E ‵tonu eiloa a pati konā, faitalia me e seai ne tusitusiga o te Tusi Tapu i te ‵gana Epelu mua mo te ‵gana Alamaika * io me ko Tusitusiga Eleni e maua i ‵tou aso nei. Tela la, e mafai pefea o mautinoa i a tatou me e ‵pau eiloa a mea i loto i te ‵tou Tusi Tapu i aso nei mo tusitusiga mua kolā ne māfua mai i te Atua?

E pelā mo Tusitusiga Epelu (io me ko te Feagaiga Mua), e maua eiloa a te vaega o te tali i se tuu mo aganuu i aso mua ne fai ne te Atua, telā ne fai mai i ei me e ‵tau o fai a ‵kopi o te tusi. * E pelā me se fakaakoakoga, ne fakatonu atu a Ieova ki tupu o Isalaelu ke fai olotou ‵kopi totino o te Tulafono tusia. (Teutelonome 17:18) I tafa i ei, ne tuku atu ne te Atua a te tiute ki tino Levi ke tausi ne latou te Tulafono kae akoako atu foki ki tino. (Teutelonome 31:26; Neemia 8:7) Mai tua o te ave fakapagotaga o te kau Iutaia ki Papelonia, ne kamata aka ei se potukau laga tusi, io me ko failautusi (Sopherim). (Esela 7:6, fakamatalaga mai lalo) I te ‵tekaatuga o taimi, ne fai eiloa ne failautusi konā a ‵kopi e uke o tusi e 39 i Tusitusiga Epelu.

I te fia o senitenali, ne fakaeteete malosi a failautusi i te faiga o ‵kopi o tusi konei. I te vaitaimi o te Middle Ages, ne fakatumau eiloa ne se potukau o failautusi Iutaia kolā ne lauiloa e pelā me ko te kau Masoretes a te faifaiga masani tenā. A te ‵toe tusitusiga leva  kae katoatoa a te kau Masoretes, ko te Leningrad Codex, mai i te 1008/1009 T.A. Kae i te kogaloto o te 20 senitenali, ne maua aka i ei a nisi tusitusiga e 220 o te Tusi Tapu io me ko potu pepa i Peluga Tusi mai te Tai Mate. A tusitusiga konā o te Tusi Tapu e sili atu i te afe tausaga te leva i lō te Leningrad Codex. A te fakatusatusaga o Peluga Tusi mai te Tai Mate mo te Leningrad Codex ne fakamautinoa aka i ei se manatu tāua: E tiga eiloa e maua i Peluga Tusi mai te Tai Mate a nisi tamā kese‵kesega i pati, e seai eiloa se mea i kese‵kesega konā e ‵fuli i ei te fekau.

Kae e pefea la a tusi e 27 o Tusitusiga Eleni (io me ko te Feagaiga Fou)? Ne tusi muamua a tusi konā ne nisi apositolo a Iesu Keliso mo nisi o nai soko mua. Mai te tau‵tali atu ki te faifaiga masani a failautusi Iutaia, ne fai ne Kelisiano mua a ‵kopi o tusi konā. (Kolose 4:16) Faitalia a taumafaiga a te Emepela Loma ko Diocletian mo nisi tino ke fakama‵sei a tusi Kelisiano mua, ne tausi eiloa a te fia afe o potu pepa mo tusitusiga mua ke oko mai eiloa ki ‵tou aso nei.

Ne ‵fuli foki a tusitusiga Kelisiano ki nisi ‵gana. A ‵fuliga mua o te Tusi Tapu e aofia i ei a ‵gana mua e pelā mo te ‵gana Amenia, Coptic, Aitiope, Georgia, Latina, mo Sulia.

E se ‵pau a pati katoa i ‵kopi o tusitusiga mua o te Tusi Tapu. E mafai la pefea o iloa tonu ne tatou a mea e maua i tusitusiga mua?

E mafai o fakatusa a te tulaga tenei ki se faiakoga telā e fesili atu ki tama‵liki e toko 100 ke ‵kopi se mataupu i se tusi. Kafai

foki loa ko galo te mataupu muamua tenā, a te fakatusatusaga o ‵kopi e 100 koi mafai eiloa o fakaasi mai i ei a mea i te mataupu muamua. E tiga eiloa e mafai o isi ne mea ‵se a tama‵liki taki tokotasi, e mafai eiloa o tali‵tonu tatou me ka se ‵pau katoa a mea ‵se e fai ne latou. E penā foki loa i te taimi ne fakatusatusa aka ei ne tino ‵poto a te fia afe o potu pepa mo ‵kopi o tusi mua i te Tusi Tapu kolā ko maua ne latou, e mafai o lavea ne latou a mea ‵se a tino laga tusi kae iloa aka ei a te pati muamua ne fakaaoga.

E pefea te lasi o ‵tou loto tali‵tonu me ko oti eiloa ne fakaoko mai ki a tatou a manatu ‵tonu i tusitusiga mua o te Tusi Tapu? Ne fai mai se tino poto ko William H. Green e uiga ki Tusitusiga Epelu: “E mafai eiloa o fai atu me e seai aka foki se isi galuega e oko ki te ‵tonu o mea kolā ko maua nei i ei.” Ne tusi mai a F. F. Bruce, se tino  poto i te Tusi Tapu e uiga ki Tusitusiga Eleni, io me telā e taku ki te Feagaiga Fou: “A te fakamaoniga o te ‵tonu o ‵tou tusitusiga i te Feagaiga Fou e sili fakafia atu i lō tusitusiga e uke a tino tusitala, telā e seai eiloa se tino e mafai o faka‵se ne ia.” Ne fai mai foki a ia: “Moi ne fai a te Feagaiga Fou se fakaputuga fua o tusitusiga faka-te-lalolagi, penei e uke ‵ki eiloa a mea ‵se i ei.”

Tusi Tapu i te ‵Gana Epelu: Ne fakavae eiloa a te New World Translation of the Hebrew Scriptures (1953-1960) ki te Biblia Hebraica, telā ne tusi ne Rudolf Kittel. Talu mai te taimi tenā, ne aofia eiloa i lōmiga ‵fou o te Tusi Tapu i te ‵gana Epelu, e pelā mo te Biblia Hebraica Stuttgartensia mo te Biblia Hebraica Quinta, a sukesukega ne fai fakamuli nei kolā ne fakavae ki Peluga Tusi mai te Tai Mate mo nisi tusitusiga mua. Ne toe fakaaoga ne tino ‵poto konei a te Leningrad Codex i loto i ei fakatasi mo fakamatalaga mai lalo kolā e maua i ei a pati mai i nisi tusi, e aofia i ei a te Penitatiuka a te kau Samalia, Peluga Tusi mai te Tai Mate, te Septuagint i te ‵gana Eleni, te Aramaic Targums, te Latin Vulgate, mo te Syriac Peshitta. Ne fakaaoga sāle foki a te Biblia Hebraica Stuttgartensia mo te Biblia Hebraica Quinta i te taimi ne fakatoka ei a te lōmiga tenei o Te ‵Fuliga o te Lalolagi Fou.

Tusi Tapu i te ‵Gana Eleni: I te fakaotiotiga o te 19 senitenali, ne fakatusatusa ne tino ‵poto ko B. F. Westcott mo F.J.A. Hort a tusitusiga mo potu pepa o te Tusi Tapu kolā ne maua atu i te taimi ne fakatoka ei ne lāua a te ‵kopi tāua i te ‵gana Eleni telā ne mafau‵fau lāua me ko te ‵toe ‵kopi telā e sili atu i te ‵pau mo tusitusiga mua. I te kogaloto o te 20 senitenali, ne fakaaoga ne te Komiti ‵Fuli o te Tusi Tapu o te Lalolagi Fou a te ‵kopi tāua tenā e pelā me ko te fakavae mō te lotou ‵fuliga. Ne fakaaoga foki a nisi tusitusiga mua kolā ne fai pelā me ne tusi i te lua mo te tolu o senitenali T.A. Talu mai te taimi tenā, ne momea aka te uke o tusitusiga ne maua. E se gata i ei, a ‵kopi tāua e pelā mo ‵kopi kolā ne fai ne Nestle mo Aland e pelā foki mo te United Bible Societies e fakaasi mai i ei a sukesukega ‵fou a tino ‵poto kolā ne fai. A nisi mea kolā ne maua i te sukesukega tenei ne faulu ki loto i te lōmiga tenei.

E ‵tusa loa mo ‵kopi tāua konā, e fakamaoni mai i ei me e isi ne nai fuaiupu o Tusitusiga Eleni kolā ne maua i ‵fuliga mua, e pelā mo te King James Version, ne mea fua ne fakaopoopo fakamuli ne tino laga tusi kae ne seki aofia i Tusitusiga mua kolā ne fakaosofia ne te Atua. Kae ona ko te mea ne talia ne te tokoukega a te vaevaega o fuaiupu i ‵fuliga o te Tusi Tapu telā ne fai i te 16 o senitenali, a te tapalega kea‵tea o fuaiupu konei ne fai ei ke seai ne pati i fuaiupu kolā ko oti ne fakanapa aka i te ukega o Tusi Tapu. A fuaiupu konā ko te Mataio 17:21; 18:11; 23:14; Maleko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Ioane 5:4; Galuega 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; mo te Loma 16:24. I te lōmiga tenei, e fakaasi mai a fuaiupu konā ne ave kea‵tea i fakamatalaga mai lalo o koga ne ‵solo kea‵tea.

E pelā mo te fakaotiga loa o te Maleko 16 (fuaiupu e 9-20), te fakaotiga toetoe o te Maleko 16, mo pati e maua i te Ioane 7:53–8:11, e mautinoa eiloa me ne seki aofia a fuaiupu konei i tusitusiga mua. Tela la, e seki aofia eiloa a tusitusiga ‵se konā i te lōmiga tenei. *

Ko oti ne fakatonutonu aka a nisi pati ke fetaui ‵lei mo mea ne maua aka kae talia ne tino ‵poto e pelā me ko toe fakaasiga ‵tonu o tusitusiga mua. E pelā mo nisi tusitusiga, e faitau penei te Mataio 7:13: “Ulu atu koutou ki te mataloa mataliki me e lauefa te mataloa kae saosao te auala telā e tau atu ki te fakaseaiga.” I lōmiga mua o te New World Translation, e se aofia a te tugapati “te mataloa” i ei. Kae mai sukesukega ne fai ki nisi tusitusiga ne fakamaoni aka i ei me i te tugapati “te mataloa” ne aofia eiloa i tusitusiga mua. Tela la, ne aofia eiloa a te mea tenā i te lōmiga tenei. E isi foki ne nai fakama‵fuliga tai ‵pau. Kae ko fakama‵fuliga konei e fo‵liki fua, kae e seai eiloa se mea e ‵fuli i ei a te fekau tonu i te Muna a te Atua.