EKA ndzavisiso lowu endliweke hi 2015 ematikweni ya nhungu, vatirhi vo tala lava vutisiweke va vule leswaku swa va tikela ku endla ntirho wa ku tihanyisa ni ku tlhela va hetisisisa vutihlamuleri bya le kaya. Xivangelo hi leswi va endlaka mitirho yo tala entirhweni kumbe ekaya, ku engeteleka ka swilo leswi va faneleke va swi xava ni leswi va tirhaka tiawara to tala. Hi xikombiso, eUnited States lava tirhaka va vula leswaku hi xiringaniso va tirha tiawara ta 47 hi vhiki. Eka vona, vatirhi va kwalomu ka 20 wa tiphesente va vule leswaku va tirha tiawara ta 60 kumbe ku tlula hi vhiki.

Eka ndzavisiso wun’wana lowu endliweke ematikweni ya 36, vanhu vo tlula 25 wa tiphesente va vule leswaku mikarhi yo tala va twa onge va fanele va endla swilo hi ku hatlisa hambi hi nkarhi wa vona wo wisa. Vana na vona va nga titwa hi ndlela yoleyo loko va nyikiwa mitirho yo tala hi nkarhi wun’we.

Hi nga ha tshikileleka loko hi tshamela ku ringeta ku endla swilo swo tala hi nkarhi wun’we. Xana hi nga swi kota ku ringanisela eka ntirho wa ku tihanyisa ni mitirho ya le kaya? Xana swilo leswi nga swa nkoka eka hina ni tipakani ta hina swi hi khumba njhani? Xo sungula, xiya swivangelo swa mune leswi endlaka vanhu van’wana va ringeta ku endla swilo swo tala hi nkarhi wun’we.

Gary loyi a nga tatana u ri: “A ndzi tirha masiku hinkwawo. A ndzi endla sweswo hikuva a ndzi lava leswaku vana va mina va nga pfumali nchumu. A ndzi lava leswaku va va ni swilo leswi ndzi nga swi kumangiki loko ndza ha ri ntsongo.” Hambileswi vatswari va endlaka sweswo hi xikongomelo lexinene, va fanele va kambisisa leswi va swi rhangisaka. Mindzavisiso yin’wana yi kombisa leswaku vatswari ni vana lava hlongorisaka mali ni rifuwo a va tsakanga, a va eneriseki hi vutomi naswona va ni swiphiqo swa rihanyo ku tlula lava nga swi rhangiseki.

Vatswari van’wana va endla mitirho yo tala ni ku nyika vana va vona mitirho yo tala hi xikongomelo xo va lunghiselela vumundzuku lebyinene. Buku leyi nge, Putting Family First yi vula leswaku hambileswi vatswari va endlaka leswi hi xikongomelo lexinene, kambe “vuyelo bya kona byi twisa vatswari ni vana ku vava.”

Vanavetisi va ringeta ku hi endla hi tshemba leswaku hi titsona swo karhi loko hi nga xavi swilo leswi va ha ku swi humesaka. Magazini wa The Economist, wu ri: “Ku tala ka swilo leswi navetisiwaka swi endla leswaku” vaxavi “va vona onge a va na nkarhi lowu ringaneke, tanihi leswi swi va tikelaka ku hlawula leswi va faneleke va swi xava, leswi va faneleke va swi hlalela kumbe leswi va faneleke va swi dya” tanihi leswi va nga ni nkarhi wutsongo.

Hi 1930, mutivi wa ikhonomi u ringanyete leswaku ku antswisiwa ka swilo swa thekinoloji swi ta nyika vatirhi nkarhi lowu engetelekeke wo wisa. Kambe a a hoxisile! Elizabeth Kolbert mutsari wa magazini wa New Yorker, u te: “Ematshan’weni ya leswaku vanhu va hatla va chaya [entirhweni], nkarhi ni nkarhi va kuma swin’wana swo swi endla,” leswi koxaka nkarhi ni mali yo tala.

Vatirhi van’wana va tirha tiawara to tala leswaku va tsakisa vathori va vona. Vatirhikuloni va nga ha ku endla u titwa nandzu loko u nga tirhi tiawara leti engetelekeke. Ku tsekatseka ka ikhonomi ku nga endla leswaku vanhu va lava ku tirha tiawara to tala kumbe ku tiyimisela ku tirha nkarhi wun’wana ni wun’wana.

Hilaha ku fanaka, vatswari va nga vona onge va boheka ku tshama va khomekile ku fana ni mindyangu yin’wana. Loko va nga khomeki ku  fana na yona, va nga ha tivona nandzu hileswi va twaka onge va “tsona” vana va vona swo karhi.

Tim loyi a tshamaka eUnited States, u ri: “A ndzi wu rhandza ntirho wa mina naswona a ndzi tirha hi matimba nkarhi hinkwawo. A ndzi vona onge ndzi fanele ndzi kombisa vuswikoti bya mina.”

Ku fana na Tim, vanhu vo tala va teka ndlela leyi va tikarhataka ha yona entirhweni yi hlamusela leswi va nga swona evuton’wini. Vuyelo byi va byihi? Elizabeth Kolbert, loyi a tshahiweke eku sunguleni u ri: “Loko munhu a nga ri na swo tala swo swi endla u tekiwa a nga ri nchumu.” U tlhela a ku: “Loko u tshama u khomekile u vonaka u ri wa nkoka.”

Bibele yi hi khutaza leswaku hi gingiriteka ni ku tirha hi matimba. (Swivuriso 13:4) Kambe hi fanele hi ringanisela. Eklesiasta 4:6 yi ri: “Voko leri teleke ku wisa ra antswa ku ri ni mavoko mambirhi lama teleke ntirho wa matimba ni ku hlongorisa mheho.”

Ku ringanisela swi endla leswaku hi va ni rihanyo lerinene. Kambe, xana swa koteka ku ringanisela? Ina. Xiya swiringanyeto swa mune leswi landzelaka:

Hinkwerhu ha yi lava mali leswaku hi kota ku tihanyisa. Kambe munhu u fanele a va ni mali muni leswaku a ta kota ku tihanyisa? Loko munhu swi n’wi fambela kahle hi loko swi te yini? Hiloko a yi kelela kunene mali kumbe a fuwile? Loko munhu a loloha kumbe a tshamela ku tihumesa swi nga endla leswaku a tshikileleka hi leswi a faneleke a endla ntirho wo tala hi xinkarhana.

Tim, loyi a tshahiweke eku sunguleni u ri: “Mina ni nsati wa mina hi kambisise swilo leswi hi swi xavaka kutani hi teka xiboho xo swi hunguta. Hi swi tsale ehansi swilo leswi hi swi xavaka kutani hi tivekela tipakani letintshwa. Hi vulavule hi vuyelo bya tipakani ta hina ta khale ni leswi hi faneleke hi swi endla leswaku hi fikelela tipakani ta hina letintshwa.”

Bibele yi hi khutaza leswaku hi lawula “ku navela ka mahlo.” (1 Yohane 2:15-17) Swinavetiso swi nga nyanyisa ku navela koloko, swi endla munhu a tirha hi matimba kumbe a lava ku tihumesa a ya etindhawini leti durhaka swinene. I ntiyiso leswaku a wu nge swi papalati hi ku helela swinavetiso. Kambe u nga swi kota ku tikhoma. Nakambe u nga swi kambisisa hi vukheta leswi bohaka.

Nakambe, tsundzuka leswaku vanhu lava u hetaka nkarhi wo tala na vona va nga va ni nkucetelo lowukulu eka wena. Loko va rhandza mali ni rifuwo ku ta va vutlhari ku kuma vanghana van’wana lava nga ni nkucetelo lowunene. Bibele yi ri: “Loyi a fambaka ni vanhu vo tlhariha u ta tlhariha.”—Swivuriso 13:20.

Vulavula ni muthori wa wena hi ntirho wa wena ni hi swilo swin’wana leswi nga swa nkoka eka wena. Nakambe u nga titwi nandzu loko u ye eku wiseni. Buku leyi nge, Work to Live yi ri: “Lava tekaka  masiku yo wisa entirhweni va xiye leswaku hambiloko va nga ri kona ntirho wu ya emahlweni.”

Gary, loyi a tshahiweke eku sunguleni, u endle xiboho xo hunguta tiawara leti a a ti tirha hikuva a a enerisekile hi mali leyi a yi kuma. U ri: “Ndzi burisane ni ndyangu wa mina leswaku hi hunguta swilo leswi hi swi xavetelaka. Hi endle sweswo hakatsongotsongo. Ndzi tlhele ndzi kombela muthori wa mina leswaku ndzi tirha masiku yo karhi hi vhiki naswona u pfumerile.”

Vatekani va fanele va heta nkarhi swin’we kasi vana na vona va lava ku heta nkarhi ni vatswari va vona. Papalata ku endla swilo ku fana ni mindyangu leyi tshamaka yi khomekile. Gary u ri: “Tinyike nkarhi wo wisa naswona swi vekele etlhelo swilo leswi nga riki swa nkoka.”

Mi nga pfumeleli swilo swo fana ni thelevhixini, tiselfoni kumbe swin’wana leswaku swi mi kavanyeta loko mi tshamile hi ndyangu. Siku ni siku vanani ni nkarhi lowu mi dyaka swakudya swin’we naswona mi tirhisa nkarhi wolowo leswaku mi dya mabulo. Loko vatswari va endla sweswo, vana va kula kahle naswona va pasa exikolweni.

Tivutise: ‘Hi swihi leswi nga swa nkoka evuton’wini? Ndzi wu navelela yini ndyangu wa mina?’ Loko u lava ku tiphina evuton’wini endla leswi vuriwaka hi Bibele.