Vito Ra Xikwembu Leri Nge Yehovha, eTempeleni Ya Le Egipta

XANA vito ra Xikwembu leri nge Yehovha kumbe Yahweh ri sungule rini ku humelela eka swilo swin’wana handle ka le Bibeleni? Swidyondzi swin’wana swi te: Ri sungule ku humelela eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-14 B.C.E. Ha yini swi vula tano?

Kwalomu ka lembe ra 1370 B.C.E., Vaegipta va hlule matiko yo tala. Pharaoh Amenhotep (Amenophis) wa vunharhu, loyi hi nkarhi wolowo a ri mufumi wa le Egipta u ake tempele leyikulu eSoleb, le Nubia, laha sweswi ku nga eSudan. Loko vayimburi va tshubula tempele yoleyo, va kume matsalelo yo tirhisa swifaniso ya le Egipta lawa a ma kombisa Tetragrammaton ya Xiheveru leyi nga ni vito leri nge YHWH kumbe Yehovha. Mimpfampfarhuto yoleyo se yi ni malembe yo tlula 500 yi ri kona naswona marito wolawo i khale ma ri kona ku tlula Ribye ra Mowabu leri dumeke swinene, naswona ribye leri hi rona ra khale leri vito ra Xikwembu a ri tsariwe eka rona. Ha yini vito ra Xikwembu xa le Bibeleni a ri kovotliwe etempeleni ya le Egipta?

“Shasu Tiko Ra Jahu”

Pharaoh Amenhotep wa vunharhu, u nyiketele tempele leyi a yi akeleke xikwembu lexi vuriwaka Amun-Ra. Tempele ya kona a yi lehe kwalomu ka 120 wa timitara naswona a yi ri eribuweni leri nga evupela-dyambu bya Nambu wa Nayili. Matsalelo yo tirhisa swifaniso lawa a ma sasekise tikholumo eka yin’wana ya tiholo ta tempele yoleyo a ma kombisa matiko lawa Amenhotep a vulaka leswaku u ma hlurile. Tiko rin’wana ni rin’wana a ri yimeriwa hi mubohiwa loyi mavoko yakwe a ma bohiwe hala nhlaneni wakwe naswona exifuveni xakwe a ku vekiwe bokisi leri eka rona ku nga tsariwa tiko leri a humaka eka rona. Tiko rin’wana leri a ri kombisiwe kwalaho i ra vanhu lava tivulaka Vashasu kumbe Vashosou, ku nga vanhu lava na vona a va tirhisa matsalelo ya swifaniso. A ku ri vamani Vashasu?

Shasu i vito leri tolovelekeke leri Vaegipta va nga ri nyika Vabedouin, ku nga rixaka leri a ri tshama endhawini yin’wana loko u hundza ndzilakano lowu nga evuxeni bya Egipta. Tiko ra Vashasu a ri hlanganisa dzonga wa Palestina, dzonga wa Transjordan ku ya fika etikweni ra Sinayi. Valavisisi van’wana va vule leswaku matiko lawa ku  vuriwaka leswaku na wona i xiphemu xa tiko ra Vashasu ma katsa n’walungu wa Lebanoni na Siriya. Nxaxamelo wa matiko man’wana lawa ku vuriwaka leswaku ma hluriwile naswona ma kombisiweke etikweni ra Soleb ma katsa ni rin’wana leri eka rona a ku tsariwe marito lama nge “Yahwe etikweni ra Shosou,” “Shasu tiko ra Jahu,” kumbe “Tiko ra Shasu-yhw.” Jean Leclant mutivi wa swilo swa khale swa le Egipta u vule leswaku vito leri humelelaka eka tsalwa leri nga etikweni ra Soleb ri “yelana ni leri nga eka ‘Tetragrammaton’ leyi vulavulaka hi xikwembu xa le Bibeleni, ku nga YHWH.”

Swidyondzi swo tala swi tshemba leswaku vito leri nge Jahu, Yahu, kumbe Yahwe minkarhi yin’wana ri vula ndhawu kumbe muganga. Xidyondzi lexi vuriwaka Shmuel Ahituv xi vule leswaku vito leri ri hlamusela “ndhawu yo tsendzeleka ya ntlawa wa vagandzeri va Yāhū, Xikwembu xa Israyele.” * Loko leswi ku ri ntiyiso, swi vula leswaku vito leri, leri vulaka ndhawu i xikombiso xin’wana xa mavito ya tindzimi ta khale ta Vayuda, naswona ri kombetela eka ndhawu ni xikwembu xa yona. Xikombiso xin’wana i xa vito leri nge Assur, leri vulaka tiko ra Assyria ni xikwembu xa rona lexikulu.

Loko swidyondzi swin’wana swa Bibele swin’we na Roland de Vaux, mutivi wa vuyimburi swi vulavula hi leswi nga tsariwa etempeleni ya Nubia, swi ri: “Exikarhi ka gidi ra vumbirhi ra malembe BC, le xifundzheni lexi Vaisrayele va khale a va tshama eka xona, a ku ri ni vito ra ndhawu kumbe ra munhu leri fanaka ni vito ra Xikwembu xa Israyele.”

Vito Leri Ra Ha Xiximiwaka

Vito leri nge Yahwe a ro humelela ntsena endhawini ya le Nubia leyi nga etikweni ra Soleb laha ri nga tsariwa hi matsalelo yo tirhisa swifaniso ya le Egipta. Leswi humelelaka eka tikopi ta nxaxamelo wa le tikweni ra le Soleb swa kumeka ni le titempeleni ta Ramses wa vumbirhi eVupela-dyambu bya Amarah ni le Aksha. Eka nxaxamelo lowu nga etikweni ra Amarah, matsalelo yo tirhisa swifaniso ya marito lama nge “Yahwe etikweni ra Shosou” ma fana ni lama nga ematikweni man’wana ya Shosou, naswona swi nga ha endleka leswaku matiko wolawo ma katsa Seyiri na Laban. Bibele yi fanisa matiko wolawo ni dzonga wa Palestina, Edomu na Sinayi. (Genesa 36:8; Deteronoma 1:1) Matiko lawa a ma tiviwa tanihi lawa eka wona vanhu va kona a va tiva Yehovha va tlhela va n’wi gandzela, naswona leswi ma swi endle emahlweni ko va Vaisrayele va ya aEgipta niloko se va vuyile.—Genesa 36:17, 18; Tinhlayo 13:26.

Ku hambana ni mavito ya swikwembu swin’wana lama humelelaka eka matsalwa ya khale, vito ra Xikwembu xa le Bibeleni lexi ku nga Yehovha, ra ha tirhisiwa swinene naswona ra xiximiwa. Hi xikombiso, ematikweni yo tlula 230, Timbhoni ta Yehovha leti tlulaka nkombo wa timiliyoni ti tinyiketele ku pfuna van’wana leswaku va tiva vito rero va tlhela va tshinela eka Xikwembu lexi nga ni vito ro hlawuleka leri nge Yehovha.—Pisalema 83:18; Yakobo 4:8.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Ha yini vito ra Xikwembu xa le Bibeleni leri nge Yehovha a ri kovotliwe etempeleni ya vuhedeni ya le Egipta?

[Mepe lowu nga eka tluka 21]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

EGIPTA

Tempele ya le Soleb

SUDAN

Nambu wa Nayili

[Swifaniso leswi nga eka tluka 21]

Xifaniso xa tivholumo ta le tempeleni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Marhumbi ya tempele ya Amun-Ra, ya le Soleb ni ya le Sudan

[Xihlovo Xa Kona]

Ed Scott/​Pixtal/​age fotostock

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 21]

Background: Asian and Middle Eastern Division/​The New York Public Library/​Astor, Lenox and Tilden Foundations