnol laso alingbi ti diko Bible na yanga ti kodoro ti ala wani si andu bê ti ala.