Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa Ya Maṅwalo A Tshikriste A Tshigerika yo vha hone nga Tshiisimane nga 1950 (ya Tshivenḓa yo vha hone nga 2012). Bivhili yo fhelelaho ya Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa Ya Maṅwalo Makhethwa yo vha hone nga Tshiisimane nga 1961. U bva tsheetsho, vhathu vhanzhi vho vhuyelwa nga u wana enea Maṅwalo Makhethwa ane a wanala nga nyambo dzi fhiraho 160. Enea Maṅwalo Makhethwa o ṱalutshedzelwa a tshi bva kha nyambo dze Bivhili ya thoma u ṅwaliwa ngadzo, ndi a ngoho nahone a vhalea nga nḓila i pfalaho.

Komiti Ya Bivhili Ya Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa yo zwi ṱhogomela uri ndi zwa ndeme u ṱalutshedzela nga luambo lune lwa kwama mbilu ya muvhali wa ano maḓuvha. Ndi ngazwo ho shandulwa kuṅwalele na maipfi kha yeneyi Bivhili u itela u swikelela zwipikwa zwi tevhelaho:

• U shumisa luambo lwa musalauno lu pfeseseaho. Sa tsumbo, ipfi “ruba” a ḽi tsha shumiswa. Hu vho shumiswa ipfi “fumba.” (Genesi 17:11) Nṱhani ha u shumisa ipfi ḽi songo ḓoweleaho “dunzi,” ho shumiswa ipfi “murunzi.” (1 Koronika 29:15) Nṱhani ha maipfi “tshimuma” na “vho pofulaho,” ano maḓuvha hu shumiswa maipfi o ḓoweleaho ane a nga “a sa koni u amba” na “vha sa vhoni.” (Yesaya 35:6; Yohane 10:21) Nṱhani ha u shumisa maipfi a kale a ngaho “tshidzimu,” “luvhata,” “malembe” na “bonḓelo,” hu vho shumiswa maipfi a musalauno o ḓoweleaho.​—Genesi 31:54; 1 Koronika 21:18; Yesaya 2:4; Hosea 9:2.

  Kha Tshihevheru na Tshigerika tsha kale, ipfi “mbeu” ḽi nga ambela kha mbeu ya tshimela, kha ṅwana kana vhaḓuhulu. Ndi ngazwo vhudzuloni ha ḽeneḽo ipfi ho shumiswa ipfi ḽine ḽa bvisela khagala muhumbulo wa mafhungo ane a khou ambiwa. (Genesi 3:15; Mateo 22:24; Yohane 8:37) Musi hu tshi ambiwa nga ha zwe zwa fhulufhedziswa Edeni kha Genesi 3:15, hu shumiswa ipfi “ṅwana.”

• Maipfi a Bivhili o ṱalutshedzwa. Ho ṱalutshedzwa maṅwe maipfi a Tshihevheru na a Tshigerika uri a pfesesee. Sa tsumbo, ipfi ḽa Tshihevheru “Sheol” na ipfi ḽa Tshigerika “Hades,” ndi  maipfi ane a shumiswa Bivhilini, ane a ambela kha vhiḓa. Fhedzi vhathu vhanzhi a vha ḓivhi eneo maipfi. Dziṅwe Bivhili dzi shumisa ipfi “vhudzulavhafu,” ḽine ḽa ṋea muhumbulo wo khakheaho wa uri hu na fhethu hune vhathu vho faho vha ya hone. (Muhuweleli 9:10) Nga zwenezwo, vhudzuloni ha ipfi ḽa Tshihevheru na ḽa Tshigerika, hu shumiswa ipfi “Vhiḓani.” Ḽeneḽo ipfi ḽi ṱalutshedza zwe vhaṅwali vha Bivhili vha vha vha tshi khou amba zwone. Maipfi “Sheol” na “Hades” o ṅwaliwa kha ṱhaluso i re magumoni a siaṱari.​—Phisalema 16:10; Mishumo 2:27.

  Vhunzhi ha Bivhili dza Tshivenḓa dzi shumisa ipfi “muya” u ambela kha ipfi ḽa Tshihevheru “nephesh” na ipfi ḽa Tshigerika “psykhe.” Musi ho no ṱolisiswa nḓila ine eneo maipfi a shumiswa ngayo Bivhilini, zwi khagala uri a ambela kha (1) vhathu, (2) zwipuka kana (3) vhutshilo ha muthu kana ha tshipuka. U fhambana na nḓila ine ipfi “muya” ḽa shumiswa ngayo kha zwa vhurereli, Bivhili i sumbedza uri musi zwi tshi ḓa kha zwivhumbiwa zwa kha ḽifhasi, maipfi “nephesh” na “psykhe” a ambela kha tshithu tshine wa kona u tshi fara, u tshi vhona na tshine tsha fa. (Hesekiele 18:4, 20) Kha yeneyi Bivhili ro ṱalutshedzela maipfi “nephesh” na “psykhe” u ya nga zwine a amba zwone kha mafhungo, hu si u ya nga zwine vha vhurereli vha humbula zwone. Ro shumisa maipfi a ngaho “vhutshilo,” “muthu” kana ḽisala (sa tsumbo, “nṋe”).​—Genesi 1:20; 2:7; Numeri 31:28; 1 Petro 3:20.

  Nga hu fanaho, ipfi “tswio” a ḽo ngo shandulwa musi ḽi tshi ambela kha tshipiḓa tsha muvhili. Fhedzi arali ḽeneḽo ipfi ḽi tshi khou shumiswa u fanyisela zwiṅwe zwithu kha Maṅwalo a ngaho Phisalema 7:9; 26:2 na Nzumbululo 2:23, hu shumiswa maipfi “nḓila ine muthu a ḓipfa ngayo” kana “muhumbulo” u itela u bvisela khagala zwine zwa khou ambiwa. Musi zwo ralo, ipfi “tswio” ḽi ṅwaliwa kha ṱhaluso i re magumoni a siaṱari.

  Dziṅwe Bivhili dzo ṱalutshedzela dzina “Gehena,” uri ndi “hele,” zwine zwa nga ita uri vhathu vha humbule uri ndi fhethu hune vhathu vha tambudzwa hone nga mulilo. Fhedzi yeneyi Bivhili yo shumisa dzina “Gehena,” ya vha na ṱhaluso i re magumoni a siaṱari ine ya livhisa vhavhali kha mutevhe wa ṱhalutshedzo ya maipfi, une wa ṱalutshedza zwine ḽeneḽi dzina ḽa amba zwone.​—Mateo 5:22; Marko 9:43; Luka 12:5.

• U vhalea khwine. Ho itiwa vhuḓidini uri hu ṱalutshedzelwe mafhungo ngoho, fhedzi ho shumiswa luambo lwo leluwaho lune lwa pfesesea, lune lwa ita uri vhathu vha takalele u  vhala Bivhili. Maambele e a vha o ṱalutshedzelwa ipfi-nga-ipfi tshifhingani tsho fhiraho e a vha a sa pfesesei nga dziṅwe nyambo o shandulwa. Sa tsumbo, kha nyambo nnzhi, maipfi “nṋe wa milomo i songo fumbaho,” a re kha Ekisoda 6:12 o ṱalutshedzelwaho ipfi-nga-ipfi ha pfesesei. Ndi ngazwo kha heyi Bivhili ro shumisa maipfi o leluwaho ane a ri a thi “koni u amba zwavhuḓi.” Kha muthu a songo ḓowelaho u vhala Bivhili, zwi nga mu konḓela u pfesesa maipfi a re kha Yoshua 23:14 ane a ri: “Ndi khou ṱuwa nga nḓila ya zwoṱhe zwa kha ḽifhasi.” Kha heyi Bivhili ro shumisa maipfi o leluwaho ane a ri: “Ndi tsini na u fa.” Zwenezwi ndi zwine ḽiambele ḽa Tshihevheru ḽa amba zwone.

  Ro shandula kuṅwalele kwa maṅwe madzina a bugu dza Bivhili uri zwi lelutshele vhavhali vhashu u bula eneo madzina na uri vha a bule nga nḓila i fanaho. Sa tsumbo, Doiteronomio ro i ṱalutshedzela sa “Dotoronomio,” Psalme sa “Phisalema,” Obadya sa “Obadia” nahone Mixa sa “Mika.”

• U sa ṱalula uri ndi munna kana ndi mufumakadzi musi zwo tea. Nga zwiṅwe zwifhinga, u ṱalula uri ndi munna kana ndi mufumakadzi zwi nga ita uri muhumbulo u si tsha pfala zwavhuḓi. Kha Tshihevheru na Tshigerika, nga zwiṅwe zwifhinga hu shumiswa maipfi ane zwa pfala u nga hu khou ambelwa kha vhanna, ngeno hu tshi khou ambelwa kha vhanna na vhafumakadzi. Sa tsumbo, naho maipfi ane a ri “vharwa vha Isiraele” a tshi nga ambela kha vharwa vha 12 vha Yakobo, kanzhi a ambela na kha lushaka lwoṱhe lwa Isiraele, vhanna na vhafumakadzi. (Genesi 46:5; Ekisoda 35:29) Kha yeneyi Bivhili, kanzhi ro shumisa ipfi “Vhaisiraele” musi hu tshi khou ambiwa nga ha lushaka lwoṱhe, nṱhani ha u shumisa maipfi ane a ri “vharwa vha Isiraele.”

• U shumisa maipfi o ḓoweleaho. Maṅwe maipfi e a shumiswa kha Bivhili ya Ṱhalutshedzelo ya Shango Ḽiswa ya Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika ho ngo ḓowelea, ndi ngazwo ro shumisa maipfi o ḓoweleaho musalauno. Sa tsumbo, kha heyi Bivhili, nṱhani ha u shumisa “maitele a zwithu,” ri vho shumisa maipfi o leluwaho a ngaho “shango” na “zwithu zwa ṱaḓulu na zwa kha ḽifhasi.”

  Tshanduko dzoṱhe dze dza itwa kha Bivhili, dzo itwa nga vhulondi, ho rabeliwa, hu tshi ṱhonifhiwa na mushumo wavhuḓi we wa itiwa nga Komiti Ya Bivhili Ya Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa ya u thoma.

Hu na ṱhaluso nnzhi dzi re magumoni a siaṱari. Dzenedzo ṱhaluso dzo khethekanywa nga nḓila i tevhelaho:

• “Kana” Dziṅwe nḓila dzine ha nga ṱalutshedzelwa ngadzo Maṅwalo a Tshihevheru, Tshiaramiki kana Tshigerika dzine dza ṋea muhumbulo u fanaho.​—Genesi 1:2, ṱhaluso i re kha “maanḓa a Mudzimu”; Yoshua 1:8, u “vhalela fhasi.”

• “Kana khamusi” Dziṅwe nḓila dzine ha nga ṱalutshedzelwa ngadzo Maṅwalo, fhedzi dzi tshi ṋea muhumbulo wo fhambanaho une wa pfala.​—Genesi 21:6, “sea na nṋe”; Sakaria 14:21, “Mukanana.”

• “Thevhedz.” Hu ṱalutshedzelwa ipfi-nga-ipfi Maṅwalo a Tshihevheru, Tshiaramiki, Tshigerika kana zwine eneo Maṅwalo a amba zwone.​—Ekisoda 32:9, “tshikhuna”; Yobo 8:20, “tikedze.”

• Vhubvo ha mafhungo na zwine madzina a amba zwone Zwine madzina a amba zwone (Genesi 3:17, “Adamu”; Ekisoda 15:23, “Mara”); mafhungo nga ha zwikalo na mielo (Genesi 6:15, “khubithi”); hu na mafhungo ane a nga ni thusa kha Ṱhumetshedzo na Mutevhe Wa Ṱhalutshedzo Ya Maipfi.​—Genesi 37:35, “Vhiḓani”; Mateo 5:22, “Gehena.”

Tshipiḓa tshi re na tshiṱoho tshine tsha ri “Marangaphanḓa A Ipfi Ḽa Mudzimu” tshi na mafhungo a mutheo a re Bivhilini. Bugu ya u fhedza ya Bivhili i tevhelwa nga “Bugu Dza Bivhili,” “Tsumbi Ya Maipfi A Bivhili” na “Mutevhe Wa Ṱhalutshedzo Ya Maipfi A Re Bivhilini.” Mutevhe Wa Ṱhalutshedzo Ya Maipfi u thusa muvhali u pfesesa maṅwe maipfi a re Bivhilini. Hu na zwi tevhelaho kha Ṱhumetshedzo A: “Nḓila Ine Bivhili Ya Ṱalutshedzelwa Ngayo,” “ Zwine Zwa Wanala Kha Heyi Bivhili,” “Nḓila Ye Bivhili Ya Swika Ngayo Kha Riṋe,” “Dzina Ḽa Mudzimu Maṅwaloni A Tshihevheru,” “Dzina Ḽa Mudzimu Maṅwaloni A Tshigerika,” “Tshati: Vhaporofita Na Mahosi A Yuda Na A Isiraele” na “Zwiitea Zwihulwane Zwa Musi Yesu E Kha Ḽifhasi.” Kha Ṱhumetshedzo B, hu na mimapa, tshati na mafhungo ane a nga thusa vhane vha funesa u vhala Bivhili.

Mathomoni a bugu iṅwe na iṅwe, ho ṅwaliwa zwi re nga ngomu ha yeneyo bugu, u katela na ndimana dzine eneo mafhungo a wanala khadzo. Zwenezwo zwi thusa muvhali uri a kone u ḓivha zwi re kha yeneyo bugu yoṱhe. Vhukati ha siaṱari ḽiṅwe na ḽiṅwe hu na khoḽumu i re na Maṅwalo ane a tshimbidzana na lune na khou lu vhala.