ሄሮዶተስ ንጠንቂ እቲ ብግሪኻውያን እተገብረ ውግኣት ብፍላይ ከኣ ነቲ ኣብ 490 ከምኡ እውን 480 ቅ.ክ. እተገብረ ወራራት ፋርስ ኣብ ጽሑፍ ኬስፍሮ ጀመረ፣ እቲ ብ480 ቅ.ክ. እተፈጸመ ወራራት ንሱ ገና ንእሽቶ ኸሎ እተፈጸመ እዩ። ኣብ ርእሲ እቲ ብዛዕባ ጠንቂ ወራራት ፋርስ ምጽሓፉ፡ ብዛዕባ እተን ብግስጋሰ ፋርስ እተተንከፋ ነፍሲ ወከፍ ሃገራት ዝረኸቦ ዘበለ ሓበሬታ እውን ጽሒፉ እዩ።

ሄሮዶተስ ክኢላ ተራኺ እዩ ነይሩ። ነቲ ዚጽሕፎ ታሪኽ ምሉእ ንምግባሩ፡ ኣድላዪ ዀይኑ እተሰምዖ ደቀቕትን ዝርዝራውን ሓሳባት እውን ከይተረፈ ኣብ ጽሑፋቱ የስፍሮ ነበረ። እቲ ዝዓመሞ ዕማም ኣዝዩ ዜደንቕ እዩ፣ ምኽንያቱ ንጽሑፋቱ ኣብ ታሪኽ ናይ ተኸታታሊ ፍጻመታት ዝሓዘ ወግዓዊ መዝገብ ሃገር ተመርኲሱ ኣይኰነን ጽሒፍዎ። ከመይሲ፡ ኣብቲ እዋን እቲ ኸምዚ ዝኣመሰለ መዝገብ ዳርጋ ኣይነበረን።

ኣብቲ ግዜ እቲ፡ ንኺሕበኑሉ ኢሎም ንእተፈጸመ ዜደንቕ ተግባራት ኣብ ቅርስታት ካብ ምቕራጽ ሓሊፎም፡ ታሪኽ ኣብ ምስናድ ዚግደሱ ሰባት ዳርጋ ኣይነበሩን። ሄሮዶተስ ብዛዕባ እቲ ኺጽሕፎ ዝደለየ ፍጻመታት ዝያዳ ንምፍላጥ ኣብ ትዕዝብትን ኣፈ ታሪኽን ኣብ ናይ ካልኦት ምስክርነትን ኪምርኰስ የድልዮ ነበረ። ሓበሬታ ንምእካብ ከኣ ናብ ብዙሕ ቦታታት ተጓዕዘ። ኣብታ ግዝኣት ግሪኽ ዝዀነት ሃሊካርናሱስ (ሕጂ ቦድሩም እትብሃል ኣብ ደቡባዊ ምብራቕ ቱርኪ እትርከብ ከተማ) ድማ እዩ ዓብዩ፣ ናብ መብዛሕትኡ ኽፋል ግሪኽ ከኣ ከይዱ እዩ።

 ሄሮዶተስ ብሸነኽ ሰሜን ናብ ጸሊም ባሕርን ናብ ስኪትን፡ ማለት ኣብታ ሎሚ ዩክረይን እትብሃል ሃገር ዝነበረ ኸባቢ፡ ብሸነኽ ደቡብ ድማ ናብ ፍልስጥኤምን ላዕለዋይ ግብጽን ከይዱ እዩ። ብሸነኽ ምብራቕ ክሳብ ባቢሎን ዝበጽሐ እዩ ዚመስል፣ ክሳዕ ዕለተ ሞቱ ድማ ኣብ ሸነኽ ምዕራብ፡ ኣብቲ ግዝኣት ግሪኽ ዝነበረ ሕጂ ድማ ደቡባዊ ኢጣልያ ዚርከበሉ ቦታ ይነብር ነይሩ ኪኸውን ይኽእል እዩ። ኣብ ዝኸዶ ዘበለ ይዕዘብን ይሓትትን ነበረ፣ በዚ ኸምዚ ኸኣ ካብቶም ብዝያዳ ዚእመኑ ዀይኖም እተሰምዕዎ ምንጭታት ሓበሬታ ኣከበ።

እቲ ሄሮዶተስ ዝመዝገቦ ሓበሬታ ኽሳዕ ክንደይ እዩ ልክዕ፧ ነቲ ንሱ ዝበጽሖ ቦታታትን ብዓይኑ ዝረኣዮ ነገራትን ኣብ ግምት ብምእታው፡ ፍልጠቱ ልክዕ ከም ዝነበረ ጌርካ እዩ ዚርአ። ብዛዕባ እቲ ኣብ ግሪኽ ልሙድ ዘይነበረ ልምድታት፡ ከም ኣብ ስኪት ዚግበር ዝነበረ ንጉሳዊ ቐብሪ ወይ ጥንታውያን ግብጻውያን ዚገብርዎ ዝነበሩ ሙምያ (ምዕቃብ ሬሳ) ኣመልኪቱ ዝጸሓፎ መግለጺታት፡ ምስ ርኽበታት ተመራመርቲ ስነ ጥንቲ ዚሰማማዕ እዩ። እቲ ብዛዕባ ግብጺ ዝጸሓፎ ብዙሕ ሓበሬታ “ኻብቲ ብጥንቲ ብዛዕባ እታ ሃገር እተጻሕፈ ዘበለ ጽሑፋት፡ ዝያዳ ዅሉ ኣገዳሲ ጽሑፍ” ተባሂሉ ተጸዊዑ እዩ።

መብዛሕትኡ ግዜ ግና፡ ሄሮዶተስ ኣብ ኣጠራጣሪ ዝዀነ ምስክርነት ኪምርኰስ እንተ ዘይኰይኑ፡ ካልእ ኣማራጺ ኣይነበሮን። ብተወሳኺ፡ ኣብቲ ግዜ እቲ ዝነበሩ ሰባት፡ ኣረማውያን ኣማልኽቲ ኣብ ጕዳያት ደቂ ሰብ ጣልቃ ኸም ዚኣትዉ እዮም ዚኣምኑ ነይሮም። ስለዚ፡ ኵሉ እቲ ንሱ ዝጸሓፎ ጽሑፋት ምስ መለክዒታት ዘመናውያን ጸሓፍቲ ታሪኽ ይሰማማዕ እዩ ማለት ኣይኰነን። ይኹን እምበር፡ ሄሮዶተስ ንሓቅታት ካብ ኣፈ ታሪኽ ኪፈልዮ ጽዒሩ እዩ። ንዅሉ እቲ እተነግሮ ዘበለ ኸም ዘይኣምኖ ድማ ብቕንዕና ገሊጹ እዩ። ነቲ ዝረኸቦ ምንጭታት ብምምማይን ሓደ ምስቲ ሓደ ብምንጽጻርን ከኣ ኣብ መደምደምታ ይበጽሕ ነበረ።

እታ ዘ ሂስትሪስ እትብሃል መጽሓፍ ንዅሉ እቲ ሄሮዶተስ ኣብ ምሉእ ህይወቱ ዝጸሓፎ ጽሑፋት ዘጠቓለለት ክትከውን ትኽእል እያ። ነቲ ዚረኽቦ ዝነበረ ምንጭታት ኣብ ግምት ብምእታው፡ ሄሮዶተስ ብሓቂ ዜደንቕ ዕማም እዩ ዓሚሙ።