LONG 2015, ol i mekim wok painimaut long ol manmeri bilong 8-pela kantri, na planti manmeri i hatwok long inapim ol samting ol i mas mekim long ples wok na long haus. Ol i kisim planti wok long ples wok na long haus, pe bilong ol samting i go antap, na ol i mas wok inap planti moa aua. Long Amerika, ol manmeri i mekim wok mani fultaim i save wok inap 47 aua long olgeta wik. Long olgeta 5-pela 5-pela manmeri, 1-pela i save wok 60 aua o moa!

Ol i mekim narapela wok painimaut long ol manmeri bilong 36 kantri, na 25 pesen bilong ol i tok maski em taim bilong ol long malolo, ol i pilim olsem ol i mas hariap long mekim ol samting! Ol pikinini tu inap pilim presa sapos ol i mas mekim planti samting insait long sotpela haptaim.

Sapos oltaim yumi laik mekim planti samting moa insait long sotpela taim, dispela inap putim presa long yumi—ol man i kolim dispela olsem “taim presa.” Yu ting i gat rot long yumi inap balensim gut ol samting yumi mekim? Olsem wanem long wok lotu, ol laik bilong yumi yet, na ol mak yumi laik winim? Pastaim, skelim 4-pela risen we i stiaim sampela manmeri long mekim planti samting.

Gary em wanpela papa na em i tok: “Mi wok mani inap 7-pela de long wik bikos mi laik givim ol gutpela samting long ol pikinini. Mi laik bai ol i gat ol samting mi yet i no bin i gat.” Em tru olsem papamama i laik helpim pikinini, tasol ol i mas skelim wanem ol samting i bikpela samting moa. Sampela wok painimaut i soim olsem taim ol bikpela manmeri na ol pikinini i tingting tumas long mani kago, ol i no amamas, na helt bilong ol i no gutpela tumas.

Sampela papamama i laik bai pikinini i kisim gutpela sindaun long bihain, olsem na ol i makim planti kain kain samting em ol yet na ol pikinini inap mekim. Wanpela buk (Putting Family First) i tok ol dispela papamama “i stap olsem ol dairekta bilong ol gem na ol amamas i kamap antap long sip bilong famili we i spit tru.” Dispela i putim hevi long ol papamama na ol pikinini.

Ol bisnis lain i laik stiaim yumi long tingting olsem yumi bai stap tarangu sapos yumi no baim ol nupela samting ol i edvetaisim. Magasin The Economist i tok: “Planti nupela samting i kamap hariap hariap, olsem na ol manmeri i pilim olsem ol i no gat taim long mekim olgeta samting, na ol i hatwok long makim wanem samting ol bai baim o lukim o kaikai.”

Long yia 1930, wanpela saveman i tok olsem ol nupela save bilong teknoloji bai opim rot na ol wokman bai i gat bikpela haptaim bilong malolo. Tasol tok bilong em i popaia olgeta! Elizabeth Kolbert em savemeri bilong magasin New Yorker na em i tok, ol manmeri “i no pinis hariap long wok,” nogat, ol i “painim ol nupela samting ol i nidim”—na ol i mas tromoi mani na lusim sampela haptaim bilong kisim ol dispela samting.

Sampela wokman i save wok planti aua tru bikos ol i laik amamasim bos bilong ol. Ol narapela wanwok inap putim presa long ol narapela sapos ol i no wok ovataim. Na tu, hevi bilong mani i mekim na ol manmeri i redi long wok planti aua moa o stap redi oltaim long mekim wok.

Ol papamama tu inap pilim presa long mekim wankain samting olsem ol narapela famili i mekim.  Sapos ol i no mekim olsem, ol inap pilim olsem ol i no helpim ol pikinini.

Tim i stap long Amerika na em i tok: “Mi laikim tru wok bilong mi, na mi save wok hat long olgeta taim. Mi pilim olsem mi mas kamapim klia save bilong mi.”

Wankain olsem Tim, planti manmeri i pilim olsem ol bai kisim gutnem long hamas wok ol inap mekim. Elizabeth Kolbert, em savemeri yumi stori pinis long en, em i tok: “Ol man i pilim olsem ol bai kisim gutnem sapos ol i bisi.” Em i tok moa olsem: “Sapos yu bisi oltaim, ol man bai tingim yu olsem man i gat biknem tru.”

Baibel i kirapim yumi long wok hat na givim bel tru long mekim wok. (Sindaun 13:4) Tasol Baibel i kirapim yumi long bihainim stretpela tingting. Saveman 4:6 i tok: “Mobeta yumi gat liklik samting tasol na yumi bel isi. Nogut yumi mekim planti wok oltaim, olsem man i ran i go bilong holimpas win.”

Taim yumi holim stretpela tingting, dispela bai helpim tingting na helt bilong yumi. Yu ting yu inap lusim sampela samting yu save mekim? Yes. Skelim 4-pela samting:

Olgeta man i laik bai ol i gat mani inap long lukautim ol. Tasol hamas mani inap lukautim gut yumi? Wanem ol samting bai helpim yumi long i stap amamas? Yu ting mani kago bai helpim yumi? Sapos yumi lusim bikpela haptaim long malolo na kisim amamas, dispela tu inap pinisim bikpela haptaim bilong yumi.

Tim em yumi stori pinis long en, em i tok: “Mitupela meri bilong mi i skelim gen laip bilong mipela na mipela i pasim tok long lusim sampela samting mipela i mekim. Mipela i wokim sat we i soim ol samting mipela i wok long mekim na ol nupela samting mipela i laik mekim. Mipela i skelim ol samting i kamap long ol disisen bilong mipela long pastaim, na ol samting mipela i mas mekim bilong winim ol mak mipela i putim.”

Baibel i tokim yumi long kontrolim “pasin bilong aigris.” (1 Jon 2:15-17) Ol edvetaismen inap kirapim man long aigris long olgeta samting, na em inap wok planti aua moa o tromoi bikpela mani long mekim ol samting bilong kisim amamas. Em tru olsem ol edvetaismen i stap long olgeta hap. Tasol yu inap bosim yu yet na no ken tingim tumas ol dispela edvetaismen. Na tu, yu ken skelim gut wanem ol samting yu nidim tru.

Tingim tu olsem ol lain yu bung wantaim ol, ol inap stiaim yu. Sapos ol i save wok hat tru long kisim planti mani kago o ol i tingim mani kago olsem rot bilong i stap amamas, orait mobeta yu abrusim pasin bilong bung wantaim ol. Baibel i tok: “Man i wokabaut wantaim man i gat gutpela tingting, orait em tu bai i kisim gutpela tingting.”—Sindaun 13:20.

Toktok wantaim bos long sait bilong wok na tokim em long ol samting i stap olsem bikpela samting long yu. Sapos yu no laik kisim wok bilong yu  i go mekim long haus, orait yu no ken pilim olsem yu gat asua, nogat. Buk Work to Live i tok: “Ol lain husat i no laik miksim taim bilong wok wantaim haptaim bilong i stap long haus o kisim malolo, ol i luksave olsem: I no gat hevi i save kamap taim ol i no mekim wok.”

Gary em yumi stori long en, em i no gat hevi long mani, olsem na em i daunim aua bilong wok mani. Em i tok: “Mi toktok wantaim famili na kamapim tingting olsem mipela i no ken bungim planti mani kago. Mipela i senisim sampela samting long laip bilong mipela. Mi toktok wantaim bos na tokim em olsem mi laik wok sampela de tasol long wik, na em i tok orait.”

Maritman na maritmeri i mas lusim sampela haptaim long i stap wantaim, na ol pikinini i mas lusim sampela haptaim long i stap wantaim papamama. No ken tingting long bihainim pasin bilong sampela famili em oltaim ol i save bisi. Gary i tok: “Makim sampela haptaim bilong malolo, na no ken mekim ol samting we i no inap helpim yu.”

Taim famili i bung wantaim, no ken larim televisen, mobail fon, na ol narapela samting i pulim tingting na ol wanfamili i no toktok wantaim. Famili i ken makim wanpela taim long olgeta de we ol i ken sindaun wantaim na kaikai na stori. Taim papamama i mekim olsem, dispela bai stiaim gut pikinini na em bai mekim gut ol skul wok.

Askim yu yet: ‘Mi laik kisim wanem kain sindaun? Mi laik bai famili bilong mi i kisim wanem kain sindaun?’ Sapos yu laik i stap amamas moa na laip bilong yu i gat mining long en, orait larim tok bilong Baibel i stiaim ol samting yu mekim.