Kalap go long lista

Kalap go long lista bilong ol tok

Olpela rait i gat nem Tatanu long wanpela sait bilong en

Narapela Evidens

Narapela Evidens

Yu ting wok painimaut bilong ol saveman i sapotim stori bilong Baibel? Long 2014, wanpela atikol long magasin Biblical Archaeology Review i kamapim dispela askim: “Wok painimaut bilong ol saveman i kolim namba bilong hamas manmeri long Baibel Hibru?” Dispela nius i tok: “Inap 50 manmeri!” Wanpela man em nius i no kolim em Tatenai. Em i husat? Yumi ken skelim stori bilong Baibel na painimaut long em.

Bipo, Jerusalem em wanpela bilong ol kantri em Gavman Persia i bosim. Dispela taun i stap long hap wes bilong Yufretis, na ol Persia i kolim olsem Hapsait Bilong Wara. Bihain long ol Persia i daunim Babilon, ol i larim ol Juda i go fri na tok orait long ol i ken wokim gen tempel bilong Jehova long Jerusalem. (Esra 1:1-4) Tasol ol birua i laik pasim ol Juda long wokim gen tempel, na ol i sutim tok olsem ol Juda i laik bikhet long Gavman Persia. (Esra 4:4-16) Long taim bilong King Darius Namba 1 (522-486 B.C.E.), wanpela ofisa bilong Persia, Tatenai, i go pas long mekim wok painimaut. Baibel i kolim em “gavana,” (NW) bilong “provins long hapsait bilong wara Yufretis.”—Esra 5:3-7.

Sampela olpela rait i gat nem Tatenai long en, na i luk olsem ol i stori long histori bilong wanpela famili. Wanpela bilong ol dispela rait i kolim wanpela long dispela famili olsem Tatenai, na dispela nem i stap long tok promis ol i raitim long namba 20 yia bilong Darius Namba 1 long 502 B.C.E. Dispela rait i soim olsem wanpela man i stap aiwitnes taim sampela lain i givim mani long narapela lain. Dispela aiwitnes em wokboi bilong “Tatanu, em gavana long Hapsait Bilong Wara”—dispela man em Tatenai em Buk Esra long Baibel i stori long en.

Dispela man i mekim wanem wok? Long 535 B.C.E., Bikpela King Sairus i oganaisim ol hap em i bosim na mekim ol i kamap olsem ol provins—wanpela em Babilon na Hapsait Bilong Wara. Bihain, ol i brukim dispela provins long tupela hap, na ol i kolim wanpela olsem Hapsait Bilong Wara. Sampela ples long dispela hap em Koli-Siria, Fonisia, Samaria, na Juda, na ating gavana bilong ol dispela hap i stap long Damaskus. Tatenai i stap gavana bilong ol dispela hap kirap long 520 i go inap 502 B.C.E.

Tatenai i go long Jerusalem long mekim wok painimaut na em i toksave long Darius olsem ol Juda i tok Sairus i givim tok orait long ol long wokim gen tempel bilong Jehova. Ol i skelim ol rekod bilong king na lukim olsem tok bilong ol Juda i tru. (Esra 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Olsem na king i tokim Tatenai long no ken stopim ol Juda, na em i bihainim tok.—Esra 6:6, 7, 13.

“Tatenai, namba wan [“gavana,” NW] bilong dispela provins long hapsait bilong wara Yufretis,” em i no mekim bikpela wok. Tasol Baibel i kolim stret nem na wok em i mekim. Dispela stori i kamapim narapela evidens olsem oltaim wok painimaut bilong ol saveman i sapotim stori bilong Baibel long ol samting i kamap long bipo.