Ku Sungula Ni Ku Hela Ka “Swikepe Swa Taraxixi”

“Swikepe swa Taraxixi swi tsemakanye malwandle swi ku tisela rifuwo ra wena.”—EZEKIYELE 27:25, THE JERUSALEM BIBLE

SWIKEPE swa Taraxixi swi pfune Hosi Solomoni leswaku a va ni rifuwo ro tala. Vanhu lava swi endleke va endle leswaku ku sunguriwa maletere ya Xigriki ni ya Xirhoma. Va tlhele va aka muti lowu vito ra wona ri veke masungulo ya vito ra Bibele hi tindzimi to tala.

I vamani lava endleke swikepe swa Taraxixi va tlhela va tluta ha swona? Swikepe sweswo swi ri kume njhani vito ra swona? Naswona swiendlakalo leswi katsaka vanhu volavo ni swikepe swa vona swi swi tiyisekisa njhani leswaku Bibele ya pakanisa?

Tihosi Ta Le Lwandle Ra Mediteraniya

Vafenikiya hi vona lava endleke swikepe leswi hi ku famba ka nkarhi swi vitaniweke swikepe swa Taraxixi. Vafenikiya se a va ri ni ntokoto lowukulu wa ku tluta swikepe kwalomu ka malembe ya gidi Kreste a nga si fika laha misaveni. Tiko ra vona a ku ri xiphemu xo leha xa le ribuweni lexi ringanakanyana ni tiko ra manguva lawa ra Lebanon. Matiko man’wana a ma kumeka endhawini ya le n’walungwini, ya le vuxeni  ni ya le dzongeni. Lwandle lerikulu ra Mediteraniya a ri kumeka endhawini ya le vupela-dyambu. Vafenikiya va vone leswaku a va ta ti endlela mali yo tala hi ku endla bindzu ni vanhu lava a va tshama etindhawini leti rhendzeleke lwandle rolero.

Hakatsongo-tsongo vatluti lava nga Vafenikiya va endle swikepe swa van’wamabindzu leswi a swi famba hi mintlawa. Leswi a va ya va kuma mpindzulo wo tala naswona thekinoloji yi hambeta yi endla nhluvuko, va endle swikepe leswikulu leswi a swi kota ku famba maendzo yo leha. Endzhaku ka loko Vafenikiya va fike eKipra, eSardinia ni le Swihlaleni swa Balearic, va teke gondzo leri hundzaka hi le ribuweni ra Afrika N’walungu va kongoma evupela-dyambu kukondza va fika eSpaniya. (Vona mepe lowu nga laha.)

Vavatli va Vafenikiya lava nga ni vutshila bya ku endla ni ku lunghisa swikepe va endle swikepe leswi leheke timitara ta 30. Swi tikomba onge swikepe leswi leswi a swi famba emalwandle lamakulu a swi vitaniwa “swikepe swa Taraxixi,” tanihi leswi a swi kota ku famba mpfhuka wa tikhilomitara ta 4 000 swi suka eFenikiya swi ya edzongeni wa Spaniya, endhawini leyi swi nga ha endlekaka leswaku a yi vuriwa Taraxixi. *

Swi nga ha endleka leswaku Vafenikiya a va nga swi lavi ku lawula misava, kambe a va lava ku ti endlela mali. Sweswo va swi endle hi ku simeka tindhawu to xaviselana eka tona. Hambiswiritano, va ve tihosi ta lwandle ra Mediteraniya hileswi a va ri vaxavisi.

Va Fika Ni Le Ka Malwandle Man’wana

Loko vavalangi va Vafenikiya va ri karhi va hlotana ni mali leyi engetelekeke, va tlute va kala va fika eLwandle ra Atlantic. Swikepe swa vona swi hambete swi tluta eribuweni ra le dzongeni wa Spaniya kukondza swi fika endhawini leyi vuriwaka Tartessus. Kwalomu ka lembe ra 1 100 B.C.E., va ake muti lowu va wu thyeke vito leri nge Gadir. Hlaluko leri leri sweswi ri vuriwaka Cádiz, le Spaniya, ri ve rin’wana ra madoroba lamakulu yo sungula ya le Yuropa Vupela-dyambu.

Vafenikiya a va xavisa munyu, vhinyo, tinhlampfi leti omisiweke, mapulanga ya muphayini, swilo leswi endliweke hi nsimbi, nghilazi, tinguvu leti rhungeriweke swifaniso, mintsembyana leyinene ni tinguvu leti dayiweke hi muvala wo tshwuka. Xana vanhu va le Spaniya a va va nyika yini Vafenikiya?

Ndhawu ya le dzongeni wa Spaniya hi yona leyi a yi ri ni silivhere yo tala ni tinsimbi tin’wana ta nkoka ku tlula matiko hinkwawo lama rhendzeleke Lwandle  ra Mediteraniya. Loko muprofeta Ezekiyele a vulavula hi muti wa Tiri lowu a wu ri hlaluko ra nkoka ra Vafenikiya, u te: “U endle bindzu ni tiko ra Spaniya kutani u teka silivhere, nsimbi, thini, ntsopfu u hakela swilo swa wena swo tala.”—Ezekiyele 27:12, Today’s English Version.

Vafenikiya va tshubule leswaku ku ni migodi leyi a swi tikomba onge tinsimbi ta nkoka leti a ti ceriwa eka yona a ti nga heli, leyi a yi ri ekusuhi ni nambu wa Guadalquivir lowu nga riki kule ni hlaluko ra Cádiz. Tinsimbi teto ta ha ceriwa ni sweswi endhawini yoleyo, leyi sweswi yi vitaniwaka Río Tinto. Eka migodi leyi a ku ceriwa muxaka wun’wana wa nsimbi ya risima ku ringana magidi manharhu ya malembe.

Leswi tiko ra Spaniya se a ri pfule ndlela yo xaviselana swilo ni tiko ra Fenikiya, Vafenikiya hi vona lava a va lawula bindzu ra ku xavisa silivhere ya le Spaniya. Hikwalaho ka sweswo, tiko ra Fenikiya swin’we ni matiko lama nga ekusuhi na Israyele ma ve ni silivhere yo tala swinene. Hosi Solomoni wa le Israyele u sungule ku endla bindzu na Hosi Hiramu wa le Fenikiya. Kutani eminkarhini ya Solomoni, silivhere a yi tekiwa yi “nga ri nchumu nikatsongo.”—1 Tihosi 10:21. *

Hambileswi Vafenikiya va veke vaxavisi lava a swi va fambela kahle, a va ri ni nsele. Ku vuriwa leswaku minkarhi yin’wana a va yenga vanhu leswaku va nghena endzeni ka swikepe swa vona va endla onge va lava ku va komba swilo leswi va swi xavisaka, kasi va lava ku va teka va va endla mahlonga. Hi ku famba ka nkarhi, va kale va xenga ni lava a va endla bindzu na vona, ku nga Vaisrayele, kutani va va xavisa va va mahlonga. Hikwalaho ka sweswo, vaprofeta lava nga Vaheveru va profete hi ta ku lovisiwa ka muti wa Vafenikiya lowu vuriwaka Tiri. Vuprofeta lebyi byi hetiseke ro hetelela loko Alekzanda Lonkulu a lovisa muti wolowo hi 332 B.C.E. (Yuwele 3:6; Amosi 1:9, 10) Rixaka ra Vafenikiya ri lovisiwe hinkwaro endzhaku ka ndzoviso wolowo.

Ndzhaka Leyi Siyiweke Hi Vafenikiya

Ku fana ni van’wamabindzu hinkwavo lava nga ni ntokoto, van’wamabindzu lava nga Vafenikiya a va yi tsala ehansi mintwanano ya vona. A va tirhisa maletere lawa a ma fana swinene ni ya Xiheveru xa khale. Matiko man’wana ma tsakele maletere ya Xifenikiya. Endzhaku ka loko ma cinciwe katsongo, ma ve masungulo ya maletere ya Xigriki, lawa endzhaku ka nkarhi ma tirhisiweke ku sungula maletere ya Xirhoma, ku nga man’wana ya maletere lama tirhisiwaka hi vanhu vo tala namuntlha.

Ku tlula kwalaho, muti wa nkoka wa Vafenikiya lowu vuriwaka Byblos, wu ve ntsindza lowu eka wona a ku kumiwa maphepha ya papirasi, ku nga muxaka wo sungula wa phepha leri fanaka ni leri tirhisiwaka namuntlha. Leswi maphepha ya papirasi ma sunguleke ku tirhiseriwa ku tsala eka wona swi endle leswaku vanhu va sungula ku endla tibuku. Entiyisweni, rito ra Xinghezi ra buku leyi gandlisiweke ngopfu ku tlula tibuku letin’wana hinkwato, ku nga Bibele, ri huma eka vito leri nge Byblos. Hakunene matimu ya Vafenikiya ni swikepe swa vona swi hi endla hi tshemba leswaku rungula leri nga eBibeleni i ntiyiso.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 27]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MAGONDZO LAWA A MA TIRHISIWA HI VAN’WAMABINDZU VA VAFENIKIYA

SPANIYA

TARTESSUS

Nambu wa Guadalquivir

Gadir

Corsica

Swihlala swa Balearic

Sardinia

Silikiya

Kreta

Kipra

Byblos

Tiri

LWANDLE RA MEDITERANIYA

Esiyoni-gebere

Lwandle ro Tshwuka

AFRIKA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Xingwece lexi kombisaka xikepe xa Vafenikiya xa hi lembe-xidzana ra vunharhu ni ra vumune B.C.E.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Marhumbi ya muganga wa Vafenikiya, Cádiz, le Spaniya

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Museo Naval, Madrid

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 27]

Coin: Museo Arqueológico Municipal. Puerto de Sta. María, Cádiz; remains: Yacimiento Arqueológico de Doña Blanca, Pto. de Sta. María, Cádiz, España