Kumbi Muziŵa?
Kumbi Herode wangukumana ndi masuzgu wuli pa nyengu yo wazenganga so nyumba yakusopiyamu ku Yerusalemu?
Pakwamba, Solomoni wanguzenga nyumba yakusopiyamu pachanya paphiri kweniso wanguzenga mpanda utali m’mphepeti mwa phiri kuti wazengi umampha masitepusi kuzunguliya nyumba yakusopiyamu. Kweni Herode wakhumbanga kuti nyumba yakusopiyamu yije yakutowa ukongwa kuluska yo wanguzenga Solomoni. Ndichu chifukwa chaki wanguŵanaŵana kuti wayizengi so kuti yije yikulu ndipuso yakutowa.
Antchitu aku Herode angunozga malu ngakulu kunkhondi kwa nyumba yakusopiyamu kuti paje masitepusi nganandi. Kumwera kwa nyumba iyi, angusaziyaku pulatifomu yitali mamita 32. Kuti afiski ivi, anguzenga vipilala vinandi va mya ndipuso chimati chakuvikiliya dongu kuti lileki kugumuka. M’malu nganyaki chimati ichi chenga chitali mamita 50 kutuwa pasi kufika pachanya.
Herode wachitanga cha vinthu vakukwiyisa Ayuda pamwenga kutimbanyiza kusopa kwawu ndi sembi zo aperekanga. Wakulemba mbiri ya Ayuda zina laki Josephus wangukamba kuti, Herode wangusambiza asembi achiyuda ntchitu ya kusema mya ndi ya ukalipentala ndi chilatu chakuti ŵanthu anyaki ambula kwenere aleki kuchigwira ntchitu m’malu ngakupaturika.
Pa nyengu yo Herode wafwiyanga, ntchitu yakumanga nyumba yakusopiyamu ndipu yechendamali. Kuzifika mu chaka cha 30 C.E., ndipu ntchitu yakuzenga nyumba yakusopiyamu yachitika kwa vyaka 46. (Yohane 2:20) Mzuku waku Herode zina laki Agiripa II ndiyu wangumaliza ntchitu yakumanga nyumba yakusopiyamu cha m’ma 50 C.E.
Nchifukwa wuli ŵanthu a ku Melita aŵanaŵananga kuti Paulo ngwakubaya ŵanthu?
Ŵanthu anyaki wo ajanga ku Melita agomezganga ukongwa miyambu ya chisopa cha Chigiriki. Ŵanaŵaniyani vo vinguchitika chombu cho Paulo wangukwera chati chasweka pa Melita. Buku la Machitidu likamba kuti Paulo wanguŵika mulu wa nkhuni pa motu wo wangubusa kuti anyaki wo angupozomoka awothi. Pavuli paki njoka yapoyizoni yingumuluma kujanja. Ŵanthu wo ajanga pa chilumba ichi ŵati awona vo vinguchitika, angukamba kuti: “Mbuneneska nadi kuti munthu uyu ngwakubaya ŵanthu, chinanga wapozomoka pa nyanja kweni urunji wamuzomerezga cha kuti walutirizgi kuja ndi umoyu.”—Machitidu 28:4.
Muchigiriki mazu ngakuti “urunji” ndi “di’ke.” Mazu yanga ngang’anamuwa urunji chayiwu cha. Dike lenga zina la chiuta munthukazi wa urunji wa Agiriki. Yiwu aŵanaŵananga kuti chiuta wawu wawona vakuchita va ŵanthu ndipu wakambiya chiuta mura Zeu kuti walangi wosi wo mbakunanga. Mwakukoliyana ndi vo buku linyaki likamba, ŵanthu a ku Melita panyaki aŵanaŵananga kuti: “Chinanga kuti Paulo wapozomoka pa nyanja, kweni Dike wamulanga ... ndi njoka ya poyizoni.” Ŵanthu yaŵa angusintha maŵanaŵanu ŵati awona kuti Paulo wapwetekeka cha.