Eneo maipfi ndi a ngoho naho maṅwalwa a u thoma a Maṅwalo a Tshihevheru na a Tshiaramiki a kana Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika a si tsheeho ano maḓuvha. Fhedzi ri nga vha hani na vhungoho ha uri mafhungo a re kha Bivhili ine ra vha nayo ṋamusi a fana na a re kha maṅwalwa a u thoma o hevhedzwaho?

Vhuṅwe vhuṱanzi vhune ra vha naho ha uri Maṅwalo a Tshihevheru ndi a ngoho, vhu wanala kha nḓila ye Mudzimu a ri zwithu zwi itiwe ngayo u bva kale. Mudzimu o amba uri Maṅwalo a kopololwe. b Sa tsumbo, Yehova o vhudza mahosi a Isiraele uri a ḓikopele Mulayo. (Dotoronomio 17:18) Zwiṅwe hafhu, Mudzimu o ṋea Vhalevi vhuḓifhinduleli ha uri vha funze vhathu Mulayo na u tsireledza bugu ya Mulayo. (Dotoronomio 31:26; Nehemia 8:7) Musi Vhayuda vho no ya vhuthubwani ngei Babele, ho vha na tshigwada tsha vhakopololi kana vhamaṅwalo (Vhasoferimi). (Esera 7:6, ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari) Nga u ya ha tshifhinga, vhenevho vhamaṅwalo vho ita kopi nnzhi dza bugu dza 39 dza Maṅwalo a Tshihevheru.

Nga u ya ha tshifhinga, vhakopololi vho kopolola dzenedzo bugu nga nḓila ye dza vha dzo ṅwaliwa ngayo. Kale-kale (vhukati ha 500 na 1500 C.E.), tshigwada tsha vhakopololi vha Vhayuda vhane vha vhidzwa Vhamasorethe tsho bvela phanḓa na u kopolola nga nḓila i fanaho. Ḽiṅwalwa ḽo fhelelaho ḽa kale kha oṱhe ḽe ḽa kopololwa nga Vhamasorethe ndi Leningrad Codex, ḽo ṅwaliwaho nga 1008 kana 1009 C.E. Fhedzi nga vho 1950, ho waniwa maṅwe maṅwalwa  a Bivhili a 220 kana zwipiḓa zwao kha Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho. Eneo maṅwalwa a Bivhili o vha a tshi fhira Leningrad Codex nga miṅwaha i fhiraho 1 000. Musi hu tshi vhambedzwa Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho na Leningrad Codex, ho waniwa zwithu zwa ndeme zwi tevhelaho: Naho ho waniwa uri maipfi o shumiswaho kha Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho o fhambananyana na a re kha Leningrad Codex, zwenezwo a zwo ngo shandula mulaedza.

Hu pfi mini nga bugu dza 27 dza Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika? Dzenedzo bugu dzo thoma u ṅwaliwa nga vhaṅwe vhaapostola vha Yesu Kristo na vhaṅwe vhafunziwa vha si gathi vha kale. Vhakriste vha kale vho kopolola dzenedzo bugu nga nḓila i fanaho na ya vhamaṅwalo vha Vhayuda. (Vhakolosa 4:16) Naho Khosi-khulu Diokletia wa Roma na vhaṅwe vho lingedza u fhelisa bugu dzoṱhe dza Vhakriste vha kale, hu kha ḓi vha na maṅwalwa a kale na zwipiḓa zwao na ṋamusi.

Maṅwalwa a Tshikriste o ṱalutshedzelwa nga dziṅwe nyambo. Musi hu tshi thoma u ṱalutshedzelwa Bivhili, ho ṱalutshedzelwa na nga nyambo dza kale dzi ngaho Tshiarmenia, Tshikoptiki, Tshietopia, Tshigeorgia, Tshilatini na Tshisiria.

Samusi kopi dza maṅwalwa a kale a Bivhili dzi sa fani, ri nga ḓivha hani uri zwe zwa vha zwo ṅwaliwa u thomani ndi zwifhio?

Zwenezwi zwi nga fanyiswa na mudededzi ane a vhudza vhagudiswa vha 100 uri vha kopolole tshipiḓa tsha bugu. Naho arali bugu ye vha kopa khayo ya xela, musi hu tshi vhambedzwa zwe vhagudiswa vha zwi kopolola zwi ḓo sumbedza mafhungo e a vha o ṅwaliwa kha yeneyo bugu. Naho arali vhenevho vhagudiswa vho ita vhukhakhi, a si kanzhi vha tshi nga ita vhukhakhi vhu fanaho vhoṱhe. Nga hu fanaho, musi vhagudi vha tshi vhambedza zwipiḓa zwinzhi zwa Bivhili na kopi dza kale dza Bivhili, vha a kona u vhona he vhakopololi vha ita hone vhukhakhi na u kona u ḓivha zwe zwa vha zwo ṅwaliwa kha maṅwalwa a u thoma.

Ri nga vha hani na vhungoho ha uri zwe zwa vha zwo ṅwaliwa kha maṅwalwa a u thoma a Bivhili zwo bviselwa khagala kha Bivhili dzashu? Mugudi ane a pfi William H. Green o amba zwi tevhelaho nga ha zwo ṅwaliwaho kha Maṅwalo a Tshihevheru: “Ri na vhungoho ha uri a hu na maṅwe maṅwalwa a kale o kopololwaho nga nḓila yo teaho u fana na haya.” Mugudi wa Bivhili ane a pfi F. F. Bruce,  o ṅwala zwi tevhelaho nga ha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika kana Thestamennde Ntswa: “A hu na ane a nga hanedza vhuṱanzi ha uri zwo ṅwaliwaho kha Thestamennde Ntswa ndi zwe zwa vha zwo ṅwaliwa u bva mathomoni. Vhuṱanzi vhune ha vha hone vhu fhira vhuṱanzi ha zwithu zwo ṅwaliwaho nga vhathu vhane vha dzhielwa nṱha.” O dovha a ri: “Arali Thestamennde Ntswa yo vha i bugu zwayo ya shango, vhathu vho vha vha sa ḓo vhuya vha timatima uri ndi ya ngoho.”

Maṅwalo A Tshihevheru: Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa Ya Maṅwalo A Tshihevheru (1953-​1960) yo ṱalutshedzelwa i tshi bva kha maṅwalwa ane a pfi Biblia Hebraica a Rudolf Kittel. U bva nga tshenetsho tshifhinga, ṱhalutshedzelo dzo vusuluswaho dza maṅwalo a Tshihevheru, Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta, dzi na ṱhoḓisiso ntswa i bvaho kha Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho na kha maṅwe maṅwalwa a kale. Yeneyi ṱhalutshedzelo yo shumisa maṅwalwa a Leningrad Codex, ya ita na ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari dzi re na maipfi a bvaho kha maṅwe maṅwalwa a ngaho, Samaritan Pentateuch, Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho, Greek Septuagint, Aramaic Targums, Latin Vulgate na Syriac Peshitta. Musi hu tshi vusuluswa Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa ya Tshiisimane, ho itwa ṱhoḓisiso kha Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta.

Maṅwalo A Tshigerika: Mafheleloni a ḓana ḽa vhu 19 ḽa miṅwaha, vhagudi B. F. Westcott na F.J.A. Hort, vho vhambedza maṅwalwa a Bivhili e a vha e hone na zwipiḓa zwao u itela u ṱalutshedzela maṅwalwa a Tshigerika uri a fane na zwe zwa vha zwo ṅwaliwa kha maṅwalwa a u thoma. Vhukati ha ḓana ḽa vhu 20 ḽa miṅwaha, Komiti Ya Bivhili Ya Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa, yo shumisa eneo maṅwalwa a Tshigerika musi i tshi ṱalutshedzela. Ho shumiswa na maṅwe maṅwalwa a kale ane a pfi papyri, ane ha humbulelwa uri ndi a ḓanani ḽa vhuvhili na ḽa vhuraru ḽa miṅwaha C.E. U bva tsheetsho, maṅwalwa a papyri o thoma u wanalea nga vhunzhi. Zwiṅwe hafhu, maṅwalwa a ngaho a Nestle na Aland na a United Bible Societies a sumbedza zwe vhagudi vha zwi wana. Zwiṅwe zwa zwithu zwe zwa waniwa kha yeneyi ṱhoḓisiso zwo shumiswa kha yeneyi ṱhalutshedzelo yo vusuluswaho.

U ya nga zwi re kha eneo maṅwalwa a Tshigerika, zwi khagala uri kha ṱhalutshedzelo dza kale, dzi ngaho King James Version kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika ho dzheniswa dziṅwe ndimana nga vhakopololi nahone a si tshipiḓa tsha Maṅwalo o hevhedzwaho. Fhedzi nga nṱhani ha uri ḓanani ḽa vhu 16 ḽa miṅwaha ho vha ho no khethekanywa ndimana dza Bivhili, u bviswa ha dzenedzi ndimana kha Bivhili nnzhi zwi ita uri hu vhe na dziṅwe ndimana dzi songo ṅwaliwaho tshithu. Dzenedzo ndimana ndi Mateo 17:21; 18:11;  23:14; Marko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yohane 5:4; Mishumo 8:37; 15:34; 24:7; 28:29 na Vharoma 16:24. Kha heyi Bivhili, fhethu ho bviswaho dzenedzo ndimana hu na ṱhaluso i re magumoni a siaṱari.

U ya nga mafhungo manzhi e a ṅwaliwa magumoni a Marko 16 (ndimana 9-​20), mafhungo a si gathi e a ṅwaliwa magumoni a Marko 16 na mafhungo a re kha Yohane 7:53–8:11, zwi khagala uri dzenedzo ndimana a dzi ho kha maṅwalwa a u thoma. Nga zwenezwo, eneo mafhungo ho ngo dzheniswa kha heyi Bivhili.

Maṅwe maipfi o shandulwa u itela uri a tshimbidzane na zwe vhagudi vha wana uri zwi ḓo bvisela khagala zwo ṅwaliwaho kha maṅwalwa a u thoma. Sa tsumbo, u ya nga maṅwe maṅwalwa, Mateo 7:13 i ri: “Dzhenani nga khoro tsekene, ngauri khoro i yaho lufuni yo aṱama na nḓila i yaho hone ndi khulwane.” Kha Bivhili dza kale dza Tshiisimane dza Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa, ho vha hu songo ṅwaliwa ipfi “khoro.” Musi hu tshi ṱoḓiwa vhuṱanzi ho engedzeaho kha maṅwalwa, ho waniwa uri ḽeneḽo ipfi ḽo vha ḽi hone kha maṅwalwa a u thoma. Ndi ngazwo ḽo dzheniswa kha heyi Bivhili. Hu na tshanduko dzo itwaho, fhedzi a si nnzhi nahone a dzi shanduli mulaedza wa Ipfi ḽa Mudzimu.