Kwagh Gba sha Gbenda u Se Civir Aôndo Laa?

PROFESÔR ugen, iti na ér Alister Hardy, a ôr ken takerada u i yer ér The Spiritual Nature of Man la ér, “Uumace mba a isharen i eren kwaghaôndo ken a ve.” Semberee ne i tôv ior kposo kposo sha kwagh u kwaghaôndo, man kwaghtôvon ne tese ér iorov 86 ken hanma iorov 100 ken iyengeior i sha tar cii senge ér mba a kwaghaôndo ve. Kwagh ne tese ér kwagh u profesôr ne a ôr la ka mimi.

Kwaghtôvon ne shi tese ér mbananjighjigh mba ken ukwaghaôndo mba vesen 19, man kwagh u kpilighyol yô, mba ve senge ér ve mba Mbakristu la mba ken iniongo kposo kposo 37,000. Kwagh ne na yô ka u er Aôndo lumun a igbenda kposo kposo i ior ve civir un laa? Kpa jim yô, kwagh gba sha gbenda u se civir un la je he?

Sha ikyaa i hange hange ne yô, gba u se er kwagh u se nenge i doo se ga. Hemba doon u se fa mnenge u Aôndo sha kwagh ne. Sha nahan yô, se nenge ken Bibilo, i i lu Mkaanem ma Aôndo la. Sha ci u nyi? Sha ci u Yesu Kristu iyol na yange er msen hen Aôndo kaa ér: “Ka kwaghôron [shin mkaanem ou] je [ma] lu mimi ye.” (Yohane 17:17) Apostoli Paulu u lu orjighjigh la kpa kaa ér: “Icighanruamabera cii ka Aôndo A ne i nger ye. Ngu a inja sha ityesen man sha mkôôm man sha myange . . . kpaa.”—2 Timoteu 3:16.

Bibilo tese ér Aôndo lumun a hanma mcivir cii ga. Bibilo ngi a akav kpishi a tesen igbenda i civir Aôndo i Aôndo yange lumun man i a venda yô. Aluer se kpe iyol se time sha akav ne yô, se fa akaa a i gbe kpee u se er ve Aôndo una lumun mcivir wase yô, man a i doo u se er ga la kpaa.

Ikyav i sha Ayange a Tsuaa

Yehova yange na Mbaiserael atindi sha ikyev i profeti Mose, aa a tese ve er vea civir Aôndo sha gbenda u a lumun a mi yô. Yange vea dondo atindi a ior ve fe a wuee ér Tindi u Mose la yô, Aôndo a lumun ve ér mba ior nav shi a ver ve doo doo kpaa. (Ekesodu 19:5, 6) Er Yehova eren a ikyurior i Iserael doo doo nahan kpa, ve za hemen u civir un er tese ve nahan ga. Ashighe kpishi ve gema ijime a Yehova ve yem dondon aeren a ukwaghaôndo mba ityar i i wa ndor a ve la.

Sha ayange a profeti Esekiel man profeti Yeremia, mba ve lu uma ken derianyom u sha utaankaruhar C.S.Y. (Cii man Shighe u Yesu) la, Mbaiserael kpishi lu kuran atindi a Aôndo ga shi ve lu yan ikyar a akuraior a a wa ndor a ve la. Er Mbaiserael lu dondon aeren a ityôô a akuraior ne shi lu eren uiniongo vev yô, ve nungwa mcivir u aiegh sha kwaghaôndo ve. Mbaiserael kpishi lu kaan ér: “Sé lu nen er akuraior nahan, er uipaven mba ior mba icombor i sha won yô, sha u civir kon man iwen.” (Esekiel 20:32; Yeremia 2:28) Yange ve senge ér mba civir Yehova Aôndo, kpa ve gema ve lu civir “akombo” shi kôron ônov vev nan nagh a mi je kpaa.—Esekiel 23:37-39; Yeremia 19:3-5.

Mbadughunakaa shin inya yila imba mcivir ne ér syncretism, inja na yô, ka ieren i civir mbaaôndo kpishi hen shighe môm, shin kwaghaôndo u ior kpishi ve lumun a mi yô. Ior kpishi nyian nenge ér ken tar wase u ior ve lu a jighjigh u nan môm ga ne, gba u se lumun hanma kwagh cii, kua hanma kwaghaôndo kpaa. Nahan ve nenge ér aluer mba civir Aôndo sha gbenda u ve nenge i doo ve kpa, kwaghbo ngu sha mi ga. Ka nahan mimi? Aluer or lumun hanma kwaghaôndo cii kpa, nan ngu lun di a lu a ior sar sar shin nan ngohol ve a ngohol saan saan di tsô  shinii? Time ase sha aeren a ukwaghaôndo mbagenev mba Mbaiserael mba banen a jighjigh dondon la, shi nenge kwagh u yange due ker yô.

Gbenda u Mbaiserael Nungwa Mcivir u Aiegh sha u Mimi Yô

Lu hen “ajiir a taven sha” shin ken iwunaakombo Mbaiserael civir mbaaôndo kposo kposo ye. Ajiir ne lu a atse a nanden nagh man atse a nanden kwaghhumandoon man mtôm ma awenem kua mtôm ma ikyonom, shi alaghga i gba ieev mbi inmgbianaôndo u Mbakanaan u doon iyiav i ver sha ajiir ne. Amba ajiir ne yange lu ken tar u Yuda kpishi. Takerada u 2 Utor 23:5, 8 ter “ajiir a taven sha a ken agar a Yuda man ken ajiir a a kase Yerusalem la, . . . hii hen Geba [vegher u ken imbusutarimese] zan zan za ar hen Bersheba [vegher u ken imbusutariyan]” la.

Lu sha ajiir a taven sha ne Mbaiserael nanden “kwaghhumandoon sha ci u Baal man iyange kua uwer man atihi a asan kua akum a Sha cii” ye. Ve maa ayou sha ci u “mbasodom . . . ken iyou i TER” shi ve nanden ônov vev “ken atô u usu sha ci u Moleki.”—2 Utor 23:4-10.

Mbadughunakaa shin inya zua a ieev uderi imôngo ken Yerusalem man ken Yuda, hemban je yô hen alôgh a uya mba iorov. Ieev mbin kpishi lu mbi kasev mba lun idyelegh shi kehen atumba. Mbafantakerada kaa ér ieev mbin lu mbi inmgbianaôndo u doon iyiav u i yer ér Ashetaroti man Ashera la. I na jighjigh ér ieev mbin lu “akpagher a wasen kasev u wan iyav shi maren ônov kpaa.”

Mbaiserael yange ve nengen ajiir a ve kohol her ve civir mbaaôndo kposo kposo la nena? Profesôr ugen ken Yunivasiti i Hebrew, mba yer un ér Ephraim Stern, a kaa ér, a shi nan kpa yange i “tsegha” ajiir a taven sha ne kpishi “sha ci u Yahweh [Yehova].” Ngeren mbagenev mba i dugh shin inya kpishi tese ér kwagh u or ne a ôr la ka mimi. U tesen ikyav yô, ngeren ugen kaa ér, “M ver u doo doo ken iti i Yahweh u Samaria man ashera na,” ugen di kaa ér, “M ver u doo doo ken iti i Yahweh u Teman man ashera na!”

Akav ne tese er Mbaiserael yange ve nungwa mcivir u ndôhôrishima u atôatyev la sha mcivir u wang u Yehova Aôndo yô. Kwagh ne na yô, ve vihi aeren ve a dedoo shi ve hôngor mcivir ve kpaa. Aôndo yange nenge mcivir u i hôngor a mi ne nena?

Kwagh u Aôndo Er Yô

Aôndo yange pase sha ikyev i profeti na Esekiel er ishima i vihi un a mcivir u hôngorough u Mbaiserael la yô, a kaa ér: “Ken ajiir a en a teman cii, á tim agar a vesen kera, man ajiir a taven sha la, aa hingir ice; sha u i̱ tim atse a en a nan nagh sha mi la, a̱ hingir ice, man i̱ hembe akombo a en a̱ bee, man i̱ gber atse a en a nanden  kwaghhumandoon sha mi la kera, man i̱ kar a ityom yen kera purututu.” (Esekiel 6:6) Ikyav tese wang ér Yehova yange lumun a mcivir ve ne ga.

Yehova yange tsengaôron er a tim agar ne kera yô. “Me tindi . . . Nebukadiresar, tor u Babilon, wanakiriki Wam, Me va a ve, vea ta num sha tar ne, kua mba ve tem sha u kpaa, man sha akuraior a a kase ve ne cii; Me tim ve purututu . . . Tar ne cii kpaa ua hingir ijiir i atse.” (Yeremia 25:9-11) Mkaanem man yange ma kure sha mi vough, ken inyom i 607 C.S.Y. la, Mbababilon va ta num sha gar u Yerusalem, tim un gburu gburu kua tempel u lu ker la kpaa.

Profesôr Stern u se vande ôron kwagh na la ôr kwagh u mtim u Yerusalem la ér ikyav mbi mbadughunakaa shin inya ve zough a mi la “zua sha kwagh u i er ken Bibilo (2 Utor 25:8; 2 Kroniku 36:18, 19) ér i nande ayou sha usu shi i yôhôr ayou kua ugirgar kpaa la.” Shi a kaa ér: “Ikyav mbin tese ér kwagh u yange i er a gar u Yerusalem la . . . ka môm ken akaa a vesen a yange i er a agar a i er kwagh u a ken Bibilo yô.”

Kwagh ne Tese Se Nyi?

Kwagh u vesen u kwagh ne a tese se yô ér, Aôndo lumun a mcivir u a har sha Bibilo kpa i nongo atesen a aiegh man aeren a ityôô shin aeren a ukwaghaôndo mbagen sha mi la ga. Apostoli Paulu yange fa kwagh ne wang shi er tom sha mi kpaa. Yange i yese un shi i tese un hingir Orfarishi u ken kwaghaôndo u Mbayuda shi i tese un atindi a Mbafarishi kpaa. Va fe ér Yesu ka Mesiya u yange i tôndo zwa ér ngu van la shi lumun un yô, a er nena? A kaa ér: “Akaa a a lum mtsera la cii, a gema hingir mo msaa sha ci u Kristu.” A gema uma na, a hingir u dondon Kristu sha gbashima.—Mbafilipi 3:5-7.

Er lu or u pasen kwaghaôndo zenden sha ajiir wue wue yô, a fa atesen a ukwaghaôndo kposo kposo kua aeren a ve kpaa. Sha nahan yô, a nger Mbakristu mba ken Korinte ér: “Ka nyi mzough i lu hen iwanger a ime? Ka nyi i zough Kristu a Belial la? Shin ka sha nyi man kwagh u or u nan ne jighjigh a zua a u nan ne jighjigh ga laa? Ka nyi i zough tempel u Aôndo a akombo? . . . Nahan yô, due nen ken atô ve kera, lu nen kposo, kape Ter A kaa la, kwagh u hôngorough kpaa, de benden nen ave ga. Nahan Mo Me rumun ne.”—2 Mbakorinte 6:14-17.

Er se fe ser kwagh gba Aôndo sha gbenda u se civir un la yô, doo u se pine ayol a ase ser: ‘Ka mcivir u nyi nahan Aôndo a lumun a mini? Me kporom ikyua a Aôndo nena? Man me er nan ve me civir Aôndo sha gbenda u a lumun a mini?’

A doo Mbashiada mba Yehova kpishi u wasen we u zuan a mbamlumun sha mbampin mban kua mbagenev mba sha akaa a ken Bibilo. Se mba taver we ishima ser nenge a Mbashiada hen ijiir ve i civir Aôndo, i i lu hen ningir wou la, mba yer i ér Kingdom Hall, gayô nger mba gberen magazin ne, ôr ve wer u soo wer i va henen Bibilo a we hen ijiir i u nenge i doo u cii.

[Picture on page 16]

Iwunaakombo i ngise, i i civir akombo her yô, Tel Arad, Iserael

[Credit Line]

Garo Nalbandian

[Picture on page 16]

Ieev mbi Ashetaroti mbi i dugh ken uya mba ken tar u Yuda u tsuaa la

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority