OTOMASYON, endüstri alanında özellikle de rutin ve tekrara dayanan işlerde geniş çaplı olarak kullanılmaktadır. Acaba otomatik çalışan, programlanabilir aygıtlar ne zaman icat edildi? Avrupa’daki sanayi devrimi sırasında, yani sadece birkaç yüzyıl önce mi? Otomatik makinelerin tarihinin çok daha eskilere dayandığını öğrenmek sizi şaşırtabilir.

MS 8 ila 13. yüzyıllarda ve sonrasında, yani İslam biliminin altın çağı olarak bilinen dönemin başlarında, Ortadoğu’daki bilginler bazı bilimsel ve felsefi yayınları Arapçaya çevirdiler. Bu çeviriler sayesinde Aristoteles, Arkhimedes (Arşimet), Bizanslı Philon, İskenderiyeli Heron ve Ktesibios gibi ünlü Yunan bilginlerin eserleri korunmuş oldu. * Bu ve başka kaynaklar sayesinde, İspanya’dan Kuzey Afrika’ya ve Ortadoğu’dan Afganistan’a kadar uzanan İslam İmparatorluğu, otomatik makineler icat etmek için gerekli bilgiye sahip oldu.

Teknoloji tarihçisi Donald Hill şöyle diyor: “[Bu makineler] insan müdahalesi gerekmeksizin saatlerce, günlerce, hatta daha uzun süre çalışabiliyordu.” Nasıl mı? Mühendisler bu makinelerin otomatik olarak çalışmasını sağlayan etkili kontrol mekanizmaları icat ettiler. Makineler sürekli enerji elde etmek için daha yüksekte bulunan bir depodaki suyu kullanıyordu. Otomatik bir devre, valfleri açıp kapatıyor ya da suyun akış yönünü değiştiriyordu. Ayrıca bu makinelerde geri besleme ve emniyet sistemleri vardı; Hill bunları “arızalara karşı emniyet sağlayan araçların ilk örnekleri” olarak adlandırdı. Şimdi birkaç örneğe bakalım.

Arapçada “Musaoğulları” anlamına gelen Benû Musa, dokuzuncu yüzyılda Bağdat’ta yaşayan üç kardeşti. Bu kardeşler Helenistik dönemde yaşayan Philon ve Heron’un, ayrıca Çin, Hint ve İranlı mühendislerin çalışmalarından yararlanarak 100’ün üzerinde aygıt yaptılar. Bir bilim yazarı olan Ehsan Masood’a göre bu buluşlar arasında, belli zamanlarda suyun püskürme yönünü değiştiren fıskiyeler, ilginç figürlü saatler, otomatik olarak içecek servis eden ve şamandıra, valf ve sifon gibi araçlar sayesinde kendi kendini dolduran kaplar vardı. Bilim tarihi konusunda çalışmalar yürüten Jim Al-Khalili’ye göre, Benû Musa kardeşler gerçek boyutlu basit otomatlar icat ettiler. Bunlar arasında çay servisi yapan bir makine ve flüt çalan bir araç da vardır. Bunlar, “programlanabilir makinelerin muhtemelen ilk örnekleridir.”

Bu otomatik sistemlerin işleyişi birçok yönden günümüzde kullanılan modern makinelerinkine benziyordu. Ehsan Masood şöyle diyor: “Bu araçlar elektrik yerine genelde sudan yararlansa da, işleyiş prensiplerinin çoğu aynıydı.”

İbn el-Razzâz el-Cezeri, Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar başlıklı yapıtını 1206 yılında tamamladı. Bu kitaptan “sistematik makine tasarımı üzerine bir çalışma” olarak söz edilir. El-Cezeri’nin bazı icatları Benû Musâ’nınkilerden çok daha ileri bir teknolojiye sahipti. Ayrıca icatlarının tarif ve çizimleri o kadar ayrıntılıdır ki, bugün mühendisler bu araçları yeniden yapabiliyor.

El-Cezeri’nin kitabında suyu yukarı çıkaran araçlar, su saatleri, mumlu saatler, ibrikler, müzik otomatları resmedilmiştir. Ayrıca su çarkının dönmesiyle bir pistonun ileri geri hareket etmesini sağlayan, böylece suyu büyük bir kuvvetle püskürten bir pompa da yer alır. Tarihçiler, Batı’da buna benzer tasarımların ortaya çıkmasından üç yüzyıl önce el-Cezeri’nin hidrolik pompalar tasarlamış olduğunu kabul eder.

El-Cezeri sıra dışı ve kullanışlı saatler de icat etti. Onun yukarıda resmi bulunan filli saati yeniden yapılarak Dubai’deki bir alışveriş merkezine konuldu. Bu saatin zaman mekanizmasını çalıştırmak için filin karnında bulunan su haznesine yerleştirilen delikli bir kap kullanılmıştır. Bu kap 30 dakika içerisinde suyla dolar ve sonrasında batar, bunun sonucunda filin sırtındaki “hisarda” bulunan ipler ve toplar serbest kalır ve bir dizi hareket başlamış olur. Bu döngü tamamlandığında su kabı otomatik olarak yüzeye çıkar ve süreç yeniden başlar. Bu ve diğer otomatik makineler sayesinde el-Cezeri “robotbilimin babası” olarak adlandırılmıştır.

İnsanın yaratıcılığının öyküsü gerçekten de çok şaşırtıcıdır. Ancak bu öykü ilginç olmanın ötesinde, bize yeni bir bakış açısı da kazandırır. Birçoklarının modern teknolojiyle övündüğü günümüz dünyasında, geçmişte yaşamış insanların parlak ve üretken zekâlarına çok şey borçlu olduğumuzu fark etmemizi sağlar.