O LE ā se meaalofa e te ono avatu i se tagata tāua? I vaitaimi o le Tusi Paia, o nisi mea manogi sa matuā tautele e pei o le auro, ona o le taugatā, ma sa talafeagai e fai ai se meaalofa i se tupu. * O le māfuaaga lenā na tuuina atu ai e le ʻau saʻiliʻili fetu se meaalofa e aofia ai ni mea manogi se lua, i le “tupu o tagata Iutaia.”​—Mataio 2:1, 2, 11.

O loo taʻua foʻi i le Tusi Paia ina ua asiasi atu le tupu tamaʻitaʻi o Seepa iā Solomona, ʻsa ia foaʻi atu i le tupu taleni auro e selau lua sefulu, ma le matuā tele lava o suāuu pasama, ma maa tāua: e leʻi faapea foʻi ona tele o suāuu pasama e pei o ia na foaʻi atu e le tupu tamaʻitaʻi o Seepa i le Tupu o Solomona.’ * (2 Nofoaiga a Tupu 9:9) Na faaalia foʻi le agalelei o isi tupu iā Solomona e ala i le faameaalofa atu o suāuu pasama.​—2 Nofoaiga a Tupu 9:23, 24.

Aiseā na tautele ma taugatā ai mea manogi ma isi oloa faapena i vaitaimi o le Tusi Paia? Talu ai sa aogā nei oloa mo sauniga faalotu, faaaulelei ai foliga ma le tino, ma saunia ai tino maliu mo le tanuga. (Tagaʻi i le pusa “ Le Faaaogāina o Mea Manogi i Taimi o le Tusi Paia.”) E lē gata e toʻatele tagata na mananaʻo i nei oloa, ae sa taugatā foʻi mea manogi ona o felaʻuaʻiga ma le tau e maketi ai.

I vaitaimi o le Tusi Paia, o nisi laau manogi sa ola i le vanu o Ioritana, ae o isi mea manogi sa aumai i isi atunuu. E tele mea manogi o loo taʻua i le Tusi Paia. Ua masani tagata i mea manogi e pei o le keroko, aloe, pasama, kinamoni, lipano, ma le muro. Sa iai mea faamanogi meaʻai e pei o le kumina, mili, ma le aneto.

O fea na aumai ai nisi o mea manogi na faigatā ona maua? O aloe, kesia ma kinamoni, sa maua mai i atunuu ia ua taʻua nei o Saina, Initia, ma Sri Lanka. O mea manogi e pei o le muro ma le lipano, na maua mai i laau ma tamaʻi laau na ola i toafa mai i le itu i saute o Arapi, seʻia oo i Somalia i Aferika. O le nato na maua faapitoa mai i Initia i le atumauga o le Himalaya.

Ina ia oo atu nei mea manogi i Isaraelu, sa laʻu ma ui atu i vaipanoa o Arapi. Ua taʻua i le tusi The Book of Spices, o se tasi lea o māfuaaga na avea ai le atu Arapi, ma “taulaʻiga o felaʻuaʻiga o oloa i le va o Sasaʻe ma Sisifo,” i le meleniuma muamua ma le lua T.L.M. O taulaga, ʻolo, ma nofoaga e mālōlō ai tagata femalagaaʻi na maua i le toafa o Negev i Isaraelu i saute, na iloa ai le auala na uia e tagata faatau mea manogi. Na lipotia mai i le World Heritage  Centre of UNESCO, o nei nofoaga ua iloa ai “le telē o le polofiti o nei fefaatauaʻiga  . . . mai i saute o Arapi e oo atu i le Metitirani.”

Sa masani ona ō tagata malaga ma uta o le tele o nei mea manogi, i le mamao e pe ā ma le 1,100 maila (1,800 km) e ui atu i le atu Arapi. (Iopu 6:19) O loo taʻua i le Tusi Paia le ʻaumalaga a tagata faatauʻoa Isamaeli, sa ō ma ave uta o mea manogi e pei o “pulu mai i se laau, o pasama ma pulu mai i paʻu o laau,” mai i Kiliata agaʻi i Aikupito. (Kenese 37:25) Sa faatau atu e atalii o Iakopo lo latou uso o Iosefa o se pologa i nei tagata faatauʻoa.

O le tele o senituri na pulea e tagata faatauʻoa o Arapi le tele o fefaatauaʻiga o mea manogi. O lea, e na o i latou na mafai ona maua ai mea manogi mai i Asia, e pei o le kesia ma le kinamoni. Ina ia taofia le iai o ni sootaga tuusaʻo tau fefaatauaʻiga a le atu Metitirani ma vaipanoa i le itu i Sasaʻe na maua mai ai mea manogi, na faasalalau ai e tagata Arapi tala sesē e faatatau i tulaga lamatia o le mauaina o mea manogi. Ua taʻua i le tusi The Book of Spices, o le fefaatauaʻiga lenei ʻatonu na matuā lelei ona natia le atunuu moni na maua mai ai’ mea manogi.

O ā tala na faasalalau e tagata Arapi? Sa faamatala e Herodotus, o se tusitala o talafaasolopito mai i Eleni i le senituri lona lima T.L.M., talafatu a tagata e faatatau i manufelelei feʻai ma mataʻutia, e fai a latou faamoega i paʻu laau o le kinamoni, i luga o laau i ni eleele e matuā maualuluga e lē mafai ona oo iai se tasi. Ina ia maua mai lenei mea manogi taugatā, na taʻua e Herodotus e tuu e tagata ao mea manogi, ni aano lapopoʻa o manu fasi i le pito i lalo o nei eleele  maualuluga. O le a ō mai manulele ma laʻu atu nei aano o manu fasi i o latou faamoega, ma iʻu ai ina toʻulu faamoega i le eleele, ona ō mai loa lea o nei tagata ma ao paʻu o kinamoni, ma faatau atu i tagata faatauʻoa. Sa salalau solo nei tala, ma ua taʻua i le tusi The Book of Spices, ona o le “lamatia o le auala e maua ai kinamoni, o lea na faatau atu ai i se tau e matuā taugatā.”

Na iloa mulimuli ane e lē moni tala a tagata Arapi, ma iʻu ai ina latou lē toe pulea lenei fefaatauaʻiga. E oo ane i le uluaʻi senituri T.L.M., ua avea Alesania i Aikupito ma taulaga telē ma taulaʻiga o fefaatauaʻiga o mea manogi. Ina ua iloa e seila le auala e folau ai i savili i le vaitau o timuga i le Vasa Initia, sa folau atu loa vaa oloa a Roma mai i taulaga o Aikupito agaʻi i Initia. O le iʻuga, sa maua le tele o mea manogi ma na taugofie.

I aso nei, e lē mafai ona faatusatusa le tāua o mea manogi i le tāua o le auro, ma e seāseā ona tatou manatu i mea manogi o ni meaalofa e talafeagai mo se tupu. Peitaʻi, e faitau miliona tagata i le lalolagi atoa o loo faaaogāina pea mea manogi e fai ai fagu faamanogi, vailaau faafomaʻi, ma faamanogi ma tofo lelei ai meaʻai. O lea, o loo lauiloa i aso nei mea manogi ona o le mananaia o o latou manogi, e pei foʻi ona lauiloa i le faitau afe o tausaga ua mavae.