Buku Leyi U Nga Yi Tshembaka—Xiyenge 6

Mfumo Wa Rhoma eMatin’wini Ya Bibele

TLANGA

Lexi i xihloko xa vutsevu eka swihloko swa nkombo swa ntlhandlamano swa magazini wa “Xalamuka!” leswi vulavulaka hi mimfumo ya nkombo ya misava ya matimba ya le matin’wini ya Bibele. Swi tsaleriwa ku kombisa leswaku Bibele ya tshembeka nileswaku yi huhuteriwe hi Xikwembu naswona yi ni rungula leri nyikaka ntshembo, ku nga ku herisiwa ka maxangu lama vangiwaka hi ku fuma ka vanhu hi ndlela yo biha.

Gondzo ra Apiyo leri Pawulo a fambeke eka rona

YESU u simeke Vukreste naswona valandzeri vakwe va byi chumayele emisaveni hinkwayo hi nkarhi wa ku fuma ka Mfumo wa Rhoma. U nga tlhela u vona magondzo ya le Rhoma, mabuloho ni maribye ya xitsundzuxo ematikweni yo tanihi le Britain ni le Egipta. Masalela wolawo ya le Rhoma i ya xiviri. Ma hi tsundzuxa leswaku Yesu ni vaapostola vakwe a va ri vanhu va xiviri tanihi leswi swilo leswi va swi vuleke ni ku swi endla a swi ri swa xiviri. Hi xikombiso, loko u famba hi Gondzo ra Apiyo ra khale, u va u famba hi gondzo leri muapostola Pawulo la nga Mukreste a fambeke ha rona loko a ya eRhoma.—Mintirho 28:15, 16.

Matimu Lama Tshembekaka

Rungula ra Bibele leri vulavulaka hi Yesu ni vadyondzisiwa vakwe ku katsa ni tibuku to tala ti vulavula hi swiendlakalo swa matimu swa hi lembe-xidzana ro sungula. Luka u kombetele eka lembe leri a ku ta endleka swiendlakalo swimbirhi swa nkoka: ku sungula ka vutirheli bya Yohane Mukhuvuri ni ku khuvuriwa ka Yesu, laha a veke Kreste kumbe Mesiya. Luka u tsale leswaku swiendlakalo sweswo swi endleke “elembeni ra vu-15 ra ku fuma ka Tiberiyo Khezari [29 C.E.], loko Pontiyo Pilato a ri ndhuna-nkulu ya Yudiya, naswona Heroda a ri mufumi wa muganga wa Galeliya.” (Luka 3:1-3, 21) Luka u tlhele a vulavula hi tindhuna tin’wana ta mune ta nkoka—Filipi (makwavo wa Heroda), Lisaniya, Anasi na Kayafasi. Mavito hinkwawo ya nkombo ma tiyisekisiwe hi tibuku ta matimu. Kambe sweswi, a hi kambisiseni Tiberiyo, Pilato na Heroda.

Tiberiyo Khezari i un’wana wa tindhuna to tala ta Rhoma leti boxiweke eka Evhangeli ya Luka

Tiberiyo Khezari u dumile naswona ndlela leyi a a languteka ha yona a yi mpfampfarhutiwile. Hi September 15 hi lembe ra 14 C.E., Huvo ya Rhoma yi n’wi endle mufumi loko Yesu a ri ni kwalomu ka malembe ya 15 hi vukhale.

Tsalwa leri nga ni vito ra Pontiyo Pilato

Pontiyo Pilato vito rakwe ri humelela ni ra Tiberiyo eka rungula leri tsariweke hi n’wamatimu wa Murhoma Tacitus endzhakunyana ka loko Bibele yi hetiwile. Malunghana ni rito “Vukreste” Tacitus u tsarile: “Kreste, loyi vito ra vona ri humaka eka yena, u dlayiwile hi nkarhi wa ku fuma ka Tiberiyo emavokweni ya yin’wana ya tindhuna-nkulu ta hina, ku nga Pontiyo Pilato.”

Heroda Antipasi u tiviwa tanihi wanuna la akeke muti wa Tiberiyo etlhelo ka Lwandle ra Galeliya. U tlhele a endla ndhawu yoleyo kaya rakwe. Swi nga ha endleka leswaku Heroda u pfumelele nhloko ya Yohane mukhuvuri leswaku yi tsemiwa eTiberiyo.

Rungula ra Bibele ri tlhela ri kombetela eka swiendlakalo leswi xiyekaka swa le minkarhini ya Rhoma. Malunghana ni nkarhi wa ku velekiwa ka Yesu, Bibele yi ri: “Kutani emasikwini wolawo ku hume xileriso xa nawu eka Khezari Awugusto xa leswaku vaaki va misava hinkwayo va tsarisiwa; (ku tsarisiwa ko sungula ku endliwe loko Kwirino a ri ndhuna-nkulu ya Siriya;) naswona vanhu hinkwavo va teke riendzo leswaku va ya tsarisiwa, un’wana ni un’wana emutini wa ka vona.”—Luka 2:1-3.

Tacitus ni n’wamatimu wa Muyuda Josephus havumbirhi bya vona va vulavule hi Kwirino. Ku tiyisekisa mhaka ya ku tsarisiwa koloko swi kumeke eka nawu wa tindhuna-nkulu ta le Rhoma lowu hlayisiweke eLayiburari ya le Britain. Wu hlayeka hi ndlela leyi: “Leswi masiku ya ku hlayiwa ka vanhu hi muti ni muti ma tshineleke, i swa nkoka leswaku hi lerisa vanhu hinkwavo lava tshamaka eka miganga yin’wana leswaku va tlhelela emakaya ya vona.”

Nakambe Bibele yi tlhela yi boxa “ndlala leyikulu . . . leyi veke kona enkarhini wa [Mufumi wa Rhoma] Klawudiyo.” (Mintirho 11:28) N’wamatimu wa hi lembe-xidzana ro sungula Josephus u tiyisekisa mhaka leyi. U tsarile: “Hi nkarhi wolowo ndlala a yi va tshikilela naswona vanhu vo tala va file.”

Ku engetela kwalaho, eka Mintirho 18:2, Bibele yi vula leswaku “Klawudiyo [u] lerise Vayuda hinkwavo leswaku va suka eRhoma.” Leswi seketelaka mhaka leyi i matimu ya Klawudiyo lama tsariweke kwalomu ka 121 C.E. hi n’wamatimu wa Murhoma Suetonius. Loko a vulavula hi rivengo leri Vayuda a va ri na rona eka Vakreste, Suetonius u ri, Klawudiyo “u suse Vayuda hinkwavo lava a va tshama eRhoma a tlhela a vula leswaku leswi Vayuda a va venga Vakreste, a va tshamela ku va kavanyeta.”

Bibele yi vula leswaku hi nkarhi wa ndlala leyi boxiweke laha henhla, Heroda Agripa u ambale “swiambalo swa vuhosi,” a vulavula ni ntshungu hi rirhandzu kutani wu ku: “I rito ra xikwembu, a hi ra munhu!” Endzhaku ka sweswo Bibele yi vula leswaku Agripa “a dyiwa hi swivungu kutani a timeka.” (Mintirho 12:21-23) Nakambe Josephus u rhekhode xiendlakalo lexi, a engetela vuxokoxoko byi nga ri byingani. U tsale leswaku Agripa u vule marito wolawo “a ambale nguvu leyi endliweke hi silivhere.” U tlhele a vula leswaku ‘Agripa u sungule ku twa ku vava swinene ekhwirini kutani a va ni madzolonga.’ Josephus u ri, Agripa u file endzhaku ka masiku ya ntlhanu.

Vuprofeta Lebyi Tshembekaka

Nakambe Bibele yi tamele vuprofeta lebyi xiyekaka lebyi tsariweke byi tlhela byi hetiseka hi nkarhi wa Rhoma. Hi xikombiso, loko Yesu a ya eYerusalema u ririle a tlhela a profeta ndlela leyi mavuthu ya Rhoma a ma ta lovisa muti wolowo ha yona. Yesu u te: “Masiku lawa valala va wena va nga ta aka rihlampfu ra timhandzi to tontswa ri ku rhendzela naswona va ta ku rhendzela, . . . a va nge siyi ribye ehenhla ka ribye rin’wana eka wena, hikuva a wu wu tivanga nkarhi wa ku kamberiwa ka wena.”—Luka 19:41-44.

Hambiswiritano, valandzeri va Yesu a va ta va ni nkarhi wo baleka. Njhani? Yesu u va nyike swiletelo leswi kongomeke ka ha ri ni nkarhi. U va tsundzuxe a ku: “Loko mi vona Yerusalema wu rhendzeriwa hi mavuthu lama goveke, swi tiveni leswaku ku lovisiwa ka wona ku tshinele. Kutani lava nga eYudiya a va balekele etintshaveni, lava nga exikarhi ka wona [Yerusalema] a va suke.” (Luka 21:20, 21) Swi nga ha endleka leswaku valandzeri va Yesu a va tivutisa leswaku, ‘Xana hi ta balekisa ku yini emutini lowu rhendzeriweke?’

Josephus u nyikela vumbhoni bya leswi humeleleke. Hi 66 C.E., loko ndhuna-nkulu ya le Rhoma yi kuma mali ya xibalo etempeleni leyi Vayuda a va yi kolota Varhoma, Vayuda lava xandzukeke lava hi hala tlhelo a va hlundzukile va dlaye mavuthu ya Rhoma kutani va vula leswaku se va tilawula. Eku heleni ka lembe rero, Cestius Gallus, Murhoma la nga ndhuna-nkulu ya le Siriya u gwirime a ya edzongeni a ri ni masocha ya 30 000 naswona va fike eYerusalema hi nkarhi wa nkhuvo wa vukhongeri. Gallus u nghene endzeni ka miako a tlhela a sungula ku onhetela makhumbi ya tempele kutani vaxandzuki va yisiwa evuchavela-hwahwa. Kutani swi nga languteriwanga, Gallus u tshike ku hlasela! Vayuda lava a va tsakile va hlasele mavuthu lawa a ma tlhelela endzhaku.

Vakreste vo tshembeka a va kanganyisiwanga hi swiendlakalo sweswo. Va swi xiyile leswaku va vone vuprofeta byo hlamarisa bya Yesu byi hetiseka: Muti wu rhendzeriwile hi mavuthu lama dzimeke minxaxa! Tanihi leswi mavuthu lawa ma tlheleleke endzhaku, Vakreste vo tshembeka va tirhise nkarhi wolowo leswaku va kota ku baleka. Vo tala va balekele ePela ku nga muti wa Vamatiko lowu nga hlanganyeliki etimhakeni ta politiki, lowu nga le tintshaveni leti nga le kusuhi na Yordani.

Ku humelele yini hi muti wa Yerusalema? Mavuthu ya Rhoma ma tlhelerile ma rhangeriwe hi Vespasian ni n’wana wakwe Tito—ma ri ni masocha lama ringanaka 60 000. Va hlasele muti wolowo hi nkarhi wa Paseka ya 70 C.E., va tlhakisa vaaki hinkwavo ni vapfhumba lava a va ya eYerusalema leswaku va ya tlangela nkhuvo. Mavuthu ya Varhoma ma tsemelele misinya yo tala kutani ma aka rirhangu ra timhandzi to tontswa hilaha Yesu a a profete hakona. Ku nga si hela tin’hweti ta ntlhanu muti wu lovisiwile.

Areka ya Tito ya le Rhoma leyi kombisaka ku lovisiwa ka muti wa Yerusalema hi 70 C.E.

Tito u lerise leswaku tempele yi nga mbundzumuxiwi; kambe masocha ma yi mbundzumuxile naswona ndhawu yoleyo yi sale yi ri rhumbi—hilaha Yesu a vuleke ha kona. Hi ku ya hi Josephus, Vayuda van’wana va 1 100 000 ni Maproselita va file, vo tala va dlayiwe hi ndlala ni mavabyi naswona van’wana va 97 000 va khotsiwile. Vo tala va yisiwe evuhlongeni eRhoma. Loko namuntlha u endzela eRhoma, u ta valanga tindhawu ta mintlango leti Tito a hetiseke ku ti endla endzhaku ka tsima ra le Yudiya. U ta tlhela u vona ni Areka ya Tito leyi nga xitsundzuxo xa ku hluriwa ka Yerusalema. Hakunene vuprofeta bya Bibele bya tshembeka etimhakeni hinkwato! Hikwalaho, i swa nkoka leswaku hi swi tekela enhlokweni leswi yi swi vulaka malunghana ni vumundzuku!

Ntshembo Lowu U Nga Pfumelaka Eka Wona

Loko Yesu a yima emahlweni ka Ndhuna-nkulu ya Murhoma Pontiyo Pilato u vulavule hi Mfumo kumbe hulumendhe leyi nga riki “xiphemu xa misava leyi.” (Yohane 18:36) I ntiyiso leswaku Yesu u dyondzise valandzeri vakwe leswaku va khongelela mfumo wolowo. U te: “Tata wa hina la nge matilweni, vito ra wena a ri kwetsimisiwe. Mfumo wa wena a wu te. Ku rhandza ka wena a ku endleke emisaveni, hilaha ku endlekaka hakona etilweni.” (Matewu 6:9, 10) Xiya leswaku Mfumo wa Xikwembu wu ta endla leswaku ku rhandza ka Xikwembu ku endleka laha misaveni, ku nga ri mfumo wa vanhu lava tikukumuxaka ni lava nga ni tihanyi.

Yesu u fuma tanihi Hosi eMfun’weni wa le tilweni. Nakambe hi ku pfumelelana ni xikongomelo xa Xikwembu xo sungula, u ta hundzula misava hinkwayo yi va paradeyisi.—Luka 23:43.

Xana Mfumo wa Xikwembu wu ta nghenelela rini eka timhaka ta vanhu? Yesu la pfuxiweke u nyikele nhlamulo leyi twisisekaka loko a vulavula na muapostola Yohane, loyi hi nkarhi wolowo a khotsiwe exihlaleni xa Patmosi hi nkarhi lowu a ku fuma Domitian makwavo wa Tito eRhoma. Yesu u te: “Ku ni tihosi ta nkombo ta ntlhanu ti wile, yin’wana yi kona, leyin’wanyana a yi si fika, kambe loko yi fika yi ta fanela ku tshama nkarhinyana wo koma.”—Nhlavutelo 17:10.

Loko Yohane a tsala marito wolawo, “tihosi” ta ntlhanu kumbe mimfumo se a yi wile: Egipta, Asiriya, Babilona, Meda-Peresiya na Grikiya. Mfumo lowu a wu fuma hi nkarhi wa muapostola Yohane a ku ri wa Rhoma. Xisweswo a ka ha sale mfumo wun’we ntsena ku nga mfumo wo hetelela wa misava ematin’wini ya Bibele. Xana mfumo wolowo a wu ta fuma njhani? A wu ta fuma nkarhi wo tanihi kwihi? Swivutiso leswi swi ta tlhuvutsiwa eka nkandziyiso lowu landzelaka wa Xalamuka!