Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 50

HIVA 135 Kōlenga meia Sihova: “ʻE Hoku Foha, Ke Ke Hoko ʻo Poto”

Ngaahi Mātuʻa—Tokoniʻi Hoʻo Kiʻi Tamá ke Fakaivimālohiʻi ʻEne Tuí

Ngaahi Mātuʻa—Tokoniʻi Hoʻo Kiʻi Tamá ke Fakaivimālohiʻi ʻEne Tuí

“Fakamoʻoniʻi kiate kimoutolu ʻa e finangalo lelei mo fakahōifua mo haohaoa ʻo e ʻOtuá.”LOMA 12:2.

TAUMUʻÁ

Ko e ngaahi fokotuʻu ʻaonga ki he founga ʻe lava ai ke tauhi maʻu ʻe he ongo mātuʻá ʻa e fetuʻutaki lelei mo ʻena kiʻi tamá pea tokoniʻi ia ke fakaivimālohiʻi ʻene tui ki he ʻOtuá mo e Tohi Tapú.

1-2. ʻOku totonu ke fēfē ʻa e tali ʻa e mātuʻá ki ha kiʻi tama ʻokú ne ʻeke ha fehuʻi fekauʻaki mo ʻetau ngaahi tui makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú?

 KO E tokolahi te nau loto-tatau ko e hoko ko ha mātuʻá ko ha ngāue taimi-kakato ia. Kapau ko ha mātuʻa koe ʻoku ʻi ai haʻo kiʻi tama, ʻoku mau fakaongoongoleleiʻi koe ʻi hoʻo ngāue mālohi ke langa hake ʻene tui mālohí. (Teu. 6:​6, 7) ʻI he tupu hake hoʻo kiʻi tamá, ʻe kamata nai ke ne ʻeke ha ngaahi fehuʻi mafatukituki fekauʻaki mo ʻetau ngaahi tui makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú, kau ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻa e Tohi Tapú.

2 ʻI he kamatá, te ke hohaʻa nai fekauʻaki mo e fehuʻi hoʻo kiʻi tamá. ʻE aʻu nai ʻo ke vakai ki he fehuʻi peheé ko ha manga fakaholomui ia ʻi heʻene tuí. Kae kehe, ko hono moʻoní, ko e fānau tupú ʻoku fiemaʻu ke nau ʻeke ha ngaahi fehuʻi koeʻuhí ke fakaivimālohiʻi ʻenau tuipaú. (1 Kol. 13:11) Ko ia ʻoku ʻikai ha ʻuhinga ke hoko ʻo ilifia. Te ke vakai nai ki he fehuʻi loto-moʻoni hoʻo kiʻi tamá fekauʻaki mo ʻetau tuí ko ha faingamālie ke tokoniʻi ia ke fakatupulekina ʻene malava fakaefakakaukaú.

3. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení?

3 ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ki he founga ʻe lava ai ke tokoniʻi ʻe he mātuʻá ʻenau kiʻi tamá pe fānaú (1) ke fakatupulekina ʻenau tuipaú, (2) langa hake ʻa e houngaʻia ki he ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻa e Tohi Tapú, pea (3) taukapoʻi ʻenau tuí. ʻI heʻetau fai iá, te tau toe lāulea ki he ngaahi tafaʻaki lelei ʻi he fehuʻi ʻa e fānaú pea mo e ngaahi ngāue ki he fāmilí ʻa ia ʻe ʻoange nai ai ʻa e faingamālie ki he mātuʻá ke talanoa fekauʻaki mo e ngaahi tui faka-Kalisitiané.

TOKONIʻI HOʻO KIʻI TAMÁ KE FAKATUPULEKINA ʻENE TUIPAÚ

4. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe maʻu nai ʻe ha kiʻi tama, pea ko e hā hono ʻuhingá?

4 Ko e ngaahi mātuʻa Kalisitiané ʻoku nau ʻiloʻi ko e tui ki he ʻOtuá ʻoku ʻikai ke maʻu tukufakaholo ia ʻe ha kiʻi tama. Naʻe ʻikai ke fanauʻi mai pē koe fakataha mo e tui kia Sihová. ʻOku pehē pē foki mo hoʻo kiʻi tamá. ʻI he faai atu ʻa e taimí, ʻe fāinga nai ha kiʻi tama mo e ngaahi fehuʻi hangē ko e: ‘ʻOku anga-fēfē ʻeku ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha ʻOtua? ʻE lava moʻoni ke u tui ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú?’ Ko hono moʻoní, ʻoku fakalototoʻaʻi kitautolu ʻe he Tohi Tapú ke tau ngāueʻaki ʻetau “mafai fakaefakaʻuhingá” pea ke “fakapapauʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.” (Loma 12:1; 1 Tes. 5:21) Kae kehe, ʻe lava fēfē ke ke tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke fakaivimālohiʻi ʻene tuí?

5. Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he mātuʻá ke tokoniʻi ʻenau kiʻi tamá ke fakatupulekina ʻene tui ki he Tohi Tapú? (Loma 12:2)

5 Fakalototoʻaʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne fakamoʻoniʻi kiate ia tonu ʻa e moʻoní. (Lau ʻa e Loma 12:2.) ʻI hono ʻeke ʻe hoʻo kiʻi tamá ha ngaahi fehuʻi, puke ʻa e faingamālié ke fakahaaʻi kiate ia ʻa e founga ke kumi ai ʻa e talí ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻangāue fakaefekumí, hangē ko e Tataki Fakaefekumi Maʻá e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI he kaveinga “Tohi Tapu,” te ne sio nai ki he “Fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá” ke maʻu ʻa e fakamoʻoni ko e Tohi Tapú ʻoku ʻikai ko ha tohi lelei pē ia naʻe hiki ʻe ha kau tangata. ʻI hono kehé, ko e “folofola ia ʻa e ʻOtuá.” (1 Tes. 2:13) Ko e fakatātaá, ʻe lava ke ne fekumi fekauʻaki mo e kolo ʻAsīlia ko Ninivé ʻi he kuonga muʻá. ʻI he kuohilí, naʻe taukaveʻi ʻe he kau fakaanga Tohi Tapu ʻe niʻihi naʻe ʻikai ʻaupito ke ʻi ai ha kolo ia ko Ninive. Ka ʻi he 1850 tupú, ko e kau keli fakatotoló naʻa nau maʻu hake ha toetoenga ʻo e kolo ko ení, ʻo fakamoʻoniʻi ai ʻa e tonu mātē ʻo e fakamatala ʻa e Tohi Tapú. (Sēf. 2:​13-15) Ki ha fakamatala fekauʻaki mo e founga naʻe fakahoko ai ʻa e kikite Fakatohitapú ʻi hono fakaʻauha ʻo Ninivé, te ne sio nai ki he kupu “Naʻá Ke ʻIloʻi?” ʻi he ʻīsiu ʻo e Taua Leʻo ʻo Nōvema 2021. ʻI hono fakahoa ʻa e meʻa ʻokú ne ako mei heʻetau ʻū tohí ki he meʻa ʻokú ne ako mei he ngaahi ʻenisaikolopētiá mo e ngaahi maʻuʻanga fakamatala alafalalaʻanga kehé, ʻe maʻu ai ʻe hoʻo kiʻi tamá ha ʻuhinga lelei ke fakalahi ʻene tui ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú.

6. ʻE lava fēfē ke ueʻi ʻe he mātuʻá ʻa e malava fakaefakakaukau ʻenau kiʻi tamá? ʻOmai ha fakatātā. (Sio foki ki he fakatātaá.)

6 Ueʻi ʻa e malava fakaefakakaukau hoʻo kiʻi tamá. ʻOku maʻu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e faingamālie kehekehe ke fetalanoaʻaki mohu ʻuhinga ai mo ʻenau kiʻi tamá fekauʻaki mo e Tohi Tapú pe ko e tui ki he ʻOtuá. ʻE malanga hake nai ʻa e ngaahi faingamālie ko ení ʻi he lolotonga ha ʻaʻahi ki ha misiume, ki ha ngoue matalaʻiʻakau, pe ki ha fakaʻaliʻali ʻi ha ʻōfisi vaʻa ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko e fakatātaá, ʻi he ʻaʻahi ki ha misiume ʻo ʻi ai tonu pe fakafou ʻi he ʻinitanetí, ʻe lava ke ke fakahanga ʻa e tokanga hoʻo kiʻi tamá ki ha ngaahi meʻa fakahisitōlia naʻe hoko pe ki ha ngaahi koloa ʻe lava ke ne fakaivimālohiʻi ʻene tuipau ko e Tohi Tapú ʻoku tonu mātē. ʻOku ʻiloʻi ʻe hoʻo kiʻi tamá ko e huafa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá ʻoku hā ia ʻi ha lauʻimaka ʻoku taʻu ʻe 3,000 hono motuʻá ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e Maka Mōapé? Ko e Maka Mōape ko ení ʻoku fakaʻaliʻali ia ʻi he Misiume Louvre ʻi Pālesi, Falanisē. Pehē foki, ko ha tatau ʻo e Maka Mōapé ʻoku fakaʻaliʻali ia ʻi he loki misiume “Ko e Tohi Tapú mo e Huafa Fakaʻotuá” ʻi he ʻUluʻi ʻApitanga ʻi Māmani ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Warwick, Niu ʻIoke. ʻOku hā ʻi he Maka Mōapé ko Tuʻi Mesa ʻo Mōapé naʻá ne angatuʻu ki ʻIsileli. ʻOku fehoanaki eni mo e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú. (2 Tuʻi 3:​4, 5) ʻI he sio tonu hoʻo kiʻi tamá ki he fakamoʻoni ʻo e moʻoni mo e tonu mātē ʻa e Tohi Tapú, ko ʻene tuí ʻe hoko ʻo toe mālohi ange.—Fakafehoanaki mo e 2 Kalonikali 9:6.

ʻE lava ke ke ueʻi ʻa e malava fakaefakakaukau hoʻo kiʻi tamá ʻaki hono fakahanga ʻene tokangá ki ha ngaahi meʻa ʻi ha misiume? (Sio ki he palakalafi 6)


7-8. (a) Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he sīpinga fakaʻofoʻofa mo e tisaini ʻoku tau sio ki ai ʻi natulá? ʻOmai ha fakatātā. (Sio foki ki he fakatātaá.) (e) Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe lava ke ne tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke fakaivimālohiʻi ʻene tui ki ha Tokotaha-Fakatupú?

7 Fakalototoʻaʻi hoʻo kiʻi tamá ke fakakaukau fekauʻaki mo natula. ʻI he lolotonga haʻamo luelue atu ʻi he hala ʻutá pe tō ngoue, fakahanga ʻa e tokanga hoʻo kiʻi tamá ki he ngaahi tisaini fakatoʻoaloto ʻi natulá. Ko e hā hono ʻuhingá? Ko e ngaahi tisaini ko ení ʻokú ne ʻomai ʻa e fakamoʻoni ʻo e ʻi ai ha tokotaha ʻatamaiʻia mo poto. Ko e fakatātaá, ʻoku lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻi natula ko hono fuó ʻoku vilovilo, pea kuo ako ia ʻe he kau faisaienisí ʻi he ngaahi taʻu lahi. ʻOku pehē ʻe he faisaienisi ko Nicola Fameli kapau te ke lau ʻa e lahi ʻo e ngaahi foʻi tavilovilo ʻi he faʻunga ʻo ha meʻa ʻi natula, te ke ʻiloʻi ai ha ngaahi mataʻifika ʻoku fakahokohoko ʻi ha founga pau. Ko e ngaahi mataʻifika ko ení ʻoku ui ia ko e Fibonacci. Ko e ngaahi tisaini viloviló ʻe lava ke ʻasi ia ʻi he ngaahi meʻa lahi, hangē ko e fuo ʻo ha ngaahi kaniva, ko ha ngeʻesi fingota, ko e ngaahi lauʻiʻakaú, pea mo e matalaʻi siolaʻaá. a

8 ʻI he ako lahi hoʻo kiʻi tamá fekauʻaki mo e saienisí ʻi he ʻapiakó, te ne ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi lao ʻokú ne puleʻi ʻa e fuo ʻo e ngaahi meʻa lahi. Ko e fakatātaá, ko e fanga kiʻi konga sinoú ʻoku faʻuʻaki ia ha foʻi fuo ʻe taha, ʻo toutou ngāueʻaki. ʻOku ui ʻa e sīpinga ko iá ko e fractal pea ʻoku toe maʻu ia ʻi he ngaahi meʻa kehe ʻi natula. Ka ko hai naʻá ne faʻu ʻa e ngaahi lao ʻokú ne ʻomai ʻa e ngaahi sīpinga fakaʻofoʻofa ko ení? Ko hai naʻá ne tisaini pōtoʻi mo maau ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau sio ki ai ʻi natulá? Ko e lahi ange ʻa e fakakaukau hoʻo kiʻi tamá ki he ngaahi fehuʻi peheé, ʻoku ngalingali ʻe toe lahi ange ai ʻene malava ke fakatupulekina ha tui mālohi ko e ʻOtuá naʻá ne fakatupu ʻa e meʻa kotoa pē. (Hep. 3:4) ʻI ha taimi, ʻe lava ke ke ʻeke kiate ia ʻa e fehuʻi ko ení, “Kapau naʻe fakatupu kitautolu ʻe he ʻOtuá, ʻikai ʻoku ʻuhinga lelei ke fakamulitukuʻaki te ne toe ʻomai foki ʻa e tataki fakaeʻulungaanga ki he founga ke fiefia aí?” ʻE lava leva ke ke fakahaaʻi ange ko e tataki ʻaonga ko iá ʻoku maʻu ʻi he Tohi Tapú.

NASA, ESA, and the Hubble Heritage (STScl/AURA)-ESA/Hubble Collaboration

Ko e hā ʻoku tuʻu mei mui ʻi he ngaahi sīpinga fakaʻofoʻofa mo e tisaini ʻoku tau sio ki ai ʻi natulá? (Sio ki he palakalafi 7-8)


LANGA HAKE ʻA E HOUNGAʻIA KI HE NGAAHI TUʻUNGA FAKAEʻULUNGAANGA ʻA E TOHI TAPÚ

9. Ko e hā te ne ʻai nai ha kiʻi tama ke ne fehuʻia ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻa e Tohi Tapú?

9 Kapau ʻoku fehuʻia ʻe hoʻo kiʻi tamá ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻa e Tohi Tapú, feinga ke ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku tuʻu mei mui ʻi he fehuʻí. ʻOku ʻikai moʻoni ke ne loto-tatau mo e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻa e Tohi Tapú, pe ko e palopalemá ʻoku ʻikai ke ne ʻiloʻi ʻa e founga ke taukapoʻi ai ʻene ngaahi tui faka-Kalisitiané ʻi heʻene talanoa mo e niʻihi kehé? Pe ko e hā pē tuʻungá, ʻe lava ke ke tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke houngaʻia ʻi he ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻa e Tohi Tapú ʻaki hono ako ʻa e tohi Fiefia ʻi he Moʻuí ʻo Taʻengata! b

10. ʻE lava fēfē ke ke tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne fakakaukau fekauʻaki mo hono vahaʻangatae fakafoʻituitui mo Sihová?

10 Fakalototoʻaʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne koloaʻaki ʻa hono vahaʻangatae fakafoʻituitui mo Sihová. ʻI hoʻo ako ʻa e Tohi Tapú mo hoʻo kiʻi tamá, feinga ke fusi hake ʻene fakakaukaú ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi fehuʻi fakatupu fakakaukau mo e ngaahi fakatātā ʻoku maʻu ʻi he tohi Fiefia ʻi he Moʻuí ʻo Taʻengata! (Pal. 20:5) Ko e fakatātaá, ʻi he lēsoni 8 ʻoku fakahoa ai ʻa Sihova ki ha kaungāmeʻa tokanga ʻokú ne ʻomai ʻa e ngaahi fakamanatu ʻe lava ke ne maluʻi kitautolu pea tau maʻu ʻaonga mei ai. Hili ʻa e lāulea ki he 1 Sione 5:​3, te ke ʻeke nai, “ʻI hono ʻiloʻi ko Sihová ko ha Kaumeʻa leleí, ʻoku totonu ke fēfē ʻetau vakai ki he meʻa ʻokú ne tala mai ke tau faí?” ʻE hā ngali ko ha fehuʻi faingofua, ka ʻe tokoni nai ʻa hono ʻeke iá ki hoʻo kiʻi tamá ke ne vakai ki he ngaahi lao ʻa e ʻOtuá ko ha fakamoʻoni ʻo ʻEne ʻofá.—ʻAi. 48:​17, 18.

11. ʻE lava fēfē ke ke tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke houngaʻia ʻi he mahuʻinga ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú? (Palōveepi 2:​10, 11)

11 Lāulea ki he founga ʻoku tau maʻu ʻaonga ai mei hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú. ʻI hoʻomo lau fakataha ʻa e Tohi Tapú pe ko e konga tohi fakaʻahó, lāulea ki he founga kuo tokoniʻi ai ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú homou fāmilí. Ko e fakatātaá, ʻoku sio hoʻo kiʻi tamá ki he ngaahi ʻaonga ʻo e hoko ʻo faʻa ngāue mo faitotonú? (Hep. 13:18) Te ke toe fakamamafaʻi nai ʻa e founga ʻoku maluʻi fakaesino mo fakaeongo ai kitautolu ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú. (Pal. 14:​29, 30) Ko e lāulea ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni peheé ʻoku ngalingali te ne tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne houngaʻia lahi ange ʻi he faleʻi ʻa e Tohi Tapú.—Lau ʻa e Palōveepi 2:​10, 11.

12. ʻOku anga-fēfē hono tokoniʻi ʻe ha tamai ʻa hono fohá ke houngaʻia ʻi he ʻaonga ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú?

12 Ko Steve, ko ha tamai ʻi Falanisē, ʻokú ne fakamatala ki he founga naʻá ne tokoniʻi ai mo hono uaifí ʻa hona foha taʻu hongofulu tupú, ʻa Ethan, ke sio ki he ʻofa ʻoku tuʻu mei mui ʻi he ngaahi lao ʻa Sihová: “ʻOkú ma ʻeke kiate ia ʻa e ngaahi fehuʻi hangē ko e, ‘Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ʻe Sihova ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ení? ʻOku anga-fēfē hono fakahaaʻi mai heni ʻokú ne ʻofa ʻiate kitautolu? Kapau naʻe ʻikai te ke ngāueʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko iá, ko e hā ʻe hokó?’” Ko e ngaahi fetalanoaʻaki pehení kuó ne tokoniʻi ʻa Ethan ke ne ʻai ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻa Sihová ko ʻene meʻa. ʻOku toe pehē ʻe Steve: “Ko ʻema taumuʻá ke tokoniʻi ʻa Ethan ke ne sio ko e Tohi Tapú ʻoku maʻu ai ʻa e poto ʻoku māʻolunga mamaʻo ange ia ʻi he poto fakaetangatá.”

13. ʻE lava fēfē ke teuʻi ʻe he mātuʻá ʻenau kiʻi tamá ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú? ʻOmai ha fakatātā.

13 Akoʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú. Ko ha faingamālie ʻe taha ke fai ai iá ko e taimi ʻoku vaheʻi ange ai ki hoʻo kiʻi tamá ke ne lau ha tohi ko ha konga ʻo ha poloseki ʻi he akó. ʻE ʻomai nai ʻe he tohí ʻa e foʻi fakakaukau ko e kakai ʻi he talanoá ʻa ia ʻoku nau kau ʻi he ngaahi tōʻonga taʻetāú pe fakahāhā ʻa e ʻita tōlilí ʻoku taau ke faʻifaʻitaki ki ai. Te ke fakalototoʻaʻi nai hoʻo kiʻi tamá ke fakakaukau ki he anga ʻo e vakai ʻa e Tohi Tapú ki he tōʻonga ʻa e faʻahinga ko iá. (Pal. 22:​24, 25; 1 Kol. 15:33; Fil. 4:8) ʻE teuʻi nai ai ia ke ne faifakamoʻoni ki heʻene faiakó mo e kaungāakó lolotonga ʻa e lāulea ʻa e kalasí ki he tohí.

TEUʻI HOʻO KIʻI TAMÁ KE NE TAUKAPOʻI ʻENE TUÍ

14. Ko e hā ʻa e kaveinga ʻe lava ke fakatupu tailiili ki ha Kalisitiane kei siʻi, pea ko e hā hono ʻuhingá?

14 ʻI he taimi ʻe niʻihi, ko e kau Kalisitiane kei siʻí heʻikai nai ke nau loto-maʻu ke taukapoʻi ʻenau tuí. Te nau ongoʻi tailiili nai ʻi he taimi ʻoku lāulea ai ʻa e kalasí ki he ʻevalūsioó. Ko e hā hono ʻuhingá? Ko ʻenau kau faiakó te nau fakamatalaʻi nai ko e ʻevalūsioó ko ha foʻi moʻoni kuo ʻosi fakapapauʻi. Kapau ko ha mātuʻa koe, ʻe lava fēfē ke ke tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne maʻu ha loto-maʻu ke tuʻu maʻu ʻi heʻene ngaahi tuí?

15. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi ha Kalisitiane kei siʻi ke hoko ʻo falala pau lahi ange ki he meʻa ʻokú ne tui ki aí?

15 Tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne hoko ʻo falala pau lahi ange ki he meʻa ʻokú ne tui ki aí. ʻOku ʻikai fiemaʻu ki hoʻo kiʻi tamá ke ne mā ʻi heʻene ʻilo ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e fakatupú. (2 Tīm. 1:8) Ko e hā hono ʻuhingá? Ko hono moʻoní ko e kau faisaienisi tokolahi ʻoku nau mahinoʻi ko e moʻuí naʻe ʻikai ke tupukoso pe hokonoa. ʻOku nau sio ki he fakamoʻoni kuo pau pē naʻe ʻi ai ha tokotaha ʻatamaiʻia naʻá ne tisaini ʻa e ngaahi meʻamoʻui fihi kotoa pē. Ko e olá, ʻoku ʻikai ke nau tali ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e ʻevalūsioó ʻa ia ʻoku anga-maheni hono akoʻi ʻi he ngaahi ʻapiako takatakai he māmaní. Ko hoʻo kiʻi tamá ʻe lava ke ne fakaivimālohiʻi ʻene falala paú ʻaki ʻa e fakakaukauloto ki he ngaahi meʻa naʻá ne fakalotoʻi ʻa e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine kehé ke nau tui ko e moʻuí naʻe fakatupu. c

16. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi ʻe he mātuʻá ha kiʻi tama ke ne taukapoʻi ʻene tui ki ha Tokotaha-Fakatupú? (1 Pita 3:15) (Sio foki ki he fakatātaá.)

16 Teuʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne taukapoʻi ʻene tui ki ha Tokotaha-Fakatupú. (Lau ʻa e 1 Pita 3:15.) ʻE ʻaonga nai ke mo vakaiʻi fakataha ʻa e ngaahi kupu ʻi he jw.org ʻa ia ʻoku lāulea fekauʻaki mo e fakatupú mo e ʻevalūsioó. Lāulea leva ki he ngaahi fakaʻuhinga ʻa ia ʻoku ongoʻi ʻe hoʻo kiʻi tamá ʻe tokoni lahi taha ke fakalotoʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau mahinoʻi ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e Tokotaha-Fakatupú. Fakamanatu kiate ia ʻoku ʻikai fiemaʻu ke ne fakafekiki mo hono kaungāakó. Fakalototoʻaʻi ia ke ne ngāueʻaki ha fakaʻuhinga faingofua kapau ʻoku loto-lelei ha niʻihi ke talanoa. Ko e fakatātaá, ʻe pehē nai ʻe ha kaungāako: “ʻOku ou tui pē ki ha meʻa ʻoku lava ke u sio ki ai, pea kuo teʻeki ai ʻaupito ke u sio ki he ʻOtuá.” Ko ha Kalisitiane kei siʻi ʻe lava ke ne tali ange: “Sioloto atu ʻokú ke luelue ʻi ha loto vaotā ʻoku mamaʻo ʻaupito mei he feituʻu ʻoku nofo ai ʻa e kakaí pea ʻokú ke aʻu atu ki ha vaikeli. Ko e hā te ke fakamulitukuʻakí? Ko e ʻi ai ʻa e vaikelí ko ha fakamoʻoni māʻalaʻala ia naʻe ʻi ai ha tokotaha naʻá ne keli ia, huanoa hake ai ʻa e ʻunivēsí ʻoku pau pē naʻe ʻi ai ʻa e tokotaha naʻá ne fakatupu ia!”

Ngāueʻaki ha ngaahi fakaʻuhinga faingofua ʻi he talanoa mo e kaungāakó (Sio ki he palakalafi 16-17) d


17. ʻE lava fēfē ke fakalototoʻaʻi ʻe he mātuʻá ʻenau kiʻi tamá ke kumi ki ha faingamālie ke vahevahe ʻa e moʻoni Fakatohitapú ki he niʻihi kehé? Fakatātaaʻi.

17 Fakalototoʻaʻi hoʻo kiʻi tamá ke kumi ki ha ngaahi faingamālie ke vahevahe ʻa e moʻoni Fakatohitapú ki he niʻihi kehé. (Loma 10:10) Te ke fakahoa nai ʻene ngaahi feinga ke talanoa fekauʻaki mo ʻene tuí ki he ako ke poto ʻi hono tā ha meʻalea. ʻI he kamatá, ko e tokotaha akoakó ʻokú ne tā pē ʻa e ngaahi fasi ʻoku faingofuá. ʻI he faai atu ʻa e taimí, ʻokú ne pōtoʻi ange ʻi hono tā ʻa e ngaahi fasi kehé. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko ha Kalisitiane kei siʻi te ne ʻuluaki ngāueʻaki nai ha tuʻuaki faingofua ʻi hono vahevahe ʻene tuí ki he niʻihi kehé. Ko e fakatātaá, te ne ʻeke nai ki ha kaungāako: “Naʻá ke ʻiloʻi ko e kau ʻenisiniá ʻoku nau faʻa faʻifaʻitaki ki he ngaahi tisaini ʻo natulá? Te u fakahaaʻi atu ha foʻi vitiō fakamānako.” Hili hono fakahaaʻi ha vitiō mei he vitiō hokohoko Naʻe Faʻu Ia ke Pehē? te ne tala ange nai: “Kapau ʻoku maʻu ʻe he kau faisaienisí ʻa e lāngilangi mei ha tisaini ne hiki-tatau mei natula, ko hai ʻoku totonu ke ne maʻu ʻa e lāngilangi ki he tatau moʻoní?” Ko ha founga faingofua pehē ʻe feʻunga nai ia ke ne langaʻi ʻa e mahuʻinga ʻa ha tokotaha kei siʻi peá ne loto ke ako lahi ange.

HOKOHOKO ATU KE TOKONIʻI HOʻO KIʻI TAMÁ KE FAKAIVIMĀLOHIʻI ʻENE TUÍ

18. ʻE lava fēfē ke hokohoko atu ʻa e ngaahi mātuʻá ke fakaivimālohiʻi ʻa e tui ʻenau kiʻi tamá kia Sihová?

18 ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻa ia ko e tokolahi tahá ʻoku ʻikai ke nau tui kia Sihova. (2 Pita 3:3) Ko ia ai, ngaahi mātuʻa, ʻi hoʻo ako ʻa e Tohi Tapú mo hoʻo kiʻi tamá, fakalototoʻaʻi ia ke ne ako ʻa e ngaahi kaveinga te ne fakalahi ʻene fakaʻapaʻapa ki he Folofola ʻa e ʻOtuá mo e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāngá. Ueʻi ʻene malava fakaefakakaukaú ʻaki hono fakahanga ʻene tokangá ki he ngaahi tafaʻaki fakaofo ʻo e fakatupu ʻa Sihová. Tokoniʻi ia ke houngaʻia ʻi he ngaahi kikite Fakatohitapu fakaofo kuo ʻosi fakahokó. Pea hiliō he meʻa kotoa, lotu fakataha mo hoʻo kiʻi tamá pea lotu maʻana. ʻI hoʻo fai iá, ʻe lava ke ke fakapapauʻi ʻe tāpuakiʻi ʻe Sihova hoʻo ngaahi feinga ke tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke fakaivimālohiʻi ʻene tuí.—2 Kal. 15:7.

HIVA 133 Lotu kia Sihova Lolotonga ʻo e Talavoú

a Ki ha fakamatala lahi ange, sio ʻi he jw.org ʻi he vitiō The Wonders of Creation Reveal God’s Glory—Patterns.

b Kapau kuo ʻosi ʻa e tohi Fiefia ʻi he Moʻuí ʻo Taʻengata! ʻi he ako ai hoʻo kiʻi tamá, te ke fakamanatu nai mo ia ha ngaahi lēsoni ʻe niʻihi ʻi he konga 3 mo e 4, ʻa ia ʻoku lāulea ki he ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻa e Tohi Tapú.

c Sio ki he kupu “ʻUhinga ʻOku Tau Tui Ai ki ha Tokotaha-Fakatupu” ʻi he Awake! ʻo Sepitema 2006, mo e polosiua The Origin of Life—Five Questions Worth Asking. Ki ha fakatātā lahi ange, sio ʻi he jw.org ʻi he vitiō hokohoko Vakai ki he Tupuʻanga ʻo e Moʻuí.

d FAKAMATALA ʻO E FAKATĀTĀ: Ko ha Fakamoʻoni kei siʻi ʻokú ne fakahaaʻi ki ha kaungāako ʻoku mahuʻingaʻia ʻi he vakapuná ha vitiō mei he vitiō hokohoko Naʻe Faʻu Ia ke Pehē?