1. Hi fanele hi endla yini ku tiyisekisa leswaku ripfumelo ra hina ri tshama ri tiyile?

VANHU vo tala va vula leswaku va tshemba swilo leswi va swi vonaka hi mahlo ntsena. Hi nga va pfuna njhani vanhu vo tano leswaku va va ni ripfumelo eka Yehovha? Phela, Bibele yi vula leswaku “a ku na munhu la tshameke a vona Xikwembu.” (Yoh. 1:18) Emhakeni leyi, hi nga tiyiseka njhani leswaku ripfumelo ra hina eka Yehovha “Xikwembu lexi nga vonakiki,” ri tshama ri tiyile? (Kol. 1:15) Goza ro sungula i ku tiva tidyondzo leti tumbetaka ntiyiso malunghana na Yehovha. Endzhaku ka sweswo, hi fanele hi tirhisa Bibele hi ndlela leyinene leswaku hi wisetela makungu wahi ni wahi lama “lwisanaka ni vutivi bya Xikwembu.”—2 Kor. 10:4, 5.

2, 3. Hi tihi tidyondzo timbirhi leti pfalaka vanhu mahlo leswaku va nga wu voni ntiyiso malunghana ni Xikwembu?

² Dyondzo yin’wana ya mavunwa leyi tolovelekeke leyi pfalaka vanhu mahlo leswaku va nga voni ntiyiso malunghana ni Xikwembu i dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo. Dyondzo leyi ya vanhu yi kanetana ni Bibele naswona yi endla leswaku vanhu va nga vi na ntshembo. Entiyisweni, dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo yi kandziyisa leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi lo tiendlekela; xisweswo yi vula leswaku vutomi bya vanhu a byi na xikongomelo.

³ Hi hala tlhelo, vanhu van’wana eka Vujagana va dyondzisa leswaku vuako, ku katsa ni misava ya hina ni swilo hinkwaswo leswi hanyaka eka yona, swi ni malembe ya magidi ma nga ri mangani ntsena swi ri kona. Lava va dyondzisaka dyondzo leyi, va nga ha va va yi xixima swinene Bibele, kambe va vula leswaku Xikwembu xi vumbe swilo hinkwaswo hi masiku ya tsevu lama leheke 24 wa tiawara, emalembeni ya magidi ma nga ri mangani lama hundzeke. Va ala vumbhoni lebyi tshembekaka bya sayense lebyi lwisanaka ni vonelo ra vona. Hikwalaho ka sweswo, dyondzo yoleyo entiyisweni yi endla vanhu van’wana va nga ha yi tshembi Bibele, yi yi endla yi languteka yi nga twisiseki naswona yi vonaka yi nga ri na ntiyiso. Vanhu lava dyondzisaka dyondzo yoleyo va nga ha hi endla hi tsundzuka van’wana va hi lembe-xidzana ro sungula lava a va hisekela Xikwembu “kambe ku nga ri hikwalaho ka vutivi lebyi kongomeke.” (Rhom. 10:2) Hi nga ri tirhisa njhani Rito ra Xikwembu ku kombisa leswaku dyondzo leyi ‘simekiweke yi tiya’ ya ku  tihundzukela ka swilo ni ya leswaku swilo hinkwaswo swi tumbuluxiwe hi masiku ya tsevu lama leheke 24 wa tiawara i mavunwa? * Hi nga endla tano ntsena loko hi tikarhatela ku kuma vutivi lebyi kongomeke bya leswi Bibele yi swi dyondzisaka.

4. Ripfumelo ra hina ri fanele ri sekeriwa eka yini?

⁴ Bibele yi hi dyondzisa ku teka vutivi byi ri bya risima. (Swiv. 10:14) Yehovha u lava leswaku ripfumelo ra hina ri sekeriwa eka vumbhoni ni le ka mianakanyo leyi twalaka, ku nga ri eka tifilosofi ta vanhu kumbe mindhavuko ya vukhongeri. (Hlaya Vaheveru 11:1.) Leswaku hi va ni ripfumelo leri tiyeke eka Xikwembu, hi fanele hi rhanga hi khorwiseka leswaku Yehovha u kona. (Hlaya Vaheveru 11:6.) Hi fikelele makumu wolawo, ku nga ri hi ku va hi lava ku pfumela eka nchumu wo karhi, kambe hileswi hi kambisiseke ntiyiso ni ku tirhisa ‘matimba ya hina ya ku anakanya.’—Rhom. 12:1.

5. Hi xihi xivangelo lexi nga hi endlaka hi khorwiseka leswaku Xikwembu xi kona?

⁵ Muapostola Pawulo u hi nyika xivangelo lexi nga hi endlaka hi khorwiseka leswaku Xikwembu xi kona, hambiloko hi nga ta ka hi nga xi voni. Pawulo u tsale leswi malunghana na Yehovha: “Timfanelo ta [yena] leti nga vonakiki ta voniwa ku sukela loko misava yi tumbuluxiwile ku ya emahlweni, hikuva ti xiyeka hi swilo leswi endliweke, ni hi matimba ya [yena] lama nga riki na makumu ni Vukwembu bya [yena].” (Rhom. 1:20) U nga n’wi pfuna njhani munhu loyi a kanakanaka leswaku Xikwembu xi kona, leswaku a vona ntiyiso wa marito ya Pawulo lama huhuteriweke? U nga kambisisa vumbhoni byin’wana lebyi landzelaka eka ntumbuluko, lebyi hlavutelaka matimba ni vutlhari bya Muvumbi wa hina.

6, 7. Matimba ya Yehovha ma hlavuteriwe njhani eka swilo swimbirhi leswi hi sirhelelaka?

⁶ Matimba ya Yehovha ma vonaka eka swilo swimbirhi leswi hi sirhelelaka, ku nga atimosifiya ya misava ni matimba ya yona ya maginete. Hi xikombiso, atimosifiya a yi hi nyiki moya lowu hi wu hefemulaka ntsena. Yi tlhela yi hi sirhelela eka swilo swo tala leswi nga ni khombo leswi waka exibakabakeni. Maribye lamakulu lama nga onhaka swinene hakanyingi ma tshwa loko ma fika eka atimosifiya ya misava, ma humesa ku vonakala ko saseka nivusiku exibakabakeni.

⁷ Matimba ya misava ya maginete ma tlhela ma hi sirhelela leswaku hi nga vaviseki. Matimba wolawo ma huma embilwini ya misava. Xiphemu xa vumbirhi lexi nga ehandle ka mbilu ya misava, lexi endliweke hi nsimbi leyi hisaka swinene leyi n’okeke, xi humesa matimba lamakulu ya maginete lama hi rhendzeleke naswona ma famba ma kala ma fika exibakabakeni. Ma hi sirhelela eka ku hisa loku vaka kona loko ku ve ni ku buluka edyambyini ni le ka ku buluka loku vaka kona hala handle ka dyambu. Hikwalaho ka matimba ya misava ya maginete, ku buluka loku a ku swi hisi swilo leswi hanyaka ehenhla ka misava. Ematshan’weni ya sweswo, ma ku tswonga ivi ma ku tlherisela exibakabakeni. Hi vona vumbhoni bya matimba ya misava ya maginete lama nga vonakiki eka timboni ta mivalavala exibakabakeni nivusiku ekusuhi ni le xiphen’wini xa le N’walungwini ni xa le Dzongeni. A swi kanakanisi leswaku Yehovha u ni “ntamu lowukulu.”—Hlaya Esaya 40:26.

8, 9. Vutlhari bya Yehovha byi hlavuteriwa njhani eka mindzhendzheleko leyi endlaka leswaku swilo swi kota ku hanya?

⁸ Vutlhari bya Yehovha byi vonaka eka mindzhendzheleko leyi endlaka leswaku swilo swi kota ku hanya emisaveni. Hi xikombiso: Tianakanye u tshama emutini lowu nga lo mphaa, hi vanhu, lowu rhendzeriweke hi makhumbi laha ku nga riki na ndlela yo nghenisa mati yo tenga kumbe yo humesa thyaka. Hi ku hatlisa muti wolowo wu nga tala hi thyaka naswona a swi nge koteki ku hanya eka wona. Hi tindlela tin’wana, misava ya hina yi fana ni muti wolowo lowu nga ni makhumbi. Yi ni mpimo wo karhi wa mati yo tenga naswona a swi nge hi oloveli ku humesa thyaka leri nga eka yona. Hambiswiritano, misava yi kota ku nyika swivumbiwa swa tibiliyoni swilo  leswi swi swi lavaka leswaku swi kota ku hanya, ku sukela eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wana. Ha yini? Hikwalaho ka vuswikoti bya yona lebyi hlamarisaka byo kota ku tlhela yi tirhisa swilo hinkwaswo leswi lavekaka, leswaku swilo leswi nga eka yona swi kota ku hanya.

⁹ Anakanya hi ndzhendzheleko wa okisijini. Swivumbiwa swa tibiliyoni swi hefemula hi ku koka okisijini ivi swi humesa khaboni-dayokisayidi. Hambiswiritano, okisijini a yi heli naswona atimosifiya a yi taleriwi hi gasi leyi “thyakeke,” ku nga khaboni-dayokisayidi. Ha yini? Nhlamulo ya kona yi kumeka eka fambiselo leri hlamarisaka leri tiviwaka tanihi fotosintesisi. Hi ku tirhisa fambiselo leri, swimilana swa rihlaza swi koka khaboni-dayokisayidi, mati, ku vonakala ka dyambu ni swiaka-miri kutani swi humesa tikhabohaydreti ni okisijini. Loko hi koka okisijini, ndzhendzheleko wolowo wu va se wu helerile. Hi ndlela ya xiviri, Yehovha u tirhisa swimilana swa rihlaza leswi a swi endleke leswaku a nyika “vanhu hinkwavo vutomi ni ku hefemula.” (Mint. 17:25) Mawaku vutlhari byonghasi!

10, 11. Phaphatana lerikulu ni xipereta swi byi hlavutela njhani vutlhari bya Yehovha?

¹⁰ Vutlhari bya Yehovha byi tlhela byi vonaka eka swivumbiwa swo tala leswi hanyaka eka pulanete ya hina yo hlamarisa. Vakambisisi va vula leswaku ku na kwalomu ka timiliyoni timbirhi ku ya eka 100 wa timiliyoni ta swivumbiwa swo hambana-hambana leswi hanyaka emisaveni. (Hlaya Pisalema 104:24.) Xiya vumbhoni lebyi kombisaka ndlela leyi swin’wana swa swivumbiwa leswi swi endliweke hi vutlhari ha yona.

¹¹ Hi xikombiso, phaphatana lerikulu ri ni byongo lebyi ringanaka ni nomu wa xitsalo. Kambe ri ni vuswikoti ni vutlhari byo haha tikhilomitara ta kwalomu ka 3 000, ri suka eCanada ri ya ekhwatini ro karhi ra le Mexico, ri titshege hi dyambu leswaku ri ri pfuna ri tiva lomu ri yaka kona. Ri yi tiva njhani ndlela loko miseve ya dyambu yi cincile exibakabakeni? Yehovha u endle leswaku byongo bya rona lebyitsongo byi kota ku endla mindzulamiso ya ndlela leyi miseve ya dyambu yi fambaka ha yona le mpfhukeni. Kumbe anakanya hi tihlo ra xitsotswana lexi vuriwaka xipereta. Xivumbiwa lexi xi vona hi ku tirhisa mahlo ya xona mambirhi. Tihlo ha rin’we ra xona ri kota ku vona swilo swo tala ku tlula mpimo. Nilokoswiritano, byongo lebyitsongo bya xipereta byi kota ku vona ku vonakala ka miseve loku humaka eka matlhelo hinkwawo ni ku twa nchumu wun’wana ni wun’wana lowutsongo lowu nga laha xi nga kona.

12, 13. I yini leswi ku hlamarisaka malunghana ni ndlela leyi Yehovha a endleke tisele leti nga emirini wa wena ha yona?

¹² Nchumu lowu hlamarisaka swinene i ndlela leyi Yehovha a ti endleke ha yona tisele ta swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka. Hi xikombiso, miri wa wena wu endliwe hi tisele ta kwalomu ka 100 wa titriliyoni. Endzeni ka tisele toleto ku ni nchumu lowu fanaka ni xintambyana lowu tiviwaka tanihi DNA (deoxyribonucleic acid). Yi ni rungula ro tala ra ndlela leyi miri wa wena hinkwawo wu faneleke wu vumbiwa ha yona.

¹³ DNA yi ni rungula ro tanihi kwihi? Ringanisa rungula leri nga nghenisiwaka eka giramu yin’we ya DNA ni leri nga nghenisiwaka eka CD yin’we. Eka CD yin’we ku nga nghenisiwa rungula hinkwaro leri nga eka xihlamusela-marito, ku nga mhaka leyi  hlamarisaka hikuva CD yo va pulasitiki ntsena. Hambiswiritano, giramu yin’we ntsena ya DNA yi nga nghenisa rungula ro ringana ni leri nga nghenisiwaka eka ti-CD ta triliyoni. Nakambe, DNA leyi omisiweke leyi tataka xilepulana yi nga va ni rungula leri eneleke leri nga tirhisiwaka loko ku vumbiwa vanhu lava hanyaka namuntlha ri tlhela ri tirhisiwa loko ku vumbiwa nhlayo ya vanhu volavo yi phindhiwe ka 350!

14. Leswi tshuburiweke hi van’wasayense swi ku endla u titwa njhani hi Yehovha?

¹⁴ Hosi Davhida u vule leswaku leswi lavekaka leswaku ku vumbiwa miri wa munhu swi tsariwile ebukwini yo fanekisela. Loko a vulavula hi Yehovha Xikwembu u te: “Mahlo ya wena ma vone ni xitumbulukwa xa mina, naswona swiphemu swa xona hinkwaswo swi tsariwe ebukwini ya wena, malunghana ni masiku lawa swi vumbiweke ha wona ku nga si va ni xin’we xa swona.” (Ps. 139:16) Swa twisiseka leswi Davhida a susumetelekeke ku dzunisa Yehovha loko a anakanya hi ndlela leyi miri wakwe wu vumbiweke ha yona. Leswi van’wasayense va swi tshubuleke eka malembe ya sweswinyana swi endla leswaku hi ya hi hlamala loko hi anakanyisisa hi ndlela leyi Yehovha a hi vumbeke ha yona. Swilo leswi, leswi tshuburiweke swi hi nyika xivangelo xin’wana xo pfumelelana ni leswi mupisalema a swi tsaleke hi Yehovha a ku: “Ndzi ta ku dzunisa hikuva ndzi endliwe hi ndlela yo hlamarisa, leyi chavisekaka. Mintirho ya wena ya hlamarisa, hilaha moya-xiviri wa mina wu swi lemukaka kahle hakona.” (Ps. 139:14) Hakunene ntumbuluko i vumbhoni bya leswaku Xikwembu xi kona!

15, 16. (a) Minkandziyiso ya hina yi hi pfune njhani ku tlangela swilo leswi Yehovha a swi tumbuluxeke? (b) Eka swihloko leswi nge “Xana Swi Lo Endliwa?” hi xihi lexi ku tsakiseke ngopfu?

¹⁵ I khale magazini wa Xalamuka! wu ri karhi wu pfuna vanhu va timiliyoni leswaku va tlangela leswi ntumbuluko wu swi hlavutelaka hi Xikwembu xa hina lexi hanyaka. Hi xikombiso, nkandziyiso wa September 2006 a wu ri ni nhloko-mhaka leyi nge “Muvumbi—Xana U Kona?” Xikongomelo xa wona a ku ri ku pfuna vanhu lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo ni ya leswaku swilo hinkwaswo swi tumbuluxiwe hi masiku ya tsevu lama leheke 24 wa tiawara. Malunghana ni nkandziyiso wolowo wo hlawuleka, makwerhu un’wana wa xisati u tsalele rhavi ra le United States a ku: “Tsima ro fambisa nkandziyiso lowu wo hlawuleka ri fambe kahle swinene. Wansati un’wana u kombele 20 wa timagazini. I mudyondzisi wa ntivo-vutomi naswona a a lava swichudeni swakwe swi tikumela yin’we.” Makwerhu un’wana wa xinuna u tsale a ku: “A ndzi hisekela nsimu ku sukela hi va-1940 naswona ndzi le kusuhi ni ku hlanganisa malembe ya 75, kambe a ndzi si tshama ndzi tsakela nsimu ku fana ni n’hweti leyi yo fambisa nkandziyiso wo hlawuleka wa Xalamuka!”

¹⁶ Eka malembe ya sweswinyana, minkandziyiso yo tala ya Xalamuka! yi ni swihloko leswi nge “Xana Swi Lo Endliwa?” Swihloko leswi swo koma swi kombisa ndlela leyi ntumbuluko wu hlamarisaka ha yona swi tlhela swi kombisa tindlela leti vanhu va ringeteke ha tona ku endla swilo hi ku kopela eka Muvumbi Lonkulu. Hi kume broxara leyi nga ta hi pfuna leswaku hi vangamisa Xikwembu, leyi humesiweke hi 2010 leyi nge Xana Swilo Leswi Hanyaka Swi Lo Tumbuluxiwa? Swifaniso swa yona swo saseka ni mimpfampfarhuto swi endleriwe ku hi pfuna leswaku hi swi tlangela swinene swilo leswi Yehovha a swi tumbuluxeke. Swivutiso leswi nga emakumu ka xiyenge xin’wana ni xin’wana swi pfuna muhlayi leswaku a anakanyisisa hi rungula leri a ha ku ri hlayaka. Xana u swi tsakerile ku tirhisa broxara leyi loko u chumayela hi yindlu ni yindlu, erivaleni kumbe hi xitshuketa?

17, 18. (a) Vatswari, mi nga va pfuna njhani vana va n’wina ku tiyisa vuswikoti bya vona byo lwela ripfumelo ra vona? (b) Mi ti tirhise njhani tibroxara leti vulavulaka hi ntumbuluko evugandzerini bya n’wina bya ndyangu?

¹⁷ Vatswari, xana mi yi hlayile broxara leyi yo saseka ni vana va n’wina eka vugandzeri bya n’wina bya ndyangu? Loko mi yi hlayile, mi ta va pfuna leswaku va tlangela Xikwembu xa hina lexi hanyaka. Kumbexana mi ni vana lava nga le malembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava nga le xikolweni xa le henhla. Hi vona lava onhiwaka ngopfu mianakanyo hi vanhu lava dyondzisaka dyondzo ya mavunwa ya ku tihundzukela ka swilo. Van’wasayense, vadyondzisi va xikolo, minongonoko ya le ka thelevhixini leyi vulavulaka  hi ntumbuluko hambi ku ri swilo swa ku tihungasa swin’we ni minongonoko ya TV ni tifilimi, swi dyondzisa leswaku dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo i ntiyiso. U nga pfuna vana va wena lava nga le malembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi leswaku va lwisana ni mavunwa yo tano hi ku tirhisa broxara yin’wana leyi nge, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, leyi na yona yi humesiweke hi 2010. Broxara leyi yi khutaza vantshwa leswaku va va ni “vuswikoti byo ehleketa,” hilaha broxara leyi nge Xana Swilo Leswi Hanyaka Swi Lo Tumbuluxiwa?, yi va khutazaka hakona. (Swiv. 2:10, 11) Yi va dyondzisa ndlela yo vona loko leswi va dyondzisiweke swona exikolweni swi twala.

¹⁸ Broxara leyi nge The Origin of Life yi endleriwe ku pfuna swichudeni leswaku swi tiendlela xiboho loko swi twa swiviko swa mahungu swa leswaku van’wasayense va kume masalela lama kombisaka leswaku dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo i ntiyiso. Yi va khutaza ku tiendlela swiboho loko swiviko swo tano swi kombisa hakunene leswaku munhu u huma eka swivumbiwa swa xiyimo xa le hansi. Yi tlhela yi va dyondzisa ndlela yo hlamula lava vulaka leswaku van’wasayense va swi kombisile etilaboratori ta vona leswaku swilo leswi hanyaka swi nga tiendlekela. Vatswari, loko mi tirhisa tibroxara leti, mi nga endla leswaku vana va n’wina va tshemba vuswikoti bya vona byo hlamula lava lavaka ku tiva xivangelo xa vona xo pfumela eka Muvumbi.—Hlaya 1 Petro 3:15.

19. Hi rihi lunghelo leri hinkwerhu hi nga na rona?

¹⁹ Hi nga dyondza swo tala hi timfanelo letinene ta Yehovha loko hi hlaya hi ntumbuluko eka minkandziyiso leyi humaka enhlengeletanweni ya yena. Vumbhoni lebyi hinkwabyo byi hi endla hi lava ku dzunisa Xikwembu xa hina swi huma embilwini. (Ps. 19:1, 2) Mawaku lunghelo leri hi nga na rona ro nyika Yehovha, Muvumbi wa swilo hinkwaswo, ku xiximiwa ni ku vangama leswi n’wi fanelaka swinene!—1 Tim. 1:17.