Alhazen wanguwiya ku Basra, mu chaka cha 965 C.E. Sonu tawuni yeniyi ye mucharu cha Iraq. Iyu wasambiranga vakukwaskana ndi sayansi, masamu, udokotala, sumu, masu, ndakatulu kweniso vinthu vakuchanya nge mapulaneti ndi nyenyezi. Kumbi tikhumbika kumuwonga pa vinthu nivi munthu mwenuyu?

Ŵanthu akwamba kali kukamba za damu lo Alhazen wapenjanga kukumba ku Msinji wa Nile. Damu lenili lingukumbika mu chaka cha 1902 ku Aswân, pati pajumpha vyaka 1,000 kutuliya po Alhazen wangukambiya.

Alhazen wakhumbanga kukumba damu ku msinji wa Nile lo latingi liwovyengi kuti ku Egypt, maji ngalekengi kusapaliya ukongwa mu chifuku kweniso kuti ngalekengi kumaliya limu mu chihanya. Caliph al-Hakim yo walamuliyanga tawuni ya Cairo, likulu la charu cha Egypt, wati wavwa vo Alhazen wapenjanga kuchita, wangumudaniya ku Egypt kuti wakakumbi damu. Kweni Alhazen wati wawona msinji wa Nile, wanguwona kuti ntchitu iyi yajumphanga msinkhu waki. Chifukwa chakuwopa kulangika ndi Caliph yo wenga wakulamuliya wankhaza, Alhazen wangupusikiya kuti wafuntha ndipu wanguchita venivi kwa vyaka 11 mpaka po Caliph wangufwiya mu 1021. Pa nyengu yo Alhazen wenga mu chipatala cha ŵanthu akufuntha, wenga ndi nyengu yinandi yakusambiriya vinthu vinyaki.

Pa nyengu yo Alhazen watuwanga m’chipatala, ndipu waja kamanavi kumaliza kulemba Buku la Optics la vigaŵa 7 lo liziŵika kuti “ndi buku lakukhumbika ukongwa pa nkhani ya sayansi.” M’buku lenili, Alhazen wakukonkhoska mo ukweru upangikiya, vo vichitika kuti ukweru ugaŵikani mitundu yakupambanapambana, vo vichitika asani ukweru wa lumwi waŵaliya pa gilasi kweniso vo vichitika kuti ukweru ubende asani wafika pa chinthu chinyaki. Iyu wasambiranga so vakukwaskana ndi mo masu ngakupangikiya kweniso mo ngagwiriya ntchitu.

Mu vyaka va m’ma 1200, vo Alhazen wangulemba vingufwatulika kutuwa mu Chiarabu kuluta mu  Chilatini. Ndipu kwa vyaka vinandi, akusambira anandi a ku Europe avigwirisiyanga ntchitu. Vo Alhazen wangulemba vakukwaskana ndi masu, vinguwovya ŵanthu anyaki a ku Europe wo apanganga magilasi ngakuvwala m’masu. Ŵati ayesa kuto magilasi ngaŵi, ndi kungayika pamoza, vinguŵawovya kuti apangi vipangizu vakuwone tinthu timanatimana ukongwa to masu ngidu ngangawona cha kweniso vipangizu vakuwone vinthu vakuchanya nge nyenyezi.

Alhazen wangusaniya fundu zo zitovya pakujambula vithuzi. Iyu wangupanga kanyumba ko tingakamba kuti ndi kamera yakwamba. M’kati mwa kanyumba kenaka, mwenga “mdima” ndipu kenga ndi kazenji po pasereriyanga ukweru. Ukweru wenuwu ndiwu wachitisanga kuti chithuzi cho chijambulika chiwonekengi chakuzyolika mkati mwa kanyumba kenaka.

Mu vyaka va m’ma 1800, angusazgiyapu tinthu tinyaki takuwoneka nge gilasi to tawovyanga kuti vithuzi visungikengi asani vajambulika. Kumbi chinguchitika ntchinthu wuli pa umaliru? Yiwu angupanga kamera. Ŵanthu wo apanga makamera mazuŵa nganu, nawu agwirisiya ntchitu fundu zo Alhazen wangugwirisiya ntchitu pakupanga kamera yakwamba. * Masu ngidu nangu ngagwirisiya ntchitu fundu zenizi.

Ntchitu yo Alhazen wangugwira yenga yapade chifukwa wafufuzanga mwakuphwere ukongwa vinthu vachilengedu vo waviwonanga. Pakufufuza, wagwirisiyanga ntchitu nthowa zo ŵanthu anandi azigwirisiyanga ntchitu cha. Iyu wenga m’gulu la ŵanthu akwamba wo ayesanga vinthu asani akhumba kusaniya ukaboni wa vinthu vinyaki. Iyu wachitanga mantha cha kufumba mafumbu asani wawona kuti vo ŵanthu agomezga vikoliyana cha ndi ukaboni wo iyu wasaniya.

Mazuŵa nganu asayansi atende fundu yakuti: “Simikiziyani kuti vo mugomezga vauneneska.” Ŵanthu anyaki agomezga kuti Alhazen ndiyu “wakwambisa nthowa zo asayansi agwirisiya ntchitu mazuŵa nganu.” Chifukwa cha venivi, tikhumbika kumuwonga ukongwa munthu mwenuyu.