TONGANA mo ye ti mû mbeni cadeau na mbeni kota zo, mo yeke mû ande nyen? Ândö, azo abâ lani ambeni épice tongana mbeni ye so ayeke kota mingi tongana lor, ni la a zia ni na popo ti acadeau so a yeke mû na mbeni gbia. * A yeke ndali ni la, acadeau use so azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro amû lani na “gbia ti aJuif” ayeke a-épice so afun pendere.—Matthieu 2:1, 2, 11.

Bible afa nga so tongana gbia-wali ti Shéba aga lani ti bâ Salomon, lo mû “na gbia kilo ti lor 410 tongaso nga na gbâ ti mafuta ti baume na atênë ti nginza. Gbâ ti mafuta ti baume so gbia-wali ti kodro ti Shéba aga na ni na Gbia Salomon so, a kiri a ga na mara ni gbani tongaso ape.” (2 Chronique 9:9, FD). * Ambeni gbia atokua nga lani na Salomon mafuta ti baume ti fa so ala ye ti duti na nzoni songo na lo.—2 Chronique 9:23, 24.

Ngbanga ti nyen la ândö a-épice na ambeni ye so a mû a-épice si a sara na ni ayeke ambeni ye so azo aye ni mingi nga ayeke cher tongaso? A yeke ngbanga ti so a sara kota kua na ni mingi. Na tapande, a sara kua na ni ti sara si tere ti zo aga pendere, a sara kua na ni na yâ ti vorongo Nzapa nga ti leke kuâ kozoni si a gue a lu ni. (Bâ mbage so atene “ Akua so a yeke sara ândö na a-épice so afun pendere.”) Atâa so azo ahunda ni lani mingi, a-épice ayeke nga lani cher mingi ngbanga ti so ti tene a payé lege na ndo ni a hunda lani gbâ ti nginza, nga na mbage warango a-épice ni ason mingi.

Ândö, a yeke wara ambeni keke ti a-épice na yâ ti Hoto ti Jourdain. Me ti ambeni épice ni nde, a yeke mû ala na ambeni ndo si a ga na ni. Bible asara tënë ti ambeni mara ti a-épice nde nde, na tapande, safran, aloès, keke ti baume, cinnamome, oliban na myrrhe. Nde na ati so, mo yeke wara nga ambeni mara ni nde so lani azo mingi aye ti zia na yâ ti kobe ti tene anzere, na tapande cumin, menthe nga na aneth.

Me a wara apendere épice ni so na ndo wa la? A wara aloès, cannelle de Chine nga na cinnamome na ando so aga laso Chine, Inde nga na Sri Lanka. Me, ti amara ti a-épice tongana myrrhe na oliban, a wara ni na yâ ti akeke na akete keke so ayeke sigigi ka na yâ ti désert so alondo na Sud ti Arabie ti si na Afrika, mbilimbili na Somalie. Nga, a yeke wara ti lo nard gi na Inde awe, mbilimbili na yâ ti ahoto ti Himalaya.

Ti gue na Israël, a yeke yô lani gbâ ti a-épice ahon na ni na yâ ti Arabie. A yeke ngbanga ni la si mbeni buku so asara tënë na ndo ti a-épice (The Book of Spices) atene so, ti londo na ngu 1000 ti si na ngu 2000 kozo ti Christ, Arabie aga lani “kota lege so azo ayeke mû ti yô akungba ti ala ti londo na Est ti gue na ni na Ouest”. Angbene gbata, agbata so ayeke na yâ ti angangu gbagba nga na aplace ti lutingo ti agroupe ti azo so ayeke voyagé na ndo ti anyama ti ala so a wara ni na Néguev, na sud ti Israël,  afa so azo ti kango a-épice ayeke mû lani alege ni so. Mbeni tondo ti UNESCO (World Heritage Centre of UNESCO) atene nga so “commerce so azo ayeke sara ni na popo ti sud ti Arabie ti si na Méditerranée aga lani na ala nginza mingi”.

Agroupe ti azo so ayeke voyagé lani na anyama ti ala, so ayô a-épice ti ala, ayeke tambela lani teti akilomètre 1800 tongaso ti hon na yâ ti Arabie (Job 6:19). Bible asara tënë ti ambeni zo ti kango ye, so ayeke azo ti mara ti Ismaël, so alondo na Galaad na anyama ti ala na so ayo a-épice ti “yombo, baume, na myrrhe” ti gue na ni na Égypte (Genèse 37:25). Amolenge ti Jacob akä lani ita ti ala Joseph na ngbâa na azo ti kango aye so.

Teti angu mingi, a yeke azo ti Arabie la akä lani a-épice mingi. A yeke gi ala lani la ayeke kä na azo a-épice so alondo na Asie, na tapande cannelle de Chine na cinnamome. Ti tene ala découragé azo so ayeke na tere ti Méditerranée si ala wara pëpe mbeni lege ti kango ye so ague na ala droit na ando so a wara a-épice ni dä, so ayeke na mbage ti Est, azo ti Arabie ni so afa mbeni mbaï so ayeke nga vrai ape so afa akpale so zo ayeke tingbi na ni tongana lo ye ti wara a-épice. Tongana ti so buku so asara tënë na ndo ti a-épice (The Book of Spices) atene, tâ vrai ndo so a-épice alondo dä ayeke lani “mbeni secret ti kango ye so ahon atanga ni kue so azo abata ni nzoni.”

Ambaï wa la azo ti Arabie ni afa lani? Hérodote, mbeni wasungo-mbaï so ayeke lani na fini na popo ti ngu 400 ti si na ngu 500 tongaso kozo ti Christ, asara lani tënë ti tere na ndo ti ambeni sioni ndeke so asara da ti ala na poro ti tere ti keke ti cinnamome na tere ti mbeni hoto so ayeke ngangu na azo ti si dä. Lo tene so ti wara pendere épice so, azo ni ayeke zia akota morceau ti nyama na gere ti hoto ni. Teti so andeke ni aye ka ti te ye ti bê mingi, a sara si tongana ala mû gbâ ti morceau ti nyama ni ti gue na ni na yâ ti da ti ala, da ti ala ni ayeke tï  na sese. Na pekoni, azo ni ayeke mû loro ague amû aporo ti tere ti keke ti cinnamome ni, na ala yeke kä ni na azo ti dengo buze. Amara ti ambaï so amû lani ndo mingi. Ni la, buku so asara tënë na ndo ti a-épice (The Book of Spices) atene so, teti so “ti wara [cinnamome] a hunda ti tene zo atingbi na akota kpale, ayeke kä ni lani cher mingi.”

Na nda ni, azo ague ngbii ahinga nda ti mvene ti azo ti Arabie so, na a sara si gi ala oko la ayeke kä encore a-épice ni ape. Na yâ ti angu 100 kozo ti Christ, gbata ti Alexandrie, so ayeke na Égypte, aga mbeni kota ndo so abateau ayeke luti dä nga mbeni kota ndo so a yeke kä a-épice dä. Na peko ti so azo ti kpengo na bateau ahinga tongana nyen ti sara kua na pupu ti kota ngu-ingo ti Inde ti kpe na bateau ti ala, akota bateau ti aRomain ayeke londo na aport ti Égypte ti gue na Inde. Ye ti pekoni ayeke so, a-épice so ayeke lani cher cher so aga gbani gbani, na ngere ni akiri na peko mingi.

Laso, a lingbi ti haka ngere ti a-épice na ti lor ape, na a yeke ngangu ti tene e bâ a-épice tongana acadeau so alingbi na mbeni gbia. Atâa so kue, azo kutu mingi laso na yâ ti dunia, angbâ ti sara kua na a-épice na ziango ni na yâ ti ayombo nga na ayorö, nga na mbage a yeke zia ni na yâ ti kobe ti tene a mû zerengo na kobe ni wala ti sara si kobe ni azö yanga kete. Ti tâ tënë ni, a yeke ndali ti pendere ti fungo ti ala la si azo aye a-épice ni mingi tongaso, legeoko tongana ti so a ye ni nga lani mingi, na yâ ti angu ngbangbo mingi so ahon.