E te Eli Mai i Mauga le ʻApamemea
Na suʻesuʻeina ma le māeʻaeʻa e se vaega o tagata e suʻesuʻeina toega o mea ia mato ma ana i le toafa i Iutaia, ma tau atu ai i se ana o loo i totonu o se tofē maualuga. Pe na latou maua ni mea tāua po o ni manusikulipi mai i aso anamua? Ioe, na latou maua se oloa tāua e taʻua o le Nahal Mishmar.
IĀ MATI 1961, na maua ai na oloa i le vā o papa ma o loo afīfī i se fala e faia i le ū. E silia ma le 400 oloa na afīfī i lenei fala, ma o le tele lava o mea e fai mai i le ʻapamemea, e pei o pale auro eseese, tootoo, meafaigaluega, tootoo e iai mamanu ma isi auupega. E tāua nei mea i tagata faitau o le Tusi Paia, auā o loo taʻua i le Kenese 4:22, o Tupalu Kaino o se “tufuga i ituaiga o meafaigaluega uma ua faia i ʻapamemea ma uʻamea.”
E tuufesili le toʻatele po o fea na gaosia ai nei oloa tāua. O le mauaina o na mea, ua manino mai ai sa eliina, faaliusuavai ma susunuina le ʻapamemea i nisi o nuu i taimi o le Tusi Paia.
VAEGA O LE NUU FOLAFOLAINA NA MAUA AI LE ʻAPAMEMEA
A o sauni le nuu o Isaraelu e ulu atu i le Nuu Folafolaina, na fetalai atu ai Mose iā i latou: “E te eli ai foʻi le ʻapamemea i ona mauga.” (Teuteronome 8:7-9) Na maua e tagata suʻesuʻe ni vaega o le laueleele o Isaraelu ma Ioritana sa eliina ma faaliusuavai ai le ʻapamemea, e pei o Feinan, Timna ma Khirbat en-Nahas. O le ā ua mafai ona faailoa mai e nei laueleele?
E tele lua e maua i le laueleele o Feinan ma Timna, auā sa eliina ai le ʻapamemea i le silia ma le 2,000 tausaga ua mavae. I aso foʻi nei, e mafai e tagata tafafao ona maua ni vaega ninii o toega o mea e lanu meamata pulepule. Na matuā galulue mamafa tagata eli ʻapamemea i aso anamua, e ala i le faaaogāina o ni meafaigaluega e fai mai i maa, ina ia vane ai papa o loo iai ʻapamemea. Pe afai ua leai ni ʻapamemea i lenā vaega, ona toe eli faatetelē lea o lua ma ana e faaaogā ai ni meafaigaluega uʻamea. E mafai ona tatou maua i le tusi o Iopu le auala na eli ai le ʻapamemea. (Iopu 28:2-11) E matuā faigatā le faatinoina o lenei galuega. Peitaʻi, i le senituri lona tolu seʻia oo i le senituri lona lima T.A., na ave ai e le pulega a Roma tagata e faia soligatulafono e sili ona leaga ma isi pagota, ina ia galulue i le eliina o le ʻapamemea i Feinan.
O le tele o faaputuga otaota e fai mai i le ʻapamemea na maua lea i Khirbat en-Nahas (o lona uiga “ʻApamemea ua Faaleagaina”), e faailoa mai ai sa iai i inā se nofoaga sa faaliusuavai ai le ʻapamemea. E talitonu tagata atamamai, o maatāua ia na maua i Khirbat en-Nahas, na aumai i isi nofoaga latalata ane lea sa eli ai foʻi le ʻapamemea e pei o Feinan ma Timna. Ina ia tuueseese le ʻapamemea ma maa tāua, e faaaogā se paipa e feula atu ai le ʻea, po o se meafaigaluega e pamu i vae, ina ia faamalosi ai le aasa o le afi e oo atu i le 2,200 tikeri Fahrenheit (1,200°C) le vevela i totonu o le valu i le sefulu itula. E masani e 11 pauna (5 kg) o le maatāua e maua mai ai le 2 pauna (1 kg) o le ʻapamemea, lea e mafai ona toe faia ai nisi oloa.
ʻAPAMEMEA NA FAAAOGĀ E ISARAELU ANAMUA
I le Mauga o Sinai, na fetalai ai Ieova le Atua ina ia faaaogā ʻapamemea e pito sili ona lelei e faia ai nisi o vaega o le faleʻie paia faapea ma le malumalu i Ierusalema i se taimi mulimuli ane. (Esoto mataupu e 27) Atonu sa iai i tagata Isaraelu le tomai i galuega e fai ai uʻamea a o leʻi nofo pologa i Aikupito, po o le taimi foʻi a o iai i inā. E oo ane i le taimi na ō ese ai tagata Isaraelu mai i Aikupito, ua mafai ona latou faia se tamaʻi povi auro. Sa mafai foʻi ona latou faia ni oloa mai i le ʻapamemea ina ia faaaogā i le auaunaga i le faleʻie paia, e pei o le tanoa telē, ulo, falai, suō ma tui.—Esoto 32:4.
Ina ua oo la latou savaliga atonu i Pinono, lea ua taʻua o Feinan, o se aai e tele ai le ʻapamemea, ona muimui ai lea o tagata e faatatau i le manai ma le leai o se vai. Na faasala i latou e Ieova e ala i le auina atu o gata uogo, ma e toʻatele na maliliu ai. Ina ua salamō le fanauga a Isaraelu, ona faatonu lea e Ieova o Mose ina ia fai se gata ʻapamemea, ma ia tuu i se mea maualuga. Ua faapea mai le Tusi Paia: “A ū le tagata e se gata, e vaavaai atu o ia i le gata ʻapamemea, ona ola ai pea lea o ia.”—Numera 21:4-10; 33:43.
O ʻAPAMEMEA A LE TUPU O SOLOMONA
E tele vaega o le malumalu i Ierusalema na fai mai i le ʻapamemea
Na faaaogā e le tupu o Solomona le tele o le ʻapamemea e faamatagofie ai le malumalu i Ierusalema. Ae o le tele o na ʻapamemea na saunia mai e lona tamā o Tavita, mai le taimi na ia faatoʻilalo ai Suria. (1 Nofoaiga a Tupu 18:6-8) E 17,500 kalone (66,000 L) le tele o le vai e mafai ona iai i totonu o le “vai apamemea” po o le faatanoa telē apamemea, lea e faaaogā e ositaulaga e fufulu ai o latou lima ma vae, ma e oo atu le mamafa i le 30 tone. (1 Tupu 7:23-26, 44-46) Na fausia foʻi ni poutū ʻapamemea se lua, lea o loo i le faitotoʻa o le malumalu. E 26 futu (8 m) le uumi, ma e 7.3 futu (2.2 m) le uumi o ulupou. E ʻōʻō totonu o nei poutū, e 3 inisi le mafiafia (7.5 cm), ma e 5.6 futu. (1.7 m) le lautele. (1 Tupu 7:15, 16; 2 Nofoaiga a Tupu 4:17) E mataʻutia le tele o le ʻapamemea na alu i le faia o nei mea.
Sa masani foʻi ona faaaogā e tagata i taimi o le Tusi Paia le ʻapamemea. O se faataʻitaʻiga, e tatou te faitau i auupega e faia i ʻapamemea, faamau ʻapamemea, meafaifaaili ʻapamemea, faapea ma faitotoʻa e fai mai i ʻapamemea. (1 Samuelu 17:5, 6; 2 Tupu 25:7; 1 Nofoaiga a Tupu 15:19; Salamo 107:16) Na fetalai Iesu e faatatau i tupe ʻapamemea mo ato tupe, ma na taʻua foʻi e le aposetolo o Paulo ia “Alesana le tagata fai mea ʻapamemea.”—Mataio 10:9; 2 Timoteo 4:14.
O loo fesiligia pea e tagata e eliina toega o mea i le palapala faapea tagata suʻesuʻe i le talafaasolopito, le mea na maua mai ai ʻapamemea i taimi o le Tusi Paia, faapea le oloa tāua o le Nahal Mishmar. Ae o loo faamaonia mai i le Tusi Paia, o laueleele na maua e tagata Isaraelu, o ʻlaueleele lelei, e latou te eli ai le ʻapamemea i ona mauga.’—Teuteronome 8:7-9.
