XANA i swa nkoka leswaku vito ra Xikwembu ri humelela eBibeleni? Swi le rivaleni leswaku Xikwembu xi lava leswaku ri humelela. Vito ra xona, hilaha ri kombisiwaka hakona hi tinhlanga ta mune ta Xiheveru leti vuriwaka Tetragrammaton, ri humelela minkarhi ya kwalomu ka 7 000 eka matsalwa yo sungula ya Xiheveru lawa hi ntolovelo ma vuriwaka Testamente ya Khale. *

Vakambisisi va Bibele va pfumela leswaku vito ra Xikwembu ra humelela eka Testamente ya Khale kumbe eMatsalweni ya Xiheveru. Hambiswiritano, vakambisisi vo tala va ehleketa leswaku a ri nga humeleli eka matsalwa yo sungula ya Xigriki lama tsariweke hi voko lama vitaniwaka Testamente Leyintshwa.

Kutani, mutsari wa tibuku ta Testamente Leyintshwa a a endla yini loko a tshaha swiyenge swa matsalwa ya Testamente ya Khale leswi nga ni tinhlanga ta mune ta Xiheveru leti yimelaka vito ra Xikwembu? Emhakeni leyi, vahundzuluxeri vo tala va tirhisa rito “Hosi” ematshan’weni ya vito ra Xikwembu. Bibele ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima a yi wu landzeli mukhuva lowu lowu tolovelekeke. Yi tirhise vito ra Yehovha minkarhi ya 237 eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki kumbe Testamente Leyintshwa.

Hi swihi swiphiqo leswi vahundzuluxeri va Bibele va hlanganaka na swona loko va fanele va teka xiboho xo va va tirhisa vito ra Xikwembu eka Testamente Leyintshwa? Xana swi kona swivangelo leswi twalaka swo tirhisa vito ra Xikwembu eka xiphemu lexi xa Matsalwa yo Kwetsima? Naswona  ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu eBibeleni swi ku khumba njhani?

Matsalwa ya Testamente Leyintshwa lama tsariweke hi voko lawa ma nga kona namuntlha, a hi wona lawa yo sungula. Matsalwa yo sungula lama tsariweke hi Matewu, Yohane, Pawulo ni van’wana a ma tirhisiwa swinene naswona sweswo swi endle leswaku ma hatla ma hlakala. Hikwalaho ku endliwe tikopi ta wona, naswona loko tikopi teto ti hlakala ku tlhele ku endliwa tin’wana. To tala ta tikopi ta magidi ta matsalwa ya Testamente Leyintshwa leti nga kona namuntlha, ti tsariwe kwalomu ka malembe-xidzana mambirhi endzhaku ka loko lawa yo sungula ma tsariwile. Swi tikomba onge hi nkarhi wolowo, lava a va kopa matsalwa lama tsariweke hi voko a va siva vito ra Xikwembu leri tsariweke hi tinhlanga ta mune ta Xiheveru hi rito ra Xigriki leri nge Kuʹri·os kumbe Kyʹri·os leri vulaka leswaku “Hosi,” kumbe va kope eka matsalwa lawa a ma nga ha ri na rona vito ra Xikwembu. *

Loko muhundzuluxeri se a tiva sweswo, u fanele a tiyiseka loko ku ri ni vumbhoni lebyi tiyeke bya loko hakunene vito ra Xikwembu a ri ri kona eka matsalwa yo sungula ya Xigriki. Xana byi kona vumbhoni byebyo? Kambisisa timhaka leti landzelaka:

• Loko Yesu a tshaha matsalwa ya Testamente ya Khale kumbe a hlaya eka wona, u tirhise vito ra Xikwembu. (Deteronoma 6:13, 16; 8:3; Pisalema 110:1; Esaya 61:1, 2; Matewu 4:4, 7, 10; 22:44; Luka 4:16-21) Emasikwini ya Yesu ni vadyondzisiwa vakwe, vito ra Xikwembu a ri humelela eka matsalwa ya Xiheveru lama kopiweke lawa hakanyingi a ma vitaniwa Testamente ya Khale, hilaha ninamuntlha ma vitaniwaka hakona. Hambiswiritano, ku ringana malembe-xidzana yo tala vakambisisi a va ehleketa leswaku vito ra Xikwembu leri tsariweke hi tinhlanga ta mune ta Xiheveru a ri nga ri kona eka matsalwa yo sungula ya Xigriki ya vuhundzuluxeri bya Septuagint bya Testamente ya Khale swin’we ni le ka matsalwa yo sungula ya Testamente Leyintshwa. Kutani exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-20, vakambisisi va kume nchumu lowu nga tolovelekangiki—swiphemu swin’wana swa vuhundzuluxeri bya Xigriki bya Septuagint bya le minkarhini ya Yesu. Swiphemu sweswo swi  ni vito ra Xikwembu leri tsariweke hi tinhlanga ta Xiheveru.

• Yesu u tirhise vito ra Xikwembu a tlhela a ri tivisa van’wana. (Yohane 17:6, 11, 12, 26) Yesu u vule hi ku kongoma a ku: “Ndzi te hi vito ra Tatana.” U tlhele a kandziyisa leswaku mintirho yakwe a a yi endla ‘hi vito ra Tata wakwe.’ Entiyisweni vito ra Yesu ri vula leswaku “Yehovha I Muponisi.”—Yohane 5:43; 10:25.

• Vito ra Xikwembu ri humelela eka Matsalwa ya Xigriki ri tsariwe hi ndlela yo ri komisa. Eka Nhlavutelo 19:1, 3, 4, 6, vito ra Xikwembu ri vumba xiga lexi nge “Aleluya.” Rito leri hi ku kongoma ri vula “Dzunisani Yah!” Rito leri nge Yah i vito ra Yehovha leri komisiweke.

• Matsalwa ya khale ya Vayuda ma kombisa leswaku Vakreste lava nga Vayuda a va ri tirhisa vito ra Xikwembu ematsalweni ya vona. Buku yin’wana, leyi nga ni milawu yo tala leyi vuriweke hi nomu leyi nga hetiwa ku tsariwa kwalomu ka 300 C.E., yi vula leswi malunghana ni matsalwa ya Vukreste lama hisiweke hi Savata: “Tibuku ta Vaevhangeli ni tibuku ta va-minim [lava ku ehleketiwaka leswaku i Vakreste lava nga Vayuda] a ti hisiwe. Kambe a ti hisiwe laha ti nga kona, . . . tona ni leti nga ni Vito ra Xikwembu.” (The Tosefta) Buku leyi yi tlhela yi tshaha marito ya Rabi Yosé wa Mugaleliya loyi a hanyeke eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., a ri karhi a vula leswaku emasikwini man’wana ya vhiki “un’wana a a tsema swiphemu swa wona [matsalwa ya Vukreste] leswi nga ni Vito ra Xikwembu kutani a swi veka kun’wana kutani laman’wana hinkwawo ma hisiwa.” Xisweswo, ku ni vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Vayuda lava hanyeke hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. a va pfumela leswaku Vakreste va tirhise vito ra Yehovha ematsalweni ya vona.

Xana Bibele ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa hi yona ntsena leyi tlheriseleke vito ra Xikwembu endhawini ya rona loko ku hundzuluxeriwa Matsalwa ya yona ya Xigriki? Doo! Hikwalaho ka vumbhoni lebyi nga laha henhla, vahundzuluxeri vo tala va Bibele va gimete hileswaku vito ra Xikwembu ri fanele ri tlheriseriwa loko va hundzuluxela Testamente Leyintshwa.

Hi xikombiso, Tibibele ta Testamente Leyintshwa ta tindzimi to tala ta le Afrika, ta le Amerika, ta le Asia ni ta le swihlaleni swa lwandle ra Pacific ti tirhisa vito ra Xikwembu minkarhi yo tala. (Vona chati eka tluka 21.) Tin’wana ta Tibibele teto ta ha ku humelela sweswinyana, to fana ni ya Rotuman (1999), leyi tirhiseke vito ra Jihova minkarhi ya 51 eka tindzimana ta 48 eka Testamente Leyintshwa, ni ya Batak-Toba (1989) ya le Indonesia, leyi tirhiseke vito leri nge Jahowa minkarhi ya 110 eka Testamente Leyintshwa. Vito ra Xikwembu ri tlhele ri humelela eka Tibibele ta Xifurwa, Xijarimani ni Xipaniya. Hi xikombiso, Pablo Besson u  hundzuluxele Testamente Leyintshwa hi Xipaniya eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20. Bibele leyi a yi hundzuluxeleke yi tirhisa vito leri nge Jehová eka Yudha ndzimana 14, naswona eka tinhlamuselo ta le hansi ta kwalomu ka dzana u ri tsale hi ku kongoma vito ra Xikwembu hambileswi ri nga tsariwangiki eka tindzimana hi toxe.

Laha hansi ku ni swikombiso swin’wana swa Tibibele ta Xinghezi leti tirhiseke vito ra Xikwembu eka Testamente Leyintshwa:

• A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, leyi hundzuluxeriweke hi Herman Heinfetter (1863)

• The Emphatic Diaglott, leyi hundzuluxeriweke hi Benjamin Wilson (1864)

• The Epistles of Paul in Modern English, leyi hundzuluxeriweke hi George Barker Stevens (1898)

• St. Paul’s Epistle to the Romans, leyi hundzuluxeriweke hi W. G. Rutherford (1900)

• The Christian’s Bible—New Testament, leyi hundzuluxeriweke hi George N. LeFevre (1928)

• The New Testament Letters, leyi hundzuluxeriweke hi J.W.C. Wand, Bixopo wa le London (1946)

Sweswinyana, Bibele leyi dumeke ya New Living Translation ya 2004 yi vule leswi eka xingheniso xa yona ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Ku Hundzuluxela Mavito Ya Xikwembu”: “Hi ntolovelo a hi nga cinca-cinci loko hi hundzuluxela vito ra Xikwembu (YHWH) hi ku ‘HOSI,’ hi ri tsala hi maletere lamakulu lama tolovelekeke eka Tibibele ta Xinghezi. Matsalelo lawa ma ta endla leswaku ri hambana ni vito leri nge ‘adonai, leri hi ri hundzuluxeleke hi ku ‘Hosi.’” Kutani loko yi vulavula hi Testamente Leyintshwa, yi ri: “Rito ra Xigriki leri  nge kurios ri hundzuluxeriwa hi ndlela leyi fanaka minkarhi hinkwayo ri va ‘Hosi,’ kambe ri hundzuluxeriwa ntsena ri va ‘HOSI’ kun’wana ni kun’wana laha matsalwa ya Testamente Leyintshwa ma tshahaka matsalwa ya Testamente ya Khale hi ku kongoma naswona eka matsalwa wolawo ri tsariwa hi maletere lamakulu.” (Marito lawa hi lo voyamisa.) Hikwalaho vahundzuluxeri va Bibele va swi xiya leswaku vito ra Xikwembu (YHWH) ri fanele ri tsariwa eka matsalwa lama tshahiweke ya Testamente Leyintshwa.

Lexi tsakisaka, xihlamusela-marito xin’wana xi vula leswi ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge, “Vito Ra Xikwembu Eka Testamente Leyintshwa”: “Ku ni vumbhoni byin’wana bya leswaku Vito ra Xikwembu, Yahweh, ri humelela eka mintshaho yin’wana kumbe hinkwayo ya Testamente ya Khale eka Testamente Leyintshwa loko tibuku ta Testamente Leyintshwa ti tsariwa ro sungula.” (The Anchor Bible Dictionary) Nakambe mukambisisi George Howard u ri: “Leswi vito ra Xikwembu a ra ha tsariwile eka Tibibele ta Xigriki leti kopiweke [Septuagint] leti a ti vumba Matsalwa ya kereke yo sungula, swa twala ku pfumela leswaku loko vatsari va Testamente Leyintshwa va tshaha Matsalwa a va tirhisa vito ra Xikwembu eka matsalwa ya Bibele.”

Kutani swi le rivaleni leswaku Bibele ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa a hi yona yo sungula ku tirhisa vito ra Xikwembu eka Testamente Leyintshwa. Ku fana ni muavanyisi loyi a vitaniweke leswaku a ta avanyisa nandzu laha ku nga riki na timbhoni leti swi voneke hi mahlo, Komiti Ya Vuhundzuluxeri Bya Bibele Ya Misava Leyintshwa yi byi kambisise hi vurhon’wana vumbhoni hinkwabyo bya nkoka. Hi ku ya hi vumbhoni lebyi kumiweke, yi endle xiboho xo tirhisa vito ra Yehovha eka Bibele ya yona ya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Xiya swivangelo swimbirhi leswi twalaka leswi endleke leswaku yi endla tano.

(1) Vahundzuluxeri va pfumela leswaku leswi Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki a ma ri xiphemu lexi huhuteriweke xa Matsalwa ya Xiheveru lama kwetsimaka, a swi nga twali ku va vito ra Yehovha ro na swi pfuketana ri nyamalala eka matsalwa wolawo.

Ha yini xiboho xexo lexi va xi tekeke xi ri lexi twalaka? Exikarhi ka lembe-xidzana ro sungula C.E., mudyondzisiwa Yakobo u byele vakulu va le Yerusalema a ku: “Samiyoni u rungule hi rixaladza ndlela leyi Xikwembu xi hundzuluxeleke ha yona nyingiso wa xona ro sungula ematikweni leswaku xi humesa eka wona vanhu va vito ra xona.” (Mintirho 15:14) Xana swa twala eka wena leswaku Yakobo a a ta vula marito wolawo loko ku ri leswaku a a nga ri kona munhu ni un’we hi lembe-xidzana ro sungula loyi a a tiva vito ra Xikwembu kumbe ku ri tirhisa?

(2) Loko ku tshuburiwe matsalwa lama kopiweke ya Septuagint lama nga ni vito ra Xikwembu ematshan’weni ya vito leri nge Kyʹri·os (Hosi), swi ve erivaleni eka vahundzuluxeri leswaku tikopi ta Matsalwa yo sungula ya Xigriki lawa a ma ri kona eminkarhini ya Yesu—ni ya Xiheveru—a ma ri ni vito ra Xikwembu.

Swi tikomba onge mukhuva lowu nga xi xiximiki Xikwembu wa ku susa vito ra xona eka matsalwa yo sungula ya Xigriki lama tsariweke hi voko, wu sungule endzhaku ka minkarhi ya Yesu. Xana wena u yi vona njhani mhaka leyi? Xana Yesu ni vaapostola vakwe va endle hi ku landza mukhuva lowu?—Matewu 15:6-9.

Entiyisweni Matsalwa hi woxe ma swi veka erivaleni leswaku Vakreste vo sungula a va ri tirhisa vito ra Yehovha ematsalweni ya vona, ngopfu-ngopfu loko va tshaha swiyenge swa Testamente ya Khale leyi a yi ri ni vito rero. Kutani a swi kanakanisi leswaku Bibele ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa yi ni swivangelo leswi twalaka swo vuyisela vito ra Xikwembu leri nge Yehovha eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki.

Mhaka leyi yi ku khumba njhani? Loko muapostola Pawulo a tsundzuxa Vakreste va le Rhoma, u tshahe Matsalwa ya Xiheveru a ku: “Un’wana ni un’wana loyi a vitanaka vito ra Yehovha u ta ponisiwa.” Kutani a vutisa a ku: “Va ta n’wi vitanisa ku yini loyi va nga pfumelangiki eka yena? Hilaha ku fanaka, va ta pfumerisa ku yini eka loyi va nga twangiki nchumu hi ta yena?” (Varhoma 10:13, 14; Yuwele 2:32) Tibibele leti tirhisaka vito ra Xikwembu laha ku faneleke, ti ku pfuna leswaku u tshinela eka Xikwembu. (Yakobo 4:8) Hakunene i lunghelo lerikulu eka hina ku va hi pfumeleriwa ku tiva vito ra Xikwembu, leri ku nga Yehovha, ni ku tlhela hi ri vitana.