Eka makume ya malembe ya sweswinyana, vutomi bya mindyangu byi cince hi ku hatlisa ematikweni ya le Vupeladyambu. Ku ni minkarhi leyi vatswari a ku ri vona a va lawula emindyangwini, naswona vana a va landzela nkongomiso wa vona. Kambe sweswi emindyangwini yin’wana swilo swi cincile. Hi xikombiso, xiya swiendlakalo leswi landzelaka, hinkwaswo swi vulavula hi swilo leswi tolovelekeke.

• Loko xifanyetana xin’wana xa malembe ya mune xi ri exitolo ni mana wa xona, xi teke xilo xo tlangisa. Mana wa xona u ringete ku xi tshikisa, a ku: “U ni swo tlangisa swo tala, a hi swona?” Endzhaku u swi xiyile leswaku a a nga fanelanga a xi vutise xivutiso. Xifanyetana xi gungurile xi ku: “Kambe ndza xi lava.” Xi hlundzuke swinene, kutani mana wa xona hi ku chava leswaku xi ta kalakala, hiloko a xi tshika.

• Xinhwanyatana xa malembe ya ntlhanu xi kavanyeta tata wa xona loko a ri karhi a vulavula ni munhu lonkulu. Xi vulavulele ehenhla xi ku: “Ndzi phirhekile, ndzi lava ku ya ekaya.” Tata wa xona u yime a nga si heta ni ku vulavula, kutani a korhama a xi kombela hi rito ra le hansi a ku: “N’wananga ndzi nyike nkarhinyana.”

• James la nga ni malembe ya 12 u tlhele a lumbetiwa hi leswaku u delela mudyondzisi wakwe wa xisati. Tata wakwe u hlundzukele mudyondzisi. U byele James a ku: “Mudyondzisi wa wena u tshamela ku ku karhata, ndzi ta ya ndzi ya n’wi vika eka komiti ya xikolo.”

Swiendlakalo leswi nga laha henhla ko va mhaka leyi ngo anakanyiwa, kambe swa endleka. Swi kombisa xiphiqo xa xiviri lexi humelelaka emakaya laha vatswari va tiyiselelaka mavulavulelo lama nga riki manene ya vana, va va nyika leswi va swi lavaka ni ku va sirhelela loko va endle swo biha. Buku leyi nge, The Narcissism Epidemic yi ri: “I mhaka leyi tolovelekeke ku vona vatswari va tshika vana va lawula emindyangwini. Khalenyana vana a va swi tiva leswaku a hi vona va lawulaka ekaya.”

 I ntiyiso leswaku vatswari vo tala va tikarhatela ku dyondzisa vana va vona milawu leyinene ya mahanyelo, ku nga ri hi ku va vekela xikombiso lexinene ntsena, kambe va tlhela va va nyika ndzayo leyi nga ni matimba hi ndlela ya rirhandzu loko swi laveka. Ku hambana ni sweswo, The Narcissism Epidemic yi ri: “Vatswari lava vonaka nkoka wo endla tano, va endla leswi hambaneke ni leswi endliwaka hi ku ya hi ndhavuko.”

Ha yini swilo se swi ri hi ndlela leyi? Ha yini se swi tika ku tshinya vana?

Van’wana va vula leswaku ku hunguteka ka vulawuri bya vatswari ku sungule hi va-1960, loko lava vuriwaka vativi va khutaza vatswari leswaku va nga hatli va hlundzukisiwa hi vana. Va te: ‘Vana munghana, ku nga ri munhu la vonakaka a ri ni vulawuri, ku va bumabumela swa antswa ku ri ni ku va tshinya. Ematshan’weni yo lulamisa swihoxo, languta ntsena loko va endle leswinene. Vativi va kombisa leswaku ematshan’wini yo ringanisela exikarhi ka ku bumabumela ni ku tshinya, ku solasola vana ku nga va heta matimba, naswona ku nga endla leswaku va hlundzukela vatswari va vona loko va ri karhi va kula.

Ku nga ri khale vativi va mahanyelo ya vana va tlhele va vulavula hi ndlela leyi ku titshemba ku nga ka nkoka ha yona. A swi tikomba onge ku kumiwe ndlela yo kurisa ni ku khathalela vana naswona ndlela ya kona a yi ku: Endla leswaku vana va wena va titwa va ri vanhu lavanene. I swa nkoka ku endla leswaku va titshemba. Vativi lava va hundzelete swilo hi ku byela vatswari hi nkoka wa ku titshemba va ku: ‘Papalatani ku tirhisa marito lama nga riki manene yo tanihi lama nge, e-e na bihile.’ ‘Tshamani mi ri karhi mi byela vana va n’wina leswaku i va nkoka nileswaku va nga va xin’wana ni xin’wana lexi va lavaka ku va xona.’ Swi tikomba onge ku va munhu a titwa a ri kahle i swa nkoka ngopfu ku tlula ku va munhu a va lonene.

Eku heteleleni, van’wana va vula leswaku minhlangano leyi khutazaka ku titshemba a yi va pfunanga vana kambe yi endla leswaku va titwa va ri ni vulawuri. Buku leyi nge, Generation Me yi ri: ‘Minhlangano leyi yi tlhele yi siya vantshwa’ “va nga lunghekelanga swilo leswi va nga ta ka va nga koti ku swi balekela evuton’wini  ni ku tsandzeka eka swilo swo karhi.” Tatana un’wana la tshahiweke eka buku leyi u ri: “Vanhu lava nga entirhweni a va nge khathali hi ku titshemba ka wena. . . . Loko u tisa xiviko lexi nga riki xinene eka muthori entirhweni, a nge vuli leswaku, ‘ndzi tsakela leswi u swi endlaka.’ Ku pfumelela vana leswaku va tilawula swa va onha swinene.”

Eka makume ya malembe lama hundzeke, tindlela to kurisa vana ti kombise ku cincacinca ka mavonelo ya vanhu. Mudyondzisi Ronald G. Morrish u tsale a ku: “Ndzayo yi tshamela ku cinca. “Yi kombisa ku cinca loku nga kona evanhwini.” * Swa olova ku va vatswari va va hi ndlela leyi Bibele yi va hlamuselaka ha yona loko yi ku: “Hi ndlengandlengisiwa hi magandlati ni ku yingayingisiwa hi mheho yin’wana ni yin’wana ya ku dyondzisa.”—Vaefesa 4:14.

Swi le rivaleni leswaku sweswi ku tshinya hi ndlela leyi ku vulavuriweke ha yona laha henhla, ku ve ni vuyelo byo biha. Ku hungute vulawuri bya vatswari ku tlhela ku siya vana va nga ri na nkongomiso lowunene lowu nga ta va pfuna leswaku va ta kota ku endla swiboho leswinene ni ku langutana ni vutomi hi ku titshemba.

Xana ku ni ndlela yo antswa?