Bubumbo bubambidwe munzila mbotu kapati. Cibalo cimwi camumagazini iitegwa Astronomy cakaamba kuti: “Milalabuungu iliyalidwe munzila mbotu kapati, ikutali kukkala makkala-kkala. Ino eeci cakakonzyeka buti? Basayaansi basyoma kuti eeci cakacitika akaambo kacintu cimwi icitalibonyi iciitwa kuti dark matter. Cintu eeci citegwa dark matter caambwa kuti “cili mbuli kuti ninguzu zitalibonyi zyalo izijisi milalabuungu, kutegwa kaikkede mubusena bwayo.”

Ino bubumbo bwakabambwa buti munzila eeyi mbotu kapati? Sena inga twaamba kuti eeci cakaile kulicitikila buyo? Amubone ncaakaamba sikwaazwa umwi uutegwa Allan Sandage. Muntu ooyu wakali kubonwa kuti “ngumwi wabasikwiiya zyamujulu bacibwene kapati bamumwaanda wamyaka wa 20,” alimwi wakali kusyoma kuti Leza nkwali.

Wakaamba kuti: “Mebo tandisyomi kuti kubambwa kabotu kwamilalabuungu ooku kwakaile kulicitikila buyo. Kweelede kuti kuli cintu cimwi cakaibamba.”

 Bububumbo bubambidwe munzila yakuti zilenge kazicikonzya kupona. Mucikozyanyo, amubone kaambo kakuti zuba lipya buyo cansaizi. Ikuti naa nguzu zipa kuti kalizumanana kupya cansaizi zyaceya kapati, nkokuti inga tiilyabako pe. Pele alimwi kuti nozyali zinji kapati, nokunga lyakasungunuka kaindi.

Kuli milawo minji iili mububumbo iiyandika kuti kaili mbweena oobo kutegwa zilenge zizumanane kupona. Sikulemba zyasayaansi umwi uutegwa Anil Ananthaswamy wakaamba kuti, ikuti nokwakaba cintu comwe buyo ciindene mumilawo eeyi, nkokuti “nyenyeezi, mapulaneti alimwi amilalabuungu nozyatakabako. Azyalo zilenge nozyatali kukonzya kupona.”

Nyika mbusena ibweelela kukkala bantu. Nyika ilijisi zintu zyeelede, maanzi aayelede alimwi amwezi wansaizi kutegwa nyika izumanane kuba abusena bwayo. Magazini iitegwa National Geographic, yakaamba kuti: “Zilengwaleza izili munyika alimwi azilenge zili mumo zipa kuti pulaneti eeyi ibe njiyo ilikke basayaansi njobabona kuti bantu balakonzya kukkala alinjiyo akuzumanana kupona.” *

Kweelana ambobaamba basayaansi, nyika “ili kulamfwu kapati anyenyeezi zimbi” izili mumulalabuungu. Pele kuba kulamfwu ooku nkokupa kuti zilenge kazicikonzya kupona anyika. Ikuti notwali kukkala afwaafwi anyenyeezi zimbi mbuli akati kamulalabuungu naa kumamanino kwini, mitungazuba noyali kubikka buumi bwesu muntenda. Muciindi caboobo, nyika ili mucibeela camulalabuungu uupa kuti zilenge kazicikonzya kupona.

Kweelana aluzyibo ndwajisi mumakani aasayaansi kujatikizya bubumbo alimwi amilawo yambubo, syaazibwene uutegwa Paul Davies wakaamba kuti: “Mebo tandikonzyi kusyoma kuti tobantu twakabako aano anyika kwiinda mukusanduka kwazintu, ikwiile kulicitikila buyo, naa kuti kuli zintu zimwi izyakanyongana mpoonya kwapangika bantu. . . . Kuli kaambo ncotuli waano.” Davies tayiisyi kuti Leza nguwakalenga bubumbo alimwi abantu, pele ino nywebo muyeeya buti? Kuboneka kuti bubumbo alimwi anyika zyakabambwa munzila yakuti zilenge kazicikonzya kupona. Sena cili boobu akaambo kakuti zyakalengwa buya?