Kanandi, pa wayilesi pamwenga pa TV tituvwa kuti kumalu nganyaki kwachitika chidilirisi, chimphepu, kubayana pamwenga ŵana a sukulu abaya anyawu ndi futi. Chinanga kuti tikwaskika kuvwa nkhani za viyo kweni vija vakuŵaŵa ukongwa asani vinthu vaviyo vachitikiya isi. Kumbi mukhumbika kuchitanji ngozi yechendachitiki, pa nyengu yo ngozi yichitika ndipuso asani yachitika?

PALIVI munthu yo ngozi yingaleka kumuchitikiya. Mwaviyo, mutenere kunozgeke. Kumbi munganozgeke wuli?

• Nozgekeresani maŵanaŵanu. Mukhumbika kuzomereza kuti ngozi yingachitikiya weyosi. Namwi yingakuchitikiyani kweniso abali ŵinu. Mwaviyo, mutenere kunozgeke limu ngozi yechendachitiki.

• Ziŵani ngozi zo zingachitika muchigaŵa chinu. Mutenere kuziŵa malu ngo mungathaŵiyaku. Mukhumbika kufufuza kuti muziŵi asani nyumba yinu njakukho kweniso asani malu ngo mukuzengapu ngakuvikilirika. Mukhumbika kuja masu ndi chinthu chechosi cho chingayambisa motu. Ndipu mutenere kuŵika kutali vinthu vo muwona kuti vingayambisa motu.

• Musungiyengi limu vinthu vo mungazigwirisiya ntchitu. Ngozi zinyaki zingachitisa kuti kuŵevi magesi ndi maji ndipu mafoni kweniso mathiransipoti ngangasuzga. Asani mwe ndi galimotu, mujengi ndi mafuta ngakukwana. Musungengi so chakurya, maji ndipuso vinthu vinyaki vo vingakuwovyani asani kwachitika ngozi.—Wonani bokosi lakuti “ Kumbi mwe ndi Vinthu vo Vingazikuwovyani?”

• Mulembengi manambala nga foni nga anyinu wo muja nawu pafupi ndipuso wo ŵe kutali.

• Ziŵani malu ngo mungathaŵiyaku kweniso yeseriyani. Sankhiyani limu khomu lo mungazigwirisiya ntchitu pakuthaŵa. Mutenere so kukambiya ŵana ŵinu vo angachita kusukulu pa nyengu ya ngozi. Nge banja, sankhani malu ngaŵi ngo mungachikumana asani kwachitika ngozi. Mungasankha kuti kuje kusukulu yo ye kufupi pamwenga malu nganyaki. Wo atovya ŵanthu asani kwachitika ngozi, akamba kuti muyeseriyengi limoza nge banja kuluta kumalu ngo mukupangana kuti mwazamukumana asani kwachitika ngozi.

• Jani akunozgeka kuziwovya ŵanthu anyaki, kusazgapu akukota ndipuso wo atama.

Joshua yo tamuzumbuwa kali wanguti, “Motu wati wayamba, ŵanthu anandi angufwasa ndipu achitanga vidazi. Anyaki alimbananga ndi kujala makompyuta ndipu anyaki aŵikanga maji ngakumwa mu botolu. Munthu munyaki wangukamba kuti, ‘Panyaki tilindizepu dankha.’” Chinanga kuti ŵanthu anyaki azerezanga, Joshua wangudaniriza kuti: “Tikhumbika  kutuwa munu, sonu viyo!” Mwaviyo, anyaki wo wagwiranga nawu ntchitu anguleka kuziŵaniza ndipu angwamba kutuwa mu ofesi. Joshua wangulutiriza kudaniriza kuti, “Asani munyaki wawa pasi munyamuweni ndi kutuwa nayu. Tosi tituwengi!”

• Asani kwabuka motu. Mutenere kwenda mwakukotama kweniso mwaliŵiliŵi ndi kuluta kubwalu. Josi lichitisa kuti ŵanthu atondekengi kulereska, ndipu ŵanthu anandi atufwa chifukwa cha josi. Munganyamuwanga katundu cha. Mutenere kukumbuka kuti vidazi vingakubayisani.

• Asani kwe chidilirisi. Bisamani kusi kwa chinthu chakukho nge thebulu pamwenga bedi ndipuso lekani kuja pafupi ndi chimati. Ziŵani kuti asani kwachitika chidilirisi chikulu, kuchitika so tividilirisi timanatimana. Mwaviyo, mutenere kutuwa munyumba mwaliŵi ndi kuchija patali. Wo atovya ŵanthu asani kwachitika ngozi angaza mwakuswera. Mwaviyo, mutenere kovya anyinu asani mungafiska.

• Asani kwe tsunami. Asani muwona kuti maji ngawere kunyanja, thaŵiyani pamalu ngakukwera mwaliŵi, chifukwa kuzengi mayiŵa nganyaki ngakulungakulu.

• Asani kwe chimphepu. Lutani liŵiliŵi kumalu ngakuthaŵiyaku.

• Asani maji ngasapariya. Mutenere kutuwa munyumba zo mwazaza maji. Lekani kwenda pamwenga kwendesa galimotu mumaji. M’maji ngakusapariya mungasanirika viswaswa ndipuso vinthu viheni vakutuliya muvimbuzi. Maji ngenanga ngangachitisa so kuti mazenji ngo nge mumsewu kweniso mawaya nga magesi ngo ngawa pasi ngaleki kuwoneka.

• Kumbi muziŵa? Asani maji ngatenda ndipu ngajumpha m’makongonu, ngangakokoro galimotu. Asani maji ngasapariya, ŵanthu anandi atufwa chifukwa cha kwendesa galimotu m’maji.

• Asani boma lakamba kuti musami, mutenere kusama mwaliŵi! Ziŵisani anyinu ko muli chifukwa angayamba kukupenjani, vo vingaŵika umoyu wawu pangozi.

• Kumbi muziŵa? Kulemba meseji kungawovya ukongwa kuphara kumba foni.

• Asani boma lakamba kuti weyosi waje munyumba, mungatuwanga kubwalu cha. Asani kubwalu kwe mvuchi wapoyizoni, jani munyumba ndipu jalani mawindu ngosi, visasa ndipuso malu nganyaki ngakuselere mphepu. Muvwisiyengi nkhani pa wayilesi pamwenga pa TV. Jani munyumba mpaka po boma lakambiya kuti mungatuliya kubwalu.

Kuti mujivikiriyi ku matenda ndipuso vinthu vinyaki vakofya, mutenere kuŵanaŵaniya fundu izi:

• Asani vingachitika, mujengi ndi mabwezi nginu m’malu mwakuja kumalu ngo boma lasungiyaku ŵanthu.

• Wonesesani kuti muja malu ngakutowa.

• Muvwalengi vinthu vo vingakuvikiriyani asani munozga malu ngo nganangika. Muvwalengi magulovu, sapatu zamampha, chisoti chakugwiriya ntchitu ndipuso chinthu chakujala kumphunu. Mutenere kuphwere kuti muleki kukanda mawaya nga magesi ndipuso vinthu vinyaki vo visunga motu.

• Muchitengi vinthu nge mo mwachitiyanga nyengu zosi. Ŵana ŵinu angavwa umampha asani awona kuti mufipa mtima cha kweniso muwona kuti vinthu vijengi umampha. Muchitengi nawu limoza homuweki, museŵengi nawu ndipuso mupempherengi nawu limoza. Lekani kuŵanaŵaniya ukongwa vo mawayilesi ndipuso ma TV ngakamba vakukwaskana ndi ngozi yo yachitika. Mungaŵatolomiyanga cha ŵanthu a m’banja linu chifukwa cha kutimbanyizgika maŵanaŵanu. Muzomerezgengi kuwovyeka ndipu muwovyengi so anyinu.

• Mutenere kuziŵa kuti asani kwachitika ngozi, vinthu vinu vinganangika. Boma kweniso mabungwi ngo ngatovya asani kwachitika ngozi, ngapereka waka vinthu vakukhumbika pa umoyu m’malu mwakuweziyapu vosi vo ŵanthu ataya. Kuti tije ndi umoyu, tikhumbika maji ngamampha, chakurya, vakuvwala ndipuso malu ngamampha.—1 Timote 6:7, 8.

• Asani mwayamba kusuzgika maŵanaŵanu, mutenere kupempha chovyu. Asani ngozi yachitika, mungayamba kufipa mtima, kusuzgika maŵanaŵanu, kusinthasintha mo muchitiya vinthu, kuleka kuŵanaŵana umampha, kutondeka kugwira ntchitu ndipuso kusoŵa tulu. Asani ivi vayamba kukuchitikiyani, mutenere kukambiyaku ŵanthu wo mutiŵagomezga.

Joshua yo tamuzumbuwa kali, wangupona pa nyengu yo kuntchitu kwawu kungubuka motu, kweni anyaki anandi angufwa. Iyu wanguwovyeka ndi ŵara a mumpingu waki ndipuso madokotala ngo ngatovya ŵanthu wo asuzgika maŵanaŵanu. Joshua wangukamba kuti: “Angundisimikizgiya kuti chitima cho ndenga nachu chimalengi ndipuso kuti ndimu weyosi wavwiya asani kwachitika ngozi. Pati pajumpha myezi 6, ndingwamba kuchira. Kweni vinthu vinyaki vandisuzganga mbwenu.”

Ngozi yingachitisa kuti tileki kuwona vinthu mwakwenere. Ŵanthu anyaki atumba mlandu Chiuta kuti ndiyu wachitisa masuzgu. Mwakuyanana ndi Joshua, ŵanthu anandi “atijimba mlandu asani yiwu apona kweni anyawu ŵafwa.” Iyu wangukamba kuti, “Mphanyi ndinguwovyaku ŵanthu anyaki kuti aponi. Ndipembuzgika ukongwa chifukwa chakuziŵa kuti pambula kuswera, Chiuta wazamutuzgapu vinthu vosi vambula urunji kweniso masuzgu. Pasonu panu, ndiwona kuti umoyu ngwakuzirwa ndipu zuŵa lelosi nditesesa kuwuphwere.”—Chivumbuzi 21:4, 5. *