Na‘á Ke ‘Ilo‘i?
Na‘e taumu‘a tuku hifo ‘a e lea fakatātā ‘a Sīsū ‘o fekau‘aki mo e “fanga ki‘i kulií”?
‘I he taimi ‘e taha, ‘i he ‘i tu‘a ‘a Sīsū ‘i he kau‘āfonua ‘o ‘Isilelí ‘i he vahefonua Loma ko Sīliá, na‘e fakaofiofi mai ha fefine Kalisi ‘o kole tokoni. Ko e tali ‘a Sīsuú na‘e kau ai ha lea fakatātā ‘o fai ha fakahoa ‘i he vaha‘a ‘o e fa‘ahinga ‘ikai ko ha Siú mo e “fanga ki‘i kulií.” ‘I he malumalu ‘o e lao ‘a Mōsesé, na‘e vakai ai ki he fanga kulií ko ha fanga manu ta‘ema‘a. (Livitiko 11:27) Ka na‘e taumu‘a ‘a Sīsū ke tuku hifo ‘a e fefine Kalisí ni mo e fa‘ahinga kehe ‘ikai ko ha Siú?
‘Ikai ‘aupito. Ko e ‘uhinga ‘a Sīsuú, hangē ko ia na‘á ne fakamatala‘i ki he‘ene kau ākongá, ko e me‘a na‘á ne fakamu‘omu‘a ‘i he taimi ko iá ko hono tokoni‘i ‘a e kau Siú. Ko ia na‘á ne fakatātaa‘i ‘a ‘ene ‘uhingá, ‘i he‘ene pehē ki he fefine Kalisí: “‘Oku ‘ikai totonu ke to‘o ‘a e mā ‘a e fānaú ‘o lī ki he fanga ki‘i kulií.” (Mātiu 15:21-26; Ma‘ake 7:26) ‘I he lotolotonga ‘o e kau Kalisí mo e kau Lomá, na‘e fa‘a ‘ofa‘i ‘a e kulií ‘o ne nofo pē ‘i he fale ‘o e tokotaha ‘oku ‘a‘aná pea va‘inga fakataha mo e fānaú. Ko ia ko e kupu‘i lea “fanga ki‘i kulií” ‘okú ne fakamanatu mai ai ha fo‘i ‘ata fakamāfana mo ‘ofeina. Na‘e fakatokanga‘i ‘e he fefine Kalisí ‘a e ngaahi lea ‘a Sīsuú peá ne tali ange: “‘Io, ‘Eiki, ka ko hono mo‘oní ‘oku kai ‘a e fanga ki‘i kulií mei he momo ‘oku ngangana mei he tēpile ‘a honau ‘eikí.” Na‘e fakaongoongolelei‘i ‘e Sīsū ia ‘i he‘ene tuí peá ne fakamo‘ui ‘a e ta‘ahine ‘a e fefiné.—Mātiu 15:27, 28.
Na‘e fai ‘e he ‘apositolo ko Paulá ha fale‘i ‘aonga ‘i he‘ene fokotu‘u atu ke toloi ha folau ‘i tahí?
Ko e vaka na‘e ‘ave ai ‘a Paula ki ‘Ītalí na‘e fāinga mo e tui tonu mai ‘a e matangí. Lolotonga ‘enau ‘i aí, na‘e fale‘i ange ‘a e ‘apositoló ke toloi ‘a e toenga ‘o e folaú. (Ngāue 27:9-12) Na‘e ‘i ai ha makatu‘unga ki he fale‘i ko iá?
Na‘e ‘ilo lelei ‘e he kau faifolau ‘i he kuonga mu‘á ko e folau ‘i he Metiteleniané na‘e fakatu‘utāmaki ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi māhina ‘o e fa‘ahita‘u momokó. ‘I he vaha‘a ‘o e vaeua‘anga ‘o Nōvema mo e vaeua‘anga ‘o Ma‘así, na‘e pehē ‘e ‘ikai ke toe fai ai ha folau. Ka ko e folau na‘e lea ki ai ‘a Paulá na‘e teu fakahoko ia ‘i Sepitema pe ‘Okatopa. ‘I he‘ene tohi ko e Epitome of Military Science, na‘e fakamatala ai ‘a e tokotaha tohi Loma ko Vegetius (senituli hono fā T.S.) ‘o fekau‘aki mo e folau ‘i he tahi ko iá: “Ko e ngaahi māhina ‘e ni‘ihi ‘oku lelei ‘aupito, pea ko e ni‘ihi ‘oku faka‘alongaua, pea ko e toengá ‘oku ‘ikai lava ke fai ai ha folau.” Na‘e pehē ‘e Vegetius na‘e malu ‘a e folau mei Mē 27 ki Sepitema 14 ka ko e ongo vaha‘a taimi faka‘alongaua, pe fakatu‘utāmakí, na‘e lelei ia mei Sepitema 15 ki Nōvema 11 pea mei Ma‘asi 11 ki Mē 26. Ko Paula, ko ha tokotaha taukei he folaú, ‘oku ‘ikai ha veiveiua na‘á ne ‘ilo lelei ki he ngaahi mo‘oni‘i me‘a ko iá. ‘Oku ngalingali na‘e ‘ilo‘i ‘e he ‘eiki vaká mo e tokotaha na‘e ‘o‘ona ‘a e vaká ‘a e me‘a ko iá, ka na‘á na tukunoa‘i ‘a e fale‘i ‘a Paulá. Na‘e iku ai ‘a e folaú ‘o tūkia ‘a e vaká.—Ngāue 27:13-44.