A B D E F G H I K L M N O P R S T U V W Y Z

A

• Ab.

  Ndi dzina ḽa ṅwedzi wa vhuṱanu kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhu 11 kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi musi Vhayuda vho no vhuya vhuthubwani Babele. Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha July u swika vhukati ha August. Samusi wonoyo ṅwedzi u songo ṅwaliwa nga dzina Bivhilini; hu shumiswa “ṅwedzi wa vhuṱanu” musi hu tshi ambelwa khawo. (Num 33:38; Ese 7:9)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Abibi.

  Ndi dzina ḽa kale ḽa ṅwedzi wa u thoma kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhu 7 kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi. Ḽeneḽo dzina ḽi amba uri “Ṱhotshe Dza (Goroi).” Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha March u swika vhukati ha April. Musi Vhayuda vho no vhuya Babele, wonoyo ṅwedzi wo vhidzwa Nisani. (Dot 16:1)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Adari.

  Ndi dzina ḽa ṅwedzi wa vhu 12 kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhu 6 kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi musi Vhayuda vho no vhuya vhuthubwani Babele. Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha February u swika vhukati ha March. (Esi 3:7)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Alabasita.

  Ndi dzina ḽa midzio miṱuku i re na zwiḓolo zwi nukhelelaho yo itwaho nga matombo o wanalaho tsini na Alabastroni ngei Egipita. Kanzhi yeneyo midzio yo vha i tshi itwa i na milomo misekene ine ya valiwa u itela uri zwiḓolo zwi nukhelelaho zwa mutengo muhulu zwi si tevhuwe. Ḽeneḽo tombo ḽo ḓa ḽa ḓivhiwa nga dzina ḽa wonoyo mudzio.​—Mar 14:3.

• Alamothe.

  Ndi ipfi ḽi shumiswaho kha zwa muzika ḽi ambelaho kha “Vhasidzana,” khamusi ḽi tshi ambela kha vhasidzana vhane vha imba nga maipfi masekene. Khamusi ḽeneḽo ipfi ḽo vha ḽi tshi sumbedza uri muzika kana zwilidzo zwi fanela u lidzwa nga muungo wa thounu ya nṱha.​—1Krk 15:20; Ps 46:Ṱhl.

• Aḽeṱare.

  Ndi tshithu tsho itwaho nga vumba, matombo, tshiṱhopho tsha matombo kana nga thanda na tsimbi tshine ha fhiselwa khatsho zwiṱhavhelo kana zwioro zwine zwa ṋekedzwa kha vhurabeli. Kamarani ya u thoma ya dennde ḽikhethwa kana ya thembele, ho vha hu na ‘aḽeṱare ṱhukhu ya musuku’ ine ha ṋekedzelwa khayo zwioro. Yo vha yo itwa nga thanda dzo ḓodziwaho musuku. ‘Aḽeṱare khulwane ya koporo’ ya u fhisela zwiṱhavhelo, yo vha i tshi dzula nnḓa muṱani. (Ek 27:1; 39:38, 39; Gen 8:20; 1Dz 6:20; 2Krk 4:1; Luk 1:11)​—Sedzani Ṱhume. B5 na B8.

• Alfa na Omega.

  Ndi madzina a ḽeḓere ḽa u thoma na ḽa u fhedza kha maḽeḓere a Tshigerika; eneo madzina o shumiswa luraru kha bugu ya Nzumbululo sa dzina zwaḽo ḽa Mudzimu. Enea maipfi a fana na uri “wa u thoma na wa u fhedzisela” na “mathomo na magumo.”​—Nzu 1:8; 21:6; 22:13.

• Amen.

  “Nga zwi ralo!” kana “ngangoho.” Ḽeneḽo ipfi ḽi bva kha ipfi ḽa Tshihevheru aman, ḽine ḽa amba “u fhulufhedzea.” Ipfi “Amen” ḽo vha ḽi tshi ambiwa u itela u tendelana na muano, thabelo kana mafhungo. Kha Nzumbululo, ḽeneḽo ipfi ḽo shumiswa sa dzina zwaḽo ḽa Yesu.​—Dot 27:26; 1Krk 16:36; Nzu 3:14.

• Ane a lwa na Kristo.

  Nga Tshigerika ḽeneḽi ipfi ḽi amba zwithu zwivhili. Ḽi ambela kha u lwa kana u hanedza Kristo. Ḽi nga dovha ḽa ambela kha Kristo wa mazwifhi, ane a ḓiita Kristo. Zwigwada, madzangano na vhoṱhe vhane vha ḓiita u nga vha ima na Kristo kana vhane vha ḓiita Messia na u hanedza Kristo na vhafunziwa vhawe, vha nga vhidzwa vhane vha lwa na Kristo.​—1Yo 2:22.

• Ane a rengisa muvhili.

  Ndi muthu ane a ita zwa vhudzekani na muthu a songo vhinganaho nae, kanzhi a tshi itela u wana tshelede. (Ipfi ḽa Tshigerika porne ḽo ṱalutshedzelwaho nga uri “u rengisa muvhili,” ḽi bva kha ipfi ḽine ḽa amba “u rengisa.”) Kanzhi ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha mufumakadzi, naho Bivhilini hu tshi ambiwa na nga vhanna vhane vha rengisa muvhili. U rengisa muvhili zwo vha zwi songo tendelwa nga Mulayo  wa Mushe nahone tshelede ine ya wanwa nga u rengisa muvhili yo vha i sa ṱanganedzwi sa muṋeelo nḓuni ya Yehova. Zwenezwo zwo vha zwo fhambana na zwe zwa vha zwi tshi itwa nga vhahedeni vha wanaho tshelede nga u shumisa vhathu vhane vha rengisa muvhili thembeleni. (Dot 23:17, 18; 1Dz 14:24) Zwiṅwe hafhu, Bivhili i shumisa ḽeneḽi ipfi nga lwa pfanyisedzo u ambela kha madzangano, tshaka kana vhathu vhane vha ḓiita u nga vha shumela Mudzimu ngeno vha tshi gwadamela midzimu ya zwifanyiso. Sa tsumbo, kha bugu ya Nzumbululo, vhurereli vhune ha vhidzwa “Babele Ḽihulu” vhu ṱaluswa sa mufumakadzi ane a rengisa muvhili ngauri o ḓikonanya na vhavhusi vha ḽino shango u itela u wana maanḓa na thundu.​—Nzu 17:1-5; 18:3; 1Krk 5:25.

• Aramu; Vhaaramu.

  Ndi vhaḓuhulu vha Aramu murwa wa Semu vhe vha dzula u bva Thavhani dza Libanoni u ya Mesopotamia na u bva Thavhani dza Taurusi hune ha vha devhula, vha tsela Damaseko vha swika na tshipembe. Nga Tshihevheru, henefho fhethu ho vha hu tshi vhidzwa Aramu, fhedzi nga murahu ha vhidzwa Siria, na vhathu vhane vha dzula henefho vha vhidzwa Vhasiria.​—Gen 25:20; Dot 26:5; Hos 12:12.

• Areopago.

  Ndi tshikwara tsha ngei Athene hune ha vha devhula-vhukovhela ha Akropolisi. Ḽeneḽo dzina ḽi dovha ḽa vha dzina ḽa khothe ye ya vha i tshi farela miṱangano yayo henefho. Vhastoiki na Vhaepikure vhane vha vha vhaḓivhi vha pfunzo dza vhaṱali, vho isa Paulo Areopago uri a ṱalutshedze zwine a zwi tenda.​—Mis 17:19.

• Aselgeia.​

  —Sedzani U ITA TSHIVHI U SA SHONI.

• Asia.

  Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ḽeneḽi ndi dzina ḽa vundu ḽa Roma ḽe ḽa vha ḽi tshi katela fhethu hune ṋamusi ha vha vhukovhela ha Turkey na tshiṱangadzime tsha Samo na tsha Patimo. Musanda wa ḽeneḽo shango ho vha hu Efesa. (Mis 20:16; Nzu 1:4)​—Sedzani Ṱhume. B13.

• Asiterothe.

  Ndi mudzimukadzi wa Vhakanana wa nndwa na mbebo, ane a vha mufumakadzi Baali.​—1Sa 7:3.

• Axaya.

  Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, henefho fhethu ndi vunduni ḽa Roma ḽi re tshipembe ha Gerika nahone musanda waḽo u Korinta. Vundu ḽa Axaya ḽo vha ḽi tshi katela miḓi ya Peloponese na miḓi i re vhukati ha Gerika. (Mis 18:12)​—Sedzani Ṱhume. B13.

• Azazele.

  Ndi dzina ḽa Tshihevheru ḽine ḽa nga vha ḽi tshi amba uri “Mbudzi Ine Ya Ngalangala.” Nga Ḓuvha ḽa u Pfumelelwa, mbudzi yo nangelwaho u vha ya Azazele yo vha i tshi iswa sogani, u itela u ṱuwisa nga lwa pfanyisedzo zwivhi zwo itwaho nga lushaka ṅwaha wo fhiraho.​—Lev 16:8, 10.

B

• Baali.

  Ndi mudzimu wa Vhakanana wa lutombo, mvula na mbebo. Midzimu ya vhuimo ha fhasi ya henefho na yone yo vha i tshi vhidzwa “Baali.” Nga Tshihevheru ḽeneḽi ipfi ḽi amba uri “Muṋe.”​—1Dz 18:21; Rom 11:4.

• Bathi.

  Ndi muelo wa zwithu zwa luḓi u ṱodaho u vha ḽithara dza 22, u tendelana na zwipiḓa zwa mvuvhelo zwo waniwaho kale zwi re na ḽeneḽo dzina. Vhunzhi ha mielo ya zwithu zwo omaho na zwa luḓi yo ambiwaho Bivhilini, yo vha i tshi kaliwa hu tshi shumiswa muelo wa bathi. (1Dz 7:38; Hes 45:14)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Belesebubu.

  Ḽeneḽi dzina ḽi ambela kha Saṱhane ane a vha mukololo kana muvhusi wa madimoni. Khamusi ndi tshanduko ye ya itwa kha dzina Baali-sebubu. Onoyo Baali ndi we a vha a tshi rabelwa nga Vhafilisita ngei Ekironi.​—2Dz 1:3; Mat 12:24.

• Bulu.

  Ndi dzina ḽa ṅwedzi wa vhumalo kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhuvhili kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi. Ḽeneḽo ipfi ḽi amba “u aṋwa; u bveledza.” Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha October u swika vhukati ha November. (1Ki 6:38)​—Sedzani Ṱhume. B15.

D

• Dagoni.

  Ndi mudzimu wa Vhafilisita. Vhubvo ha ḽeneḽo ipfi a vhu ḓivhei zwavhuḓi, fhedzi vhaṅwe vhagudi vha humbula uri ḽi bva kha ipfi ḽa Tshihevheru dagh (khovhe).​—Haṱ 16:23; 1Sa 5:4.

• Danda.

  Ndi danda ḽe ḽa tou tswititi ḽine ḽa shumiswa nga dziṅwe tshaka u itela u haṱulela lufu kana u ṱana muthu o faho. Zwenezwo zwo vha zwi tsevho kha vhaṅwe kana u itela u mu shonisa. Naho zwo ralo, u ya nga mulayo wa Tshiyuda, vhathu vhe vha vha vhe na milandu mihulwane i ngaho u sema Mudzimu kana u gwadamela zwifanyiso, vho vha vha tshi thoma vha vhulawa nga u kanḓwa nga matombo kana nga iṅwe nḓila, nga murahu zwitumbu zwavho zwa fhahewa kha danda kana kha miri u itela u sevha vhaṅwe.  (Dot 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Nga tshiṅwe tshifhinga, Vharoma vho vha vha tshi vhofhelela muthu kha danda lwa maḓuvha a si gathi uri a fe nga u pfa vhuṱungu, ḓora, nḓala na u swa nga ḓuvha. Fhedzi vho vha vha tshi dovha vha ombela zwanḓa na milenzhe kha danda zwa muthu o tshinyaho u fana na zwe vha zwi ita kha Yesu. (Mar 15:24; Yoh 19:14-16; 20:25; Mis 2:23, 36) A hu na vhuṱanzi vhu sumbedzaho uri ḽeneḽi ipfi ḽa Tshigerika ḽo vha ḽi tshi amba tshifhambano samusi vhurereli vhunzhi ha vhuhedeni ho tshi shumisa sa tshiga maḓanani manzhi a miṅwaha, musi Kristo a sa athu u ḓa kha ḽifhasi. Yesu o dovha a shumisa ipfi danda u itela u sumbedza u shengedziwa na u shoniswa he vhatevheli vhawe vha vha tshi ḓo sedzana naho.—Mat 16:24; Hev 12:2.

• Dariki.

  Ndi tshelede ya Vhaperesia ya musuku i lemelaho gramu dza 8,4. (1Krk 29:7)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Dennde ḽa muṱangano.

  Ndi dzina ḽine ḽa ambela kha dennde ḽa Mushe na dennde ḽikhethwa ḽe ḽa itwa sogani.​—Ek 33:7; 39:32.

• Dennde ḽikhethwa.

  Ndi dennde ḽi hwaleaho ḽe ḽa vha ḽi tshi shumiswa kha vhurabeli nga Vhaisiraele musi vha tshi bva Egipita. Ḽo vha ḽi dennde ḽa mbulungelo ya mulanga ya Yehova, ḽi tshi imela uri Mudzimu u hone nahone ḽi tshi shuma sa fhethu ha vhurabeli na ha u ṋekedza zwiṱhavhelo. Nga zwiṅwe zwifhinga ḽo vha ḽi tshi dovha ḽa vhidzwa “dennde ḽa muṱangano.” Ḽo vha ḽo itwa nga thanda nahone ḽa thivhedziwa nga labi ḽi re na vhakerube. Ḽo vha ḽi na kamara mbili, ya u thoma yo vha i tshi vhidzwa fhethu Hukhethwa, ya vhuvhili i tshi vhidzwa fhethu Hukhethwa-khethwa. (Yos 18:1; Ek 25:9)​—Sedzani Ṱhume. B5.

• Diabolo.

  Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ndi dzina ḽi ṱalutshedzaho zwine Saṱhane a vha zwone, ḽine ḽa amba “Ane A Tshinya Vhaṅwe Dzina.” Saṱhane o irwa ḽeneḽi dzina ngauri u tshinya dzina ḽa Yehova, u lwa nae na zwilinganyo zwawe nahone u amba mazwifhi nga ha Yehova, ipfi Ḽawe na dzina Ḽawe ḽikhethwa.​—Mat 4:1; Yoh 8:44; Nzu 12:9.

• Dikapoli.

  Ndi miḓi ya Vhagerika, u thomani yo vha i miḓi ya fumi (ḽeneḽi ipfi ḽi bva kha ipfi ḽa Tshigerika deka, ḽi ambaho “fumi” na ipfi polis, ḽi ambaho “muḓi”). Zwiṅwe hafhu, ḽo vha ḽi dzina ḽa fhethu hu re vhubvaḓuvha ha Lwanzhe lwa Galilea na Mulambo wa Yorodane, fhethu he vhunzhi ha yeneyo miḓi ya vha i hone. Ho vha hu fhethu hune Vhagerika vha ita zwa mvelele yavho na zwa mabindu. Yesu o pfuka henefho fhethu, fhedzi a hu na mafhungo o ṅwaliwaho ane a sumbedza uri o dalela yeneyo miḓi. (Mat 4:25; Mar 5:20)​—Sedzani Ṱhume. A7 na B10.

• Dinari.

  Ndi tshelede ya Vharoma ya siḽiva ye ya vha i tshi lemela gramu dzi ṱoḓaho u vha 3,85 nahone yo vha i na tshifanyiso tsha Kesare kha iṅwe thungo. Yo vha i muholo wa ḓuvha nahone hu “muthelo” we Vharoma vha vha vha tshi u ṱoḓa kha Vhayuda. (Mat 22:17; Luk 20:24)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Dirakima.

  Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha tshelede ya Vhagerika ya siḽiva, ye nga tshenetsho tshifhinga ya vha i tshi lemela gramu dza 3,4. Kha Maṅwalo a Tshihevheru, hu ambiwa nga ha dirakima ya musuku ya tshifhingani tsha Vhaperesia, i linganaho na dariki. (Neh 7:70; Mat 17:24)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Ḓodza.

  Nga Tshihevheru ḽeneḽi ipfi ḽi amba “u ḓodza nga zwithu zwa luḓi.” Mapfura o vha a tshi ḓodziwa tshithu kana muthu u itela u sumbedza uri tshenetsho tshithu kana muthu o ṋekedzelwa u ita mushumo mukhethwa. Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ḽeneḽi ipfi ḽi dovha ḽa shumiswa musi ḽi tshi ambela kha vhane vha shululelwa muya mukhethwa ngauri vha na fhulufhelo ḽa u tshila ṱaḓulu.​—Ek 28:41; 1Sa 16:13; 2Krt 1:21.

• Dugu.

  Ndi labi ḽine ḽa pombiwa kha ṱhoho. Tshifhe muhulu o vha a tshi vhofha dugu yo khetheaho yo itwaho nga labi ḽavhuḓi ḽa ḽinene. Nga phanḓa hayo ho vha hu na kuzennge kwa musuku kune kwa vha na mutalo wa lutombo. Khosi yo vha i tshi vhofha dugu fhasi ha khare yayo. Yobo o shumisa ḽeneḽi ipfi musi a tshi fanyisa khaṱhulo yawe na dugu.​—Ek 28:36, 37; Yob 29:14; Hes 21:26.

• Ḓuvha ḽa Khaṱhulo.

  Ndi ḓuvha ḽo vhewaho nga Mudzimu ḽine a ḓo haṱula ngaḽo tshaka kana vhathu vhoṱhe. Nga ḓuvha ḽa khaṱhulo, vhe vha haṱulelwa lufu vha ḓo fheliswa. Vhaṅwe vha ḓo ṋewa tshibuli tsha uri vha tshidzwe na u tshila tshoṱhe. Yesu Kristo na vhaapostola vhawe vho amba nga ha “Ḓuvha ḽa Khaṱhulo” ḽine ḽa ḓo vha hone. Nga tshenetsho tshifhinga, hu ḓo haṱulwa vha tshilaho na vhe vha vha vho fa.​—Mat 12:36.

• Ḓuvha ḽa u Lugiselela.

  Ndi ḓuvha ḽa musi Savhatha i ya matshelo, ḓuvha ḽine Vhayuda vha lugiselela ngaḽo Savhatha. Ḽeneḽo ḓuvha  ḽo vha ḽi tshi fhela nga tshikovhelelo tsha ḓuvha ḽine ṋamusi ḽa ḓivhiwa sa Ḽavhuṱanu, tsho vha tshi tshifhinga tshee Savhatha ya vha i tshi thoma ngatsho. Ḓuvha ḽa Vhayuda ḽo vha ḽi tshi thoma nga madekwana ḽa fhela nga madekwana.​—Mar 15:42; Luk 23:54.

• Ḓuvha ḽa u Pfumelelwa.

  Ndi ḓuvha ḽa ndeme kha maḓuvha makhethwa oṱhe a Vhaisiraele, ḽine ḽa vha ḓuvha ḽa vhufumi kha ṅwedzi wa Ethanimi. Ḽeneḽo ḓuvha ḽo vha ḽi tshi dovha ḽa vhidzwa Yom Kippur (ḽi bva kha dzina ḽa Tshihevheru yohmhakkippurim, ḽine ḽa amba “ḓuvha ḽa tshipfumelelo”). Ndi nga ḽeneḽi ḓuvha fhedzi ḽe Tshifhe muhulu a vha a tshi dzhena fhethu Hukhethwa-khethwa denndeni ḽikhethwa, he nga murahu ha mbo ḓi vha thembeleni. Ndi henefho he a vha a tshi ṋekedza malofha a zwiṱhavhelo a tshi itela zwivhi zwawe, zwa vhaṅwe Vhalevi na zwa Vhaisiraele. Ho vha hu tshifhinga tsha muṱangano mukhethwa na u ḓidzima nahone ho vha hu savhatha, tshifhinga tsha u awela kha mushumo wa ḓuvha na ḓuvha.​—Lev 23:27, 28.

• Dwadze.

  Ndi vhulwadze vhuṅwe na vhuṅwe vhune ha fhirela kha vhathu vhanzhi na u vhulaya. Kanzhi vhu tshimbidzana na khaṱhulo ya Mudzimu.​—Num 14:12; Hes 38:22, 23; Amo 4:10.

• Dzanganda.

  Ndi labi ḽi hwasaho ḽine ha itwa ngaḽo saga kana bege ine ha shelwa khayo goroi. Kanzhi ḽo vha ḽi tshi itwa nga mamvele a mbudzi ntswu nahone ḽi tshi ambariwa hu tshi khou liliwa.​—Gen 37:34; Luk 10:13.

• Dzhogo.

  Ndi thanda ye muthu a vha a tshi i hwala kha mahaḓa, i re na mihwalo thungo dzoṱhe kana thanda ine ya vhewa kha mitsinga ya zwifuwo zwivhili (kanzhi ho vha hu tshi shumiswa kholomo) musi hu tshi khou kokodzwa gariki. Nga nṱhani ha uri phuli dzo vha dzi tshi shumisa dzhogo u itela u hwala mihwalo i lemelaho, yeneyi dzhogo yo shumiswa nga lwa pfanyisedzo u ambela kha vhupuli kana mulanda wa muṅwe muthu, u katela u tsikeledzwa na u tambudzwa. U bvisa kana u vunḓa dzhogo zwi fanyisela u vhofhololwa kha vhupuli, u tsikeledzwa na u tambudzwa.​—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

• Dzivha ḽa mulilo.

  Ndi fhethu ha pfanyisedzo hu “dugaho mulilo na tsevhela,” hune ha dovha ha ṱaluswa sa “lufu lwa vhuvhili.” Vhaitazwivhi vha sa rembuluwi, Diabolo u katela na lufu na Vhiḓa (kana Hades) zwi poswa henefho. Samusi zwivhumbiwa zwa muya, lufu na Hades zwi sa swi nga mulilo, zwenezwi zwi sumbedza uri ḽeneḽi ndi dzivha ḽa pfanyisedzo, a ḽi ambeli kha u tambudzwa lwa tshoṱhe, fhedzi ḽi ambela kha u fheliswa lwa tshoṱhe.​—Nzu 19:20; 20:14, 15; 21:8.

E

• Edomo.

  Ndi ḽiṅwe dzina ḽa Esau murwa wa Isaka. Vhaḓuhulu vha Esau (Edomo) vho dzhia shango ḽa Seiri, ḽine ḽa vha dzingu ḽa thavha dzi re vhukati ha Lwanzhe lwo Faho na Mugero wa Akaba. Nga murahu, henefho fhethu ho vhidzwa Edomo. (Gen 25:30; 36:8)​—Sedzani Ṱhume. B3 na B4.

• Efa.

  Ndi tshikalo tshe tsha vha tshi tshi shumiswa u kala zwithu zwo omaho, tsho vha tshi tshi shumiswa u kala thoro. Tsho vha tshi tshi lingana na muelo wa bathi wa zwithu zwa luḓi, tsho vha tshi ḽithara dza 22. (Ek 16:36; Hes 45:10)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Efodo.

  Ndi tshiambaro tshi ngaho fasikoṱi kana apuroni tshe tsha vha tshi tshi ambarwa nga vhotshifhe. Tshifhe muhulu o vha a tshi ambara efodo yo khetheaho, ye ya vha i na tshithu tsha u vhea khanani tshi re na matombo a 12 a mutengo muhulu. (Ek 28:4, 6)​—Sedzani Ṱhume. B5.

• Efuraimi.

  Ndi dzina ḽa murwa wa vhuvhili wa Yosefa; nga murahu, luṅwe lwa lushaka lwa Isiraele lwo vhidzwa nga ḽeneḽi dzina. Musi tshaka dza Isiraele dzo no fhandekana, lushaka lwa Efuraimi lwo imelela mivhuso yoṱhe ya tshaka dza fumi samusi lwo vha lu lwone luhulu.​—Gen 41:52; Yer 7:15.

• Eḽiriko.

  Ndi vundu ḽa Roma ḽi re devhula-vhukovhela ha Gerika. Musi Paulo a tshi khou huwelela, o swika na Eḽiriko, fhedzi a ho ngo ambiwa arali o dzhena a huwelela kha ḽeneḽo shango kana o guma mukanoni waḽo. (Rom 15:19)​—Sedzani Ṱhume. B13.

• Elulu.

  Ndi dzina ḽa ṅwedzi wa vhurathi kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhu 12 kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi musi Vhayuda vho no vhuya vhuthubwani Babele. Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha August u swika vhukati ha September. (Neh 6:15)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Ethanimi.

  Ndi dzina ḽa ṅwedzi wa vhusumbe kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa u thoma kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi. Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha September u swika vhukati ha October. Musi  Vhayuda vho no vhuya vhuthubwani Babele, wo vha u tshi vhidzwa Tishiri. (1Dz 8:2)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Etopia.

  Ndi lushaka lwa kale lwe lwa vha lu tshi dzula tshipembe ha Egipita. Kale Etopia ho vha hu tshi katela tshipiḓa tsha tshipembe ha Egipita na Sudani kha mapa wa musalauno. Nga zwiṅwe zwifhinga, ḽeneḽo dzina ḽi vhidzwa “Kushi” nga Tshihevheru.​—Esi 1:1.

F

• Farao.

  Ndi dzina zwaḽo ḽa khosi dza Egipita. Bivhilini, ho ṅwaliwa madzina maṱanu a vho-farao (Shishaka, So, Thirihaka, Nexo na Hofura), fhedzi hu na vhaṅwe vhe madzina avho a si ṅwaliwe, vhaṅwe vhavho ndi vha misini ya Abrahamu, Mushe na Yosefa.​—Ek 15:4; Rom 9:17.

• Fathomo.

  Ndi tshithu tsha u kala uri maḓi o tsa lungafhani, tsho lapfa mithara dza 1,8. (Mis 27:28)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Fhefhera; Fhethu hune ha fhefherelwa hone.

  Ndi nḓila ya u bvisa makanda kha goroi na kha khuḽane; ndi fhethu hune mushumo wa u fhefhera wa itwa hone. U fhefhera zwo vha zwi tshi nga itwa nga u tou fhula kana ha shumiswa zwithu zwo khetheaho musi hu tshi fhefherwa zwithu zwinzhi. Ho vha hu tshi shumiswa zwithu zwo khetheaho zwi ngaho tshiḽei kana guyo zwe zwa vha zwi tshi kokodzwa nga zwifuwo. Zwenezwo zwishumiswa zwo vha zwi tshi kokodzwa nṱha ha goroi ye ya vha yo shelwa hune ha fhefherelwa hone, kanzhi hu vha hu fhethu ho itaho bande hune ha vhudzula muya.​—Lev 26:5; Yes 41:15; Mat 3:12.

• Fhethu ha vhurabeli.

  Ndi fhethu ha vhurabeli hu re nṱha ha tshikwara, nṱha ha thavha kana pulatifomo. Naho nga zwiṅwe zwifhinga henefho fhethu ho vha hu tshi shumiswa u gwadamela Mudzimu, kanzhi hu tshimbidzana na vhurabeli ha vhuhedeni ha midzimu ya mazwifhi.​—Num 33:52; 1Dz 3:2; Yer 19:5.

• Fhethu Hukhethwa.

  Ndi tshipiḓa tsha u thoma tshihulwane tsha dennde ḽikhethwa kana thembele, tsho fhambana na fhethu Hukhethwa-khethwa. Denndeni ḽikhethwa, fhethu Hukhethwa ho vha hu na tshiṱomambone tsha musuku, aḽeṱare ya zwioro ya musuku, ṱafula ya vhurotho ha ṱano na thundu dza musuku. Thembeleni ho vha hu na aḽeṱare ya musuku, zwiṱomambone zwa 10 zwa musuku na ṱafula dza 10 dza vhurotho ha ṱano. (Ek 26:33; Hev 9:2)​—Sedzani Ṱhume. B5 na B8.

• Fhethu Hukhethwa-khethwa.

  Ndi kamara ya nga ngomu-ngomu ya dennde ḽikhethwa na thembele, he ha vha hu tshi dzula mbulungelo ya mulanga. U ya nga Mulayo wa Mushe, fhethu Hukhethwa-khethwa ho vha hu tshi dzhena tshifhe muhulu fhedzi nahone o vha a tshi dzhena luthihi nga ṅwaha nga Ḓuvha ḽa u Pfumelelwa.​—Ek 26:33; Lev 16:2, 17; 1Dz 6:16; Hev 9:3.

• Fhethu hune ha sukelwa nḓirivhe.

  Kanzhi hu vha hu madindi mavhili o koriwaho kha tombo, ḽiṅwe ḽi vha ḽi nga nṱha ha ḽiṅwe, ha vha na mugero vhukati hao. Musi nḓirivhe dzi re kha mugodi wa nga nṱha dzi tshi sukiwa, luḓi lu bvaho khadzo lu elela lwa ya kha mugodi wa nga fhasi. Fhethu hune ha sukelwa hone nḓirivhe hu shumiswa nga lwa pfanyisedzo u ambela kha khaṱhulo ya Mudzimu.​—Yes 5:2; Nzu 19:15.

• Filisita; Vhafilisita.

  Ndi fhethu hu re tshipembe ha Isiraele he nga murahu ha vhidzwa Filisita. Vhathu vhe vha dzula henefho vha tshi bva Kereta vho vha vha tshi vhidzwa Vhafilisita. Davida o vha kunda, fhedzi vho dzula henefho vha tshi ḓivhusa nahone vho dzula vhe maswina a Vhaisiraele. (Ek 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7)​—Sedzani Ṱhume. B4.

• Fumbiswa.

  Ndi u bviswa ha ganda ḽa tshiraḓo tsha munna. Abrahamu na vhaḓuhulu vhawe vho vha vha tshi fanela u fumbiswa, fhedzi Vhakriste a vha kombetshedzei u fumbiswa. Ḽeneḽi ipfi ḽi dovha ḽa shumiswa nga lwa pfanyisedzo kha mafhungo o fhambanaho.​—Gen 17:10; 1Krt 7:19; Flp 3:3.

G

• Gatho.

  Ndi bannda ḽo itwaho nga mukumba kana nga misipha ya zwipuka, madzhesi kana mamvele. Tshithu tsha u rwa ngatsho tsho vha tshi tshi vhewa vhukati ha ḽeneḽo bannda, kanzhi ho vha hu tshi shumiswa tombo. Iṅwe thungo ya ḽeneḽo bannda yo vha i tshi vhofhelelwa na tshanḓa ngeno iṅwe i tshi tou fariwa nahone ya litshedzwa musi gatho ḽi tshi poswa. Tshaka dza kale dzo vha dzi na vhathu vhane vha kona u shumisa gatho kha mmbi dzadzo.​—Haṱ 20:16; 1Sa 17:50.

• Gehena.

  Ndi dzina ḽa Tshigerika ḽa Govha ḽa Hinomi. Henefho fhethu ho vha hu tshipembe-vhukovhela ha Yerusalema ha kale. (Yer 7:31) Kha vhuporofita, henefho fhethu hu ambela kha fhethu hune ha laṱelwa hone  zwitumbu. (Yer 7:32; 19:6) A hu na vhuṱanzi ha uri zwipuka kana vhathu vho vha vha tshi poswa Gehena vha fhiselwa hone vha tshi khou tshila kana u tambudzelwa henefho. Nga zwenezwo, henefho fhethu a hu fanyiseli huṅwe fhethu hune vhathu vha tambudzwa muliloni nga hu sa fheli. Dzina Gehena ḽo shumiswa nga Yesu na vhafunziwa vhawe u itela u fanyisela ndozwo ya tshoṱhe ya “lufu lwa vhuvhili,” zwine zwa vha u fheliswa lwa tshoṱhe.​—Nzu 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gera.

  I lemela gramu dza 0,57. Yo vha i tshi lingana na shekele dza 1/20. (Lev 27:25)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Giḽiada.

  Ndi fhethu hu re na mavu o nonaho hune ha vha vhubvaḓuvha ha Mulambo wa Yorodane, u swika devhula na tshipembe ha Govha ḽa Yaboko. Nga zwiṅwe zwifhinga, ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha shango ḽoṱhe ḽa Vhaisiraele ḽi re vhubvaḓuvha ha Mulambo wa Yorodane, he lushaka lwa Vharubeni, Vhagada na hafu ya lushaka lwa Vhamanase vha vha vha tshi dzula hone. (Num 32:1; Yos 12:2; 2Dz 10:33)​—Sedzani Ṱhume. B4.

• Githithe.

  Ndi ipfi ḽi shumiswaho kha zwa muzika ḽi sa ḓivhei zwine ḽa amba zwone, naho zwi tshi nga ḽeneḽo ipfi ḽi bva kha ipfi ḽa Tshihevheru gath. Vhaṅwe vha tenda uri ndi luimbo lune lwa imbiwa musi hu tshi khou itwa waini, samusi ipfi gath ḽi tshi ambela kha fhethu hune ha sukelwa hone nḓirivhe.​—Ps 81:Ṱhl.

• Gota.

  Ndi muvhusi wa vundu ḽa muvhuso wa Babele na wa Peresia. Gota ḽo vha ḽi tshi nangiwa nga khosi sa muvhusi muhulwane wa vundu.​—Ese 8:36; Dan 6:1.

H

• Hades.

  Ndi ipfi ḽa Tshigerika ḽi tshimbidzanaho na ipfi ḽa Tshihevheru “Sheol.” Ḽi ṱalutshedzelwa nga uri “Vhiḓa.” Musi ipfi “Vhiḓa” ḽo ṅwaliwa nga ḽeḓere danzi, zwi vha zwi tshi khou ambela kha u fa.​—Sedzani VHIḒA.

• Haramagedo.

  Ḽeneḽi ipfi ḽi bva kha ipfi ḽa Tshihevheru HarMeghiddohn, zwine zwa amba “Thavha ya Megido.” Ḽi tshimbidzana na ‘nndwa ya ḓuvha ḽihulu ḽa Mudzimu Ramaanḓaoṱhe’ ine khayo “mahosi a ḽifhasi ḽoṱhe” a ḓo kuvhangana u itela u lwa na Yehova. (Nzu 16:14, 16; 19:11-21)​—Sedzani MAṰUNGU MAHULU.

• Heremosi.

  Ndi mudzimu wa Vhagerika, murwa wa Ziasi. Heremosi o vha e muḓinḓa wa midzimu nahone e na vhutsila ha u amba. Musi Paulo e Lisitara, vhathu vho mu vhidza nga dzina ḽa onoyo mudzimu ngauri na ene o vha e muḓinḓa nahone a tshi kona u amba.​—Mis 14:12.

• Herode.

  Ndi dzina ḽa vhavhusi vho vhewaho nga Vharoma, vhe vha vha vha tshi vhusa Vhayuda. Herode Muhulwane o vha a tshi ḓivhelwa uri o fhaṱulula thembele ya Yerusalema na uri o vhea mulayo wa uri hu vhulawe vhana ngauri o vha a tshi ṱoḓa u vhulaya Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Herode Arikelao na Herode Antipa vhane vha vha vharwa vha Herode Muhulwane, vho vhusa vhudzuloni ha khotsi avho. (Mat 2:22) Antipa o vha e muṅwe wa vhavhusi vhaṋa vhe vha vha vha tshi vhidzwa “khosi” nahone hu ḓivhiwa uri o vhusa na miṅwahani miraru na hafu ye Yesu a i fhedza a tshi khou huwelela kha ḽifhasi na tshifhingani tsha musi hu tshi itea zwo ṅwaliwaho kha bugu ya Mishumo u swika kha ndima 12. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mis 4:27; 13:1) Nga murahu ha zwenezwo, Herode Agripa wa u Thoma ane a vha muḓuhulu wa Herode Muhulwane, o vhusa lwa tshifhinganyana a vhulawa nga muruṅwa wa Mudzimu. (Mis 12:1-6, 18-23) Murwa wawe ane a pfi Herode Agripa wa Vhuvhili, o vhusa u swika tshifhingani tsha musi Vhayuda vha tshi vutshela Roma.​—Mis 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Herode, vhatevheli vha.

  Vho vha vhe ḽihoro ḽa politiki ḽe ḽa vha ḽi tshi tikedza muvhuso wa Herode we wa vha u nga fhasi ha Vharoma. Khamusi vhaṅwe Vhasadukei vho vha vhe kha ḽeneḽo ḽihoro. Vhatevheli vha Herode vho ṱanganela na Vhafarisei kha u tovhola Yesu.​—Mar 3:6.

• Higayoni.

  Ndi ḽiṅwe ḽa maipfi ane a shumiswa sa tshiga tshine tsha sumbedza nḓila ine muzika wa tea u lidzwa ngayo. Samusi ḽeneḽo ipfi ḽo shumiswa kha Phisalema 9:16, ḽi nga sumbedza uri ndi tshifhinga tsha uri hu lidzwe haripa fhedzi kha luimbo kana uri ndi tshifhinga tsha uri luimbo lu imenyana uri vhathu vha kone u ḽa marambo a ṱhoho.

• Hini.

  Ndi muelo wa zwithu zwo itaho luḓi na dzina ḽa mudzio une wonoyu muelo wa kaliwa ngawo. I lingana na ḽithara dza 3,67. (Ek 29:40)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Homere.

  Ndi muelo wa zwithu zwo omaho u linganaho na muelo wa koro. Wonoyu muelo wo vha u tshi lingana na ḽithara dza 220, hu tshi kaliwa nga muelo wa bathi. (Lev 27:16)​—Sedzani Ṱhume. B14.

•  Horebe; Thavha ya Horebe.

  Ndi dzingu ḽa thavha dzo tangaho Thavha ya Sinai. Horebe ndi ḽiṅwe dzina ḽa Thavha ya Sinai. (Ek 3:1; Dot 5:2)​—Sedzani Ṱhume. B3.

• Hune ha sengiselwa hone.

  Kanzhi, ndi fhethu hu re nṱha, hune muthu a tou gonya zwiṱepisi uri a swike. Vhaḓinḓa vho vha vha tshi amba na vhathu na u ḓivhadza zwe vha phetha vho dzula henefho. Hune Mudzimu a sengisela hone na ‘hune Kristo a sengisela hone,’ zwi fanyisela nḓila ine Yehova a ḓo haṱula ngayo vhathu.​—Rom 14:10; 2Krt 5:10; Yoh 19:13.

I

• Isiraele.

  Ndi dzina ḽe Mudzimu a ḽi rina Yakobo. Nga murahu, na vhana vhoṱhe vha Yakobo vho vhidziwa nga ḽeneḽo dzina. Kanzhi vhaḓuhulu vha Yakobo vha bvaho kha vharwa vhawe vha 12, vho vha vha tshi vhidziwa vharwa vha Isiraele, vha nnḓu ya Isiraele, vhathu (vhanna) vha Isiraele kana Vhaisiraele. Ḽeneḽo dzina ḽo dovha ḽa shumiswa kha tshaka dza fumi dza muvhuso wa devhula dze dza bva kha muvhuso wa tshipembe. Nga murahu, ḽo shumiswa kha Vhakriste vho ḓodzwaho vhane vha vha “Isiraele wa Mudzimu.”​—Gal 6:16; Gen 32:28; 2Sa 7:23; Rom 9:6.

K

• Kamosi.

  Ndi mudzimu muhulwane wa Vhamoaba.​—1Dz 11:33.

• Kaladea; Vhakaladea.

  Mathomoni, enea maipfi o vha a tshi ambela kha shango na vhathu vha dzulaho vhukati ha mulambo wa Thigirisi na wa Yufuratha. Nga u ya ha tshifhinga, eneo madzina o ambela kha ḽoṱhe ḽa Babele na vhathu vha dzulaho henefho. Ipfi “Vhakaladea” ḽi dovha ḽa ambela kha vhathu vho funzeaho vho gudelaho saintsi, ḓivhazwakale, nyambo na zwa dziṋaledzi. Vhenevho vhathu vho ita manditi na u bvumba vha tshi shumisa ṋaledzi.​—Ese 5:12; Dan 4:7; Mis 7:4.

• Kanana.

  Ndi muḓuhulu wa Noaxe na murwa wa vhuṋa wa Hamu. Tshaka dza 11 dzi bvaho kha Kanana dzo ya dza dzula vhubvaḓuvha ha Meditherenieni, hune ha vha vhukati ha Egipita na Siria. Henefho fhethu ho vha hu tshi vhidzwa ‘shango ḽa Kanana.’ (Lev 18:3; Gen 9:18; Mis 13:19)​—Sedzani Ṱhume. B4.

• Kasia.

  Ndi zwithu zwi bvaho kha makwati a muri wa mukasia (Cinnamomum cassia), une wa vha wa lushaka luthihi na muri wa musinamoni. Kasia yo vha i tshi shumiselwa u ita zwiḓolo zwi nukhelelaho nahone i tshi shelwa kha mapfura makhethwa a u ḓodza.​—Ek 30:24; Ps 45:8; Hes 27:19.

• Kesare.

  Ndi dzina ḽa Tshiroma ḽe nga murahu ḽa shumiswa sa dzina zwaḽo ḽa vhavhusi vha Roma. Augusto, Tiberio na Klaudio vha vhidzwa nga madzina Bivhilini. Naho Nero a songo vhidzwa nga dzina, na ene o vhidzwa Kesare. Dzina ḽa “Kesare” ḽi dovha ḽa shumiswa Maṅwaloni a Tshikriste a Tshigerika u ambela kha muvhusi kana Muvhuso.​—Mar 12:17; Mis 25:12.

• Khabu.

  Ndi muelo wa zwithu zwo omaho wa ḽithara dza 1,22 hu tshi kaliwa nga muelo wa bathi. (2Dz 6:25)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Khetheni.

  Ndi labi ḽo lukiwaho zwavhuḓi ḽo khavhiswaho nga zwifanyiso zwa vhakerube, ḽe ḽa vha ḽi denndeni ḽikhethwa na thembeleni. Ḽeneḽo labi ḽo vha ḽi tshi khethekanya fhethu Hukhethwa na fhethu Hukhethwa-khethwa. (Ek 26:31; 2Krk 3:14; Mat 27:51; Hev 9:3)​—Sedzani Ṱhume. B5.

• Khombe.

  Nga Tshihevheru na nga Tshigerika ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha munna o fhahulwaho. Kanzhi vhenevho vhanna vho vha vhe vhaḓinḓa kana vha tshi shuma u ṱhogomela mufumakadzi wa khosi na vhafumakadzi vha khosi vha vhuimo ha fhasi. Ḽi dovha ḽa ambela kha munna a songo fhahulwaho, fhedzi a tshi shuma muṱani wa khosi. Ḽi dovha ḽa ambela kha vhane vha ḓifara vha tshi itela u shumela Mudzimu nga ho engedzeaho, vhenevha vha vhidzwa ‘khombe dza Muvhuso.’​—Mat 19:12; Esi 2:15; Mis 8:27.

• Khoraḽa.

  Ndi tshithu tsho omaho, tshi ngaho tombo, tsho itwaho nga marambo a zwipuka zwiṱuku zwa lwanzheni. Khoraḽa i wanala lwanzheni nga mivhala yo fhambanaho, u katela muvhala mutswuku, mutshena na mutswu. Khoraḽa dzo vha dzi tshi wanala nga vhunzhi Lwanzheni Lutswuku. Zwifhingani zwa Bivhili, khoraḽa tswuku yo vha i tshi ḓura nahone yo vha i tshi shumiswa u ita vhulungu na zwiṅwe zwithu zwa madzanga.​—Mir 8:11.

• Khubithi.

  Ndi muelo u ṱoḓaho u lingana na vhuphara ha u bva kha lukuḓavhavha u swika magumoni a munwe wa vhukati. Kanzhi Vhaisiraele vho vha vha tshi shumisa khubithi i ṱoḓaho u vha senthimithara dza 44,5. Fhedzi vho vha vha tshi shumisa na khubithi ndapfu i ṱoḓaho u vha senthimithara dza  51,8, ine ya fhira khubithi nga vhuphara ha minwe miṋa. (Gen 6:15; Luk 12:25)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Kisileve.

  Ndi dzina ḽa ṅwedzi wa vhuṱahe kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhuraru kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi musi Vhayuda vho no vhuya Babele. Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha November u swika vhukati ha December. (Neh 1:1; Sak 7:1)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Koro.

  Ndi muelo wa zwithu zwo omaho na zwa luḓi. Wonoyu muelo wo vha u tshi lingana na ḽithara dza 220, hu tshi kaliwa nga muelo wa bathi. (1Dz 5:11)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Kristo.

  Ndi dzina zwaḽo ḽa Yesu, ḽi bvaho kha ipfi ḽa Tshigerika Khristos, ḽi fanaho na ipfi ḽa Tshihevheru ḽo ṱalutshedzelwaho nga uri “Messia” kana “Muḓodzwa.”​—Mat 1:16; Yoh 1:41.

L

• Liviathani.

  Khamusi ndi tshipuka tshine tsha dzula maḓini. Kha Yobo 3:8 na 41:1, zwi vhonala u nga hu khou ambelwa kha ngweṋa kana tshiṅwe tshipuka tsha maḓini tshihulwane na tshi re na maanḓa. Kha Phisalema 104:26, hu nga vha hu khou ambelwa kha khovhe ya vhimbi. Kha maṅwe Maṅwalo, ḽeneḽo dzina ḽo shumiswa nga lwa pfanyisedzo nahone a ḽi fanyiswi na tshipuka.​—Ps 74:14; Yes 27:1.

• Lepitoni.

  Yo vha i tshelede ṱhukhusa ya koporo kana ya buronze nga tshifhinga tshe ha itea ngatsho zwo ṅwaliwaho kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika. (Mar 12:42; Luk 21:2; ṱms.)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Levi; Mulevi.

  Ndi murwa wa Yakobo wa vhuraru we a bebelwa nga Lea; nahone ndi dzina ḽa lushaka lwawe. Vharwa vhawe vhararu vho vha zwigwada zwiraru zwa Vhalevi nahone muṅwe na muṅwe wavho o vha e na tshe a vha a tshi tshi ranga phanḓa. Nga zwiṅwe zwifhinga, “Vhalevi” zwi ambela kha lushaka lwoṱhe, fhedzi kanzhi hu vha hu songo vhaliwa muṱa wa tshifhe Aroni. Lushaka lwa Levi a lwo ngo wana mukovhe kha Shango Ḽo Fhulufhedziswaho, fhedzi lwo ṋewa miḓi ya 48 kha mashango e a vha o ṋewa dziṅwe tshaka.​—Dot 10:8; 1Krk 6:1; Hev 7:11.

• Logo.

  Ndi wone muelo muṱukusa wa zwithu zwo itaho luḓi wo ambiwaho Bivhilini. Kha bugu dza Vhayuda dzine dza pfi Talmud, logo i eḓana na 1/12 ya hini, musi ri tshi shumisa zwenezwo, logo i nga lingana na ḽithara dza 0,31. (Lev 14:10)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Lubaḓa.

  Ndi thonga i farwaho nga muvhusi i sumbedzaho maanḓa a vhuhosini.​—Gen 49:10; Hev 1:8.

• Lufuno lu sa shanduki.

  Kha ino Bivhili ipfi ḽa Tshihevheru chesedh, kanzhi ḽo ṱalutshedzelwa nga maipfi lufuno lu sa shanduki. Ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha u ḓiimisela u ita zwiṅwe zwithu, u fhulufhedzea na u funa nga maanḓa. Nga zwiṅwe zwifhinga ḽi ambela kha nḓila ine Yehova a funa ngayo vhathu. Ḽi nga dovha ḽa ambela kha nḓila ine vhathu vha funana ngayo.​—Ek 34:6; Ruṱ 3:10.

• Luimbo lwa tshililo.

  Ndi luimbo kana muzika u sumbedzaho u pfa vhuṱungu, vhu fanaho na ha musi muthu o felwa nga khonani kana nga ane a mu funa.​—2Sa 1:17; Ps 7:Ṱhl.

• Luimbo lwa Zwikwarani.

  Ndi ṱhalusandima ya Phisalema ya 120 u swika kha ya 134. Naho hu na mavhonele o fhambanaho nga ha zwine enea maipfi a amba zwone, vhanzhi vha tenda uri dzenedzi Phisalema dza 15 dzo imbiwa nga Vhaisiraele vhane vha gwadamela Mudzimu musi vha tshi khou gonya Yerusalema vho takala. Muḓi wa Yerusalema wo vha wo fhaṱiwa nṱha thavhani dza Yuda nahone Vhaisiraele vho vha vha tshi ya vhuṱamboni vhu farelwaho henefho luraru nga ṅwaha.

• Luṋanga.

  Zwi ambela kha ṋanga dza tshipuka, dze dza vha dzi tshi shumiswa u nwela khadzo, hu tshi shelwa khadzo mapfura, inki na zwiḓolo. Dzo vha dzi tshi dovha dza shumiswa u lidza muzika kana dza lidzwa u itela u sumbedza tshiga. (1Sa 16:1, 13; 1Dz 1:39; Hes 9:2) Kanzhi “luṋanga” lu fanyisela nungo na u kunda.​—Dot 33:17; Mik 4:13; Sak 1:19.

• Luswayo.

  Ndi tshiganḓo tshi shumiswaho (kanzhi kha vumba kana phula) u sumbedza vhuṋe, vhungoho kana thendelano. Tswayo dza kale dzo vha dzo itwa nga tshithu tsho omaho (tombo, ṋanga ḽa nḓou kana thanda), tsho korwaho maḽeḓere kana makolo. Luswayo lu shumiswa nga lwa pfanyisedzo u ambela kha tshithu tsha vhukuma, u sumbedza muṋe watsho kana u sumbedza uri tshenetshi tshithu ndi tshiphiri kana tsho dzumbiwa.​—Ek 28:11; Neh 9:38; Nzu 5:1; 9:4.

• Luswayo lukhethwa lwa u ḓiṋekedza.

  Ndi kuzennge ku penyaho kwo itwaho nga musuku  vhukuma, kwo korwaho maipfi a Tshihevheru ane a ri: “Vhukhethwa ndi ha Yehova.” Kwo vha ku tshi vhewa nga phanḓa ha dugu ya tshifhe muhulu. (Ek 39:30)​—Sedzani Ṱhume. B5.

• Luṱanga.

  Ndi ipfi ḽine ḽa ambela kha zwimela zwinzhi zwine kanzhi zwa mela fhethu hu re na maḓi. Kanzhi luṱanga lune ha ambiwa nga halwo ndi Arundo donax. (Yob 8:11; Yes 42:3; Mat 27:29; Nzu 11:1)​—Sedzani LUṰANGA LWA U KALA.

• Luṱanga lwa u kala.

  Luṱanga lwa u kala lwo vha lwo lapfa nga khubithi dza 6. Khubithi yo ḓoweleaho ndi mithara dza 2,67; khubithi ndapfu ndi mithara dza 3,11. (Hes 40:3, 5; Nzu 11:1)​—Sedzani Ṱhume. B14.

M

• Mabulannga.

  Ndi mabulannga e a vha a tshi shumiswa u pata muthu uri a pfiswe vhuṱungu. Maṅwe o vha a tshi pata milenzhe fhedzi, ngeno maṅwe a tshi ita uri muvhili u vhe kha vhuimo vhune a ḓo pfa vhuṱungu, khamusi u pata milenzhe, zwanḓa na mukulo.​—Yer 20:2; Mis 16:24.

• Madeṅwa.

  Ndi zwitombo zwa mivhala-vhala kana zwitanda kana matombo zwe zwa vha zwi tshi shumiswa u itela u dzhia phetho. Zwo vha zwi tshi dzheniswa kha tshiambaro kana kha mudzio, zwa dzinginyiswa. Deṅwa ḽine ḽa wa kana ḽine ḽa bviswa, ndi ḽone ḽo khethiwaho. Kanzhi vho vha vha tshi thoma vha rabela vha sa athu u ita zwenezwi. Ipfi “deṅwa” ḽi shumiswa hu tshi khou fanyiswa na musi hu sa khou fanyiswa, ḽi ambela kha “mukovhe.”​—Yos 14:2; Ps 16:5; Mir 16:33; Mat 27:35.

• Madimoni.

  Ndi zwivhumbiwa zwivhi zwa muya zwi sa vhonali zwi re na maanḓa a fhiraho a vhathu. Kha Genesi 6:2, zwenezwo zwivhumbiwa zwi vhidzwa “vharwa vha Mudzimu” nahone kha Yuda 6, zwi vhidzwa “vharuṅwa.” Vhenevho vharuṅwa a vho ngo sikwa vhe vhavhi; nṱhani hazwo vho tou ḓiita maswina a Mudzimu nga u sa mu thetshelesa misini ya Noaxe na nga u ṱanganela na Saṱhane kha u shandukela Yehova.​—Dot 32:17; Luk 8:30; Mis 16:16; Yak 2:19.

• Maḓuvha a vhufhelo.

  Enea maipfi a shumiswa kha vhuporofita ha Bivhili vhune ha amba nga ha u swika magumoni ha zwiitea zwe zwa dzula zwo ambiwa kale. (Hes 38:16; Dan 10:14; Mis 2:17) Zwi tshi ya nga vhuporofita, tshenetshi tshifhinga tshi nga vha miṅwaha i si gathi kana minzhi. Zwa ndeme vhukuma, Bivhili i shumisa enea maipfi musi i tshi ambela kha u vha hone ha Yesu, fhedzi ri sa mu vhoni “maḓuvhani a vhufhelo” a ḽino shango.​—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

• Mafhungo maḓifha.

  Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ndi mafhungo maḓifha a ambaho nga ha Muvhuso wa Mudzimu na u tshidzwa nga nṱhani ha u tenda Yesu Kristo.​—Luk 4:18, 43; Mis 5:42; Nzu 14:6.

• Mahalathi.

  Ndi ipfi ḽine ḽa wanala kha ṱhalusandima dza Phisalema 53 na 88 ḽine ḽa shumiselwa kha kuimbele. Ḽi nga vha ḽi tshi tshimbidzana na ḽiiti ḽa Tshihevheru ḽine ḽa amba “u fhelelwa nga nungo; u lwala,” zwine zwa amba u tsikeledzea na u ṱungufhala nahone zwenezwo zwi tshimbidzana na mafhungo a ṱungufhadzaho ane a wanala kha dzenedzi nyimbo mbili.

• Makedonia.

  Ndi dzingu ḽi re devhula ha Gerika ḽe ḽa ḓivheswa musi hu tshi khou vhusa Khosi-khulu Alekzanda nahone ḽeneḽo dzingu ḽo vha ḽo ḓiimela nga ḽoṱhe u swika ḽi tshi kundwa nga Vharoma. Makedonia ḽo vha ḽi vundu ḽa Vharoma musi muapostola Paulo a tshi dalela Yuropa lwa u thoma. Paulo o dalela henefho fhethu luraru. (Mis 16:9)​—Sedzani Ṱhume. B13.

• Malikamu.

  Khamusi ndi muthihi na Molexo, mudzimu muhulwane wa Vhaamoni. (Tse 1:5)​—Sedzani MOLEXO.

• Mana.

  Ndi zwiḽiwa zwe Vhaisiraele vha vha vha tshi anzela u ḽa zwone lwa miṅwaha ya 40 musi vhe sogani. Yehova o vha o vha ṋea zwenezwo zwiḽiwa. Zwo vha zwi tshi wela fhasi nga lwa vhuṱolo, zwo tibiwa nga ṅwando matsheloni maṅwe na maṅwe nga nnḓa ha ḓuvha ḽa Savhatha. Musi Vhaisiraele vha tshi vhona mana lwa u tou thoma vho ri, “Ndi mini zwenezwi?” kana nga Tshihevheru, “manhu?” (Ek 16:13-15, 35) Kha maṅwe maṅwalo, mana yo vhidzwa “thoro dza ṱaḓulu” (Ps 78:24), “vhurotho vhu bvaho ṱaḓulu” (Ps 105:40) na “vhurotho ha vhahali” (Ps 78:25). Yesu o amba nga ha mana nga lwa pfanyisedzo.​—Yoh 6:49, 50.

• Mapele; Muthu a re na mapele.

  Ndi vhulwadze ha lukanda. Maṅwaloni, mapele ha ambeli fhedzi kha vhulwadze vhune ra vhu ḓivha nga ḽeneḽo dzina ṋamusi ngauri a vhu fari vhathu fhedzi, vhu wanala na kha zwiambaro na nnḓu. Muthu o farwaho nga mapele u vhidzwa muthu a re na mapele.​—Lev 14:54; Luk 5:12.

•  Masikili.

  Ndi ipfi ḽa Tshihevheru ḽine zwa sa ḓivhee uri ḽi amba mini kha ṱhalusandima dza 13 dza phisalema. Zwi vhonala u nga ḽi amba “tshirendo tsho humbulisiswaho zwavhuḓi.” Vhaṅwe vha humbula u nga ipfi ḽi fanaho na ḽeneḽo ḽo ṱalutshedzelwaho nga uri u ‘shuma nga vhuṱali,’ ḽi nga vha ḽi tshi amba zwi fanaho.​—2Krk 30:22; Ps 32:Ṱhl.

• Maṱungu mahulu.

  Ipfi ḽa Tshigerika ḽine ḽa ri “maṱungu,” ḽi ambela kha u tsikeledzea kana u tambula nga nṱhani ha zwiimo zwi tsikeledzaho. Yesu o amba nga ha “maṱungu mahulu” a sa athu u vhuya a vha hone e a vha a tshi ḓo vha hone Yerusalema. O amba zwihuluhulu na nga ane a ḓo ḓa tshifhingani tshi ḓaho musi a tshi ‘ḓa e na vhugala.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulo o amba uri Mudzimu u ḓo shumisa enea maṱungu u haṱula “vhane vha si ḓivhe Mudzimu na vhane vha si thetshelese mafhungo maḓifha” nga ha Yesu Kristo. Nzumbululo ndima ya 19, i sumbedza uri Yesu u ḓo ranga phanḓa mmbi i re ṱaḓulu musi a tshi ya u lwa na “tshivhanda na mahosi a ḽifhasi na mmbi dzavho.” (2The 1:6-8; Nzu 19:11-21) Ho sumbedzwa uri “gogo ḽihulu” ḽi ḓo ponyoka enea maṱungu. (Nzu 7:9, 14)​—Sedzani HARAMAGEDO.

• Mavhiḓani.

  Ndi fhethu hune ha vhulungelwa hone vhathu vho faho. Ḽeneḽi ipfi ḽo ṱalutshedzelwa ḽi tshi bva kha ipfi ḽa Tshigerika mnemeion, ḽine ḽa bva kha ḽiiti ḽine ḽa amba “u humbudza,” zwine zwa sumbedza uri o faho u ḓo humbulwa.​—Yoh 5:28, 29.

• Mbiliso.

  Ndi zwine zwa shelwa kha fuḽauru uri i kukumuwe kana kha zwithu zwo itaho luḓi uri zwi vhile; kanzhi ho vha hu tshi shumiswa fuḽauru ye ya vha i na mbiliso ye ya sala tshifhingani tsho fhiraho. Kanzhi Bivhilini i shumiswa u itela u fanyisela tshivhi kana vhutshinyi, i dovha ya shumiselwa u fanyisa u aluwa ha zwithu zwi sa vhonali.​—Ek 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Mbulungelo ya mulanga.

  Ndi mbulungelo yo itwaho nga thanda dza muunga, yo ḓodziwaho musuku. Yo vha i tshi dzula fhethu Hukhethwa-khethwa denndeni ḽikhethwa nahone nga murahu ya dzula fhethu Hukhethwa-khethwa thembeleni yo fhaṱiwaho nga Salomo. Yo vha i na mutibo wa musuku u re na vhakerube vhavhili vho sedzanaho. Nga ngomu hayo ho vha hu na mbaba mbili dza matombo dzi re na Milayo ya Fumi. (Dot 31:26; 1Dz 6:19; Hev 9:4)​—Sedzani Ṱhume. B5 na B8.

• Meda; Vhameda.

  Ndi vhathu vhane vha bva kha murwa wa Yafete ane a pfi Madai; vho vha vha tshi dzula midavhini ya Irani hu re na dzithavha he nga murahu ha vha Meda. Vhameda vho ṱanganela na vhathu vha Babele u itela u lwa na Vhaasuri. Nga tshenetsho tshifhinga, Peresia ho vha hu vundu ḽi langiwaho nga Vhameda, fhedzi Korese o lwa na Vhameda. Zwenezwo zwa ita uri Vhameda na Peresia vha vhe tshithu tshithihi uri vha vhumbe Muvhuso wa Meda na Peresia. Nga 539 B.C.E wonoyo muvhuso wo kunda muvhuso wa Babele we wa vha u tshi khou vhuswa nga Khosi Nebukadanetsara. Vhameda vho vha vhe Yerusalema nga Pentekoste ya 33 C.E. (Dan 5:28, 31; Mis 2:9)​—Sedzani Ṱhume. B9.

• Merodaka.

  Ndi mudzimu muhulwane wa Babele. Nga murahu ha musi khosi ya Babele na muiti wa mulayo Hamurabi, a tshi ita uri Babele u vhe musanda wa Babilonia, Merodaka (kana Maruduki) o thoma u vha mudzimu wa ndeme, a vha mudzimu muhulwane wa Babele musi hu tshi bviswa midzimu minzhi. Nga murahu, dzina Merodaka (kana Maruduki) ḽo dzhielwa vhudzulo nga dzina zwaḽo “Belu” (“Muṋe”) nahone Merodaka o mbo ḓi ḓivhiwa sa Bele.​—Yer 50:2.

• Messia.

  Ndi ipfi ḽine ḽa bva kha Tshihevheru ḽine ḽa amba “muḓodzwa” kana “o ḓodzwaho.” Dzina “Kristo” ḽine ḽa amba zwi fanaho ḽi bva kha Tshigerika.​—Dan 9:25; Yoh 1:41.

• Miḓi ya vhushavhelo.

  Ndi miḓi ya Vhalevi ye muthu o vhulayaho a songo ḓiimisela a vha a tshi shavhela khayo uri a si vhulawe nga mulifhedzi wa malofha. Yehova o vhudza Mushe na Yoshua uri vha nange miḓi ya 6 ya vhushavhelo u mona na Shango ḽo Fhulufhedziswaho. Musi muthu ane a khou shavha a tshi swika muḓini wa vhushavhelo, o vha a tshi ima khoroni ya muḓi a vhudza vhahulwane zwe a ita, vha kona u mu ṱanganedza. U itela uri vhathu vho vhulayaho nga khole vha si shumise luvhi yeneyi ndugiselelo, ane a khou shavha o vha a tshi fanela u sengiswa e muḓini we a vhulaya e khawo u itela u khwaṱhisedza vhuṱanzi ha uri ho ngo vhulaya nga khole. Arali ha waniwa uri ho ngo zwi ita nga khole, o vha a tshi humiselwa muḓini wa vhushavhelo. O vha a tshi fanela u dzula henefho vhutshilo hawe hoṱhe kana u swika tshifhe muhulu a tshi fa.​—Num 35:6, 11-15, 22-29; Yos 20:2-8.

•  Mikitami.

  Ndi ipfi ḽa Tshihevheru ḽe ḽa shumiswa kha ṱhalusandima dza 6 dza Phisalema (Ps 16; 56–60). Ndi ipfi ḽine ha si ḓivhee zwine ḽa amba zwone, naho ḽi tshi nga vha ḽi tshi tshimbidzana na ipfi “u ṅwala.”

• Milikomo.

  Ndi mudzimu we a vha a tshi gwadamelwa nga Vhaamoni, khamusi ndi muthihi na Molexo. (1Dz 11:5, 7) Musi vhuhosi ha Salomo ho no vha tsini na u fhela, o fhaṱela onoyu mudzimu wa mazwifhi fhethu ha vhurabeli.​—Sedzani MOLEXO.

• Mina.

  I dovha ya vhidzwa mane kha bugu ya Hesekiele. Ndi muelo wa tshileme na wa tshelede. U ya nga zwo fukulwaho mavuni, hu sumbedzwa uri mina i lingana na shekele dza 50 nahone shekele i eḓana na gramu dza 11,4, nga zwenezwo, mina yo ambiwaho Maṅwaloni a Tshihevheru i lingana na gramu dza 570. Khamusi ho vha hu na mina ya musanda, samusi hu na khubithi ya musanda. Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, mina yo vha i tshi lingana na dirakima dza 100. Yo vha i tshi eḓana na gramu dza 340. Mina dza 60 dzo vha dzi tshi eḓana na talente. (Ese 2:69; Luk 19:13)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Mira.

  Ndi ṋonzhe i nukhelelaho i wanalaho kha zwiṱaka zwo fhambananaho zwa mipfa kana kha miri miṱuku ine ya vhidzwa Commiphora. Mira ndi tshiṅwe tsha zwithu zwe zwa vha zwi tshi ita mapfura makhethwa a u ḓodza. Yo vha i tshi shuma u nukhelelisa zwiambaro kana mimbete nahone yo i tshi shuma sa mapfura a u tsiḓulula kana a u ḓola muvhili. Mira yo vha i tshi dovha ya shumiswa kha u ḓodza zwitumbu.​—Ek 30:23; Mir 7:17; Yoh 19:39.

• Molexo.

  Ndi mudzimu wa Vhaamoni; khamusi ndi muthihi na Malikamu, Milikomo na Moloxo. Ḽi nga vha ḽo vha ḽi tshi tou vha dzina zwaḽo, hu si dzina ḽa vhukuma ḽa wonoyo mudzimu. Mulayo wa Mushe wo vha u tshi ri muṅwe na muṅwe we a vha a tshi ṋekedzela ṅwana wawe kha Molexo, o vha a tshi tea u vhulawa.​—Lev 20:2; Yer 32:35; Mis 7:43.

• Moloxo.​—

  Sedzani MOLEXO.

• Muano.

  Ndi u ana u itela u khwaṱhisedza uri zwo ambiwaho ndi ngoho kana u fhulufhedzisa u ita tshiṅwe tshithu kana u sa tshi ita. Kanzhi wonoyo muano u itelwa muthu wa vhuimo ha nṱha, zwihuluhulu Mudzimu. Yehova o ita muano u itela u khwaṱhisedza mulanga we a u vhofha na Abrahamu.​—Gen 14:22; Num 6:2; Muh 5:4; Mat 5:33; Hev 6:16, 17.

• Muapostola.

  Ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha “vho rumiwaho,” vha ngaho Yesu na vhaṅwe vhe vha rumiwa uri vha shumele vhaṅwe. Kanzhi ḽi ambela kha vhafunziwa vha 12 vhe Yesu a vha nanga uri vha mu imelele.​—Mar 3:14; Mis 14:14.

• Mubvumbi.

  Ndi muthu ane a amba uri u a ḓivha zwine zwa ḓo itea tshifhingani tshi ḓaho. Vhotshifhe vhane vha ita manditi, u tungula, u vumba vha tshi shumisa ṋaledzi na vhaṅwe vho raloho, vha vhidzwa vhabvumbi Bivhilini.​—Lev 19:31; Dot 18:11; Mis 16:16.

• Muḓinḓa.

  Ndi muthu a re na vhuimo ha fhasi kha gota muvhusoni wa Babele. Bivhilini, vhaḓinḓa vho vha vhe na vhuimo ha nṱha u fhira vhanna vho ṱalifhaho khothe ya Babele. Ho dovha ha ambiwa nga ha vhaḓinḓa musi hu tshi khou vhusa Khosi Dario wa Mumeda.​—Dan 2:48; 6:7.

• Muḓi wa Davida.

  Ndi dzina ḽe ḽa irwa muḓi wa Yebusi musi Davida o no u kunda na u fhaṱa pfamo yawe henefho. U dovha wa vhidzwa Tsioni. Henefho fhethu ndi thungo ya tshipembe-vhubvaḓuvha, hune ha dovha ha vha tshipiḓa tsha kale tsha Yerusalema.​—2Sa 5:7; 1Krk 11:4, 5.

• Muḓivhi wa ṋaledzi.

  Ndi muthu ane a lingedza u amba zwine zwa ḓo itea tshifhingani tshi ḓaho a tshi shumisa ḓuvha, ṅwedzi na ṋaledzi.​—Dan 2:27; Mat 2:1.

• Mudzimu wa ngoho.

  Ndi iṅwe nḓila ine “Mudzimu” a vhidzwa ngayo nga Tshihevheru. Kha vhuimo vhunzhi, u mu vhidza nga yeneyi nḓila zwi sumbedza uri Yehova ndi Mudzimu wa ngoho e eṱhe, o fhambana na midzimu ya mazwifhi. Maipfi ane a ri “Mudzimu wa ngoho” a bvisela khagala muhumbulo wo teaho wa Tshihevheru.​—Gen 5:22, 24; 46:3; Dot 4:39.

• Mudzimu wa tshifanyiso; U gwadamela mudzimu wa tshifanyiso.

  Ndi tshifanyiso kana tshithu tshiṅwe na tshiṅwe tshine wa tou tshi vhona kana u tshi humbula, tshine vhathu vha nga tshi gwadamela. U gwadamela mudzimu wa tshifanyiso ndi u ṱhonifha, u funa kana u rabela mudzimu wa tshifanyiso.​—Ps 115:4; Mis 17:16; 1Krt 10:14.

• Mufumakadzi wa Ḽiṱaḓulu.

  Ndi dzina zwaḽo ḽa mudzimukadzi we a vha a tshi rabelwa nga Vhaisiraele vho guneaho tshifhingani tsha Yeremia. Vhaṅwe vha ri ndi Ishtara (Astarete) mudzimukadzi wa Babele. Musi  Ishtara a sa athu u vha hone, ho vha hu na muṅwe mudzimukadzi a fanaho nae wa ngei Sumeria we a vha a tshi pfi Inana, zwine zwa amba “Mufumakadzi wa Ḽiṱaḓulu.” O vha e mudzimukadzi wa ḽiṱaḓulu na wa mbebo. Kha zwiṅwe zwo ṅwaliwaho ngei Egipita, Astarete u dovha a vhidzwa “Musidzana wa Ḽiṱaḓulu.”​—Yer 44:19.

• Mufumakadzi wa vhuimo ha fhasi.

  Musi munna o vhinga vhafumakadzi vhanzhi, vhaṅwe vha vhenevho vhafumakadzi vho vha vhe na vhuimo ha fhasi, vha si na ndugelo dzi fanaho na dza vhaṅwe vhafumakadzi. Kanzhi mufumakadzi wa vhuimo ha fhasi o vha e phuli.​—Ek 21:8; 2Sa 5:13; 1Dz 11:3.

• Mugerika.

  Ndi muthu ane a dzula Gerika kana ane muṱa wahawe wa bva henefho. Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ḽeneḽi ipfi ḽi dovha ḽa ambela kha zwithu zwinzhi. Ḽi ambela kha vhathu vhane vha si vhe Vhayuda kana vhe vha guda luambo lwa Tshigerika na nḓila ine Vhagerika vha ita ngayo zwithu.​—Yoe 3:6; Yoh 12:20.

• Mugodi.

  Ḽeneḽi ipfi ḽi bva kha ipfi ḽa Tshigerika abyssos, ḽine ḽa amba uri “fhethu ho tsaho vhukuma” kana “ho tsesaho nga nḓila i sa pfesesei.” Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ḽi ambela kha fhethu kana u valelwa. Ḽi nga dovha ḽa ambela kha vhiḓa na zwiṅwe.​—Luk 8:31; Rom 10:7; Nzu 20:3.

• Mugunei.

  Ipfi ḽa Tshigerika apostasia, ḽi bva kha ḽiiti ḽine ḽa amba “u ṱutshela kule.” Ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha “u laṱa, u ṱutshela kana u vha ḽishandukwa.” Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ipfi “mugunei” ḽi ambela kha vhane vha ṱutshela vhurabeli ha ngoho.​—Mir 11:9; Mis 21:21; 2The 2:3.

• Muhevheru.

  Ndi dzina ḽe ḽa thoma u shumiswa kha Abramu (Abrahamu), u itela u mu fhambanya na vhahura vhawe vha Vhaamori. Nga murahu, ḽeneḽo dzina ḽo shumiswa kha vhaḓuhulu vha Abrahamu vha bvaho kha Yakobo.​—Gen 14:13; Ek 5:3.

• Muhisopo.

  Ndi tshimela tshi re na matavhi na maṱari masekene e a vha a tshi shumiswa u shasha malofha kana maḓi kha vhuṱambo ha u kunakisa. Maipfi a Tshigerika na a Tshihevheru o shumiswaho Bivhilini a nga ambela na kha zwimela zwo fhambanaho. Muhisopo we ha ambiwa nga hawo kha Yohane 19:29, u nga vha u tshimela tshine tsha mela tsha vha tshilapfu tsha bveledza luṱanga lulapfu lwe ha vha hu tshi nga ṱomiwa khalwo tshipontshi tshe tsha vhewa mulomoni wa Yesu tshi na waini i dungaho.​—Ek 12:22; Ps 51:7.

• Muhulwane.

  Ndi munna a si tsha vhaho muswa, fhedzi kha Maṅwalo, ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha muthu a re na vhuḓifhinduleli na ane a ranga phanḓa tshitshavha kana lushaka. Ḽeneḽo ipfi ḽo dovha ḽa ambela kha zwivhumbiwa zwa ṱaḓulu kha bugu ya Nzumbululo. Ipfi ḽa Tshigerika presbyteros ḽi ṱalutshedzelwa nga uri “muhulwane” musi ḽi tshi ambela kha vhane vha ranga phanḓa tshivhidzo.​—Ek 4:29; Mir 31:23; 1Ti 5:17; Nzu 4:4.

• Muhulwane wa vharuṅwa.

  Bivhilini ipfi “muhulwane wa vharuṅwa” ḽi ambela kha muthu muthihi fhedzi, u sumbedza uri muhulwane wa vharuṅwa ndi muthihi fhedzi. Bivhili i ṱalusa Mikaele sa muhulwane wa vharuṅwa.​—Dan 12:1; Yuda 9; Nzu 12:7.

• Muhulwane wa vhotshifhe.

  Ndi iṅwe nḓila ye “tshifhe muhulu” a vha a tshi vhidzwa ngayo kha Maṅwalo a Tshihevheru. Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, “muhulwane wa vhotshifhe” zwi ambela kha vhahulwane vha zwigwada zwa vhotshifhe, khamusi hu tshi katelwa na vho litshiswaho u vha tshifhe muhulu na vharangaphanḓa vha zwigwada zwa 24 zwa vhotshifhe.​—2Krk 26:20; Ese 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Mukhethwa; Vhukhethwa.

  Yehova u vhidzwa mukhethwa ngauri o kuna kha masia oṱhe; o kuna nahone ndi mukhethwa kha zwoṱhe zwine a ita. (Ek 28:36; 1Sa 2:2; Mir 9:10; Yes 6:3) Ḽeneḽi ipfi ḽi nga shumiswa u ambela kha vhathu (Ek 19:6; 2Dz 4:9), zwipuka (Num 18:17), zwithu (Ek 28:38; 30:25; Lev 27:14), fhethu (Ek 3:5; Yes 27:13), tshifhinga (Ek 16:23; Lev 25:12) na mishumo (Ek 36:4). Musi ḽeneḽi ipfi ḽi tshi shumiswa kha zwenezwo zwithu, nga Tshihevheru ḽi ṋea muhumbulo wa u khethiwa kana u kumedzelwa kha Mudzimu mukhethwa; u nangiwa uri u itele Yehova mushumo mukhethwa. Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, he ha shumiswa maipfi “mukhethwa” na “vhukhethwa” zwi vha zwi tshi khou sumbedza nḓila ye Mudzimu a khethea ngayo. Enea maipfi a dovha a shumiswa u sumbedza nḓila yo kunaho ine muthu a ḓifara ngayo.​—Mar 6:20; 2Krt 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Mukriste.

  Ndi dzina ḽe vhatevheli vha Yesu Kristo vha ṋewa nga Mudzimu.​—Mis 11:26; 26:28.

•  Mukumba.

  Ndi wa nngu, mbudzi kana wa tshiṋamana, une wa shumiselwa u ṅwalela. Wo vha wo khwaṱha u fhira mabammbiri o itwaho nga muṱaṱe nahone ho itwa mipombo ya Bivhili ngawo. Khamusi mikumba ye Paulo a humbela Timotheo uri a i ḓise yo vha i zwipiḓa zwa Maṅwalo a Tshihevheru. Miṅwe Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho yo vha yo ṅwaliwa kha mukumba.​—2Ti 4:13.

• Mulanga.

  Ndi thendelano vhukati ha Mudzimu na vhathu kana vhukati ha vhathu nga tshavho ya u ita tshiṅwe tshithu kana u tendelana u sa tshi ita. Nga tshiṅwe tshifhinga, muthu muthihi o vha a tshi vha na vhuḓifhinduleli ha u ita zwe vha tendelana khazwo (mulanga u itwaho nga muthu muthihi, wa u fhulufhedzisa). Nga zwiṅwe zwifhinga, ho vha hu vhuḓifhinduleli ha vhoṱhe ha u ita zwe vha tendelana khazwo (mulanga u itwaho nga vhathu vhavhili). Nga nnḓa ha milanga ye Mudzimu a i vhofha na vhathu, Bivhili i dovha ya amba nga ha milanga yo vhofhiwaho nga vhathu, dzitshaka kana zwigwada zwa vhathu. Miṅwe ya milanga ye Mudzimu a i ita i kwamaho vhunzhi ha vhathu, ndi ye a i vhofha na Abrahamu, Davida, lushaka lwa Isiraele (mulanga wa Mulayo) na Isiraele wa Mudzimu (mulanga muswa).​—Gen 9:11; 15:18; 21:27; Ek 24:7; 2Krk 21:7.

• Mulangi.

  Nga nḓila ye ḽa shumiswa ngayo kha Dziphisalema, ḽeneḽi ipfi ḽa Tshihevheru ḽi ambela kha ane a dzudzanya nyimbo na u langa nḓila ine dza imbiwa ngayo. O vha a tshi gudisa vhaimbi vha Vhalevi u imba, a tshi ranga phanḓa musi hu tshi imbiwa kha zwiitea zwa lushaka. Dziṅwe Bivhili dzi shumisa ipfi “malogwane.”​—Ps 4:Ṱhl; 5:Ṱhl.

• Mulavhelesi.

  Ndi munna ane vhuḓifhinduleli hawe vhuhulwane ha vha ha u ṱhogomela na u lisa tshivhidzo. Ipfi ḽa Tshigerika episkopos ḽi ambela kha u livhisa na u tsireledza. Maipfi “mulavhelesi” na “muhulwane” (presbyteros) a ambela kha mushumo u fanaho tshivhidzoni tsha Vhukriste. Ipfi “muhulwane” ḽi sumbedza zwine o vhewaho uri a ite wonoyu mushumo a vha zwone nahone ipfi “mulavhelesi” ḽi ombedzela mishumo ine ya itwa nga o nangwaho u ita wonoyo mushumo.​—Mis 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Mulayo.

  Musi ḽeneḽi ipfi ḽo ṅwaliwa nga ḽeḓere danzi, ḽi ambela kha Mulayo wa Mushe kana kha bugu ṱhanu dza u thoma dza Bivhili. Musi ḽi songo ṅwaliwa nga ḽeḓere danzi, ḽi nga ambela kha milayo ine ya wanala kha Mulayo wa Mushe kana maitele a mulayo.​—Num 15:16; Dot 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Mulindi.

  Ndi ane a linda tshifhaṱo kana vhathu uri vha si huvhadzwe, kanzhi u linda vhusiku, a dovha a ḓivhadza vhathu arali hu na khombo. Kanzhi vhalindi vho vha vha tshi ima tsini na mbondo dza muḓi na mitsheṱoni u itela u vhona arali hu na muthu ane a khou ḓa. Na maswole o vha e na vhalindi. Na vhaporofita vho vha vhe vhalindi vha lushaka lwa Isiraele nga lwa pfanyisedzo, vha tshi vha tsivhudza nga ha khombo ine ya khou ḓa.​—2Dz 9:20; Hes 3:17.

• Munazaretha.

  Ndi dzina ḽa Yesu samusi a tshi bva Nazaretha. Khamusi ḽi tshimbidzana na ipfi ḽa Tshihevheru ḽo shumiswaho kha Yesaya 11:1, ḽi ambaho “lutavhi.” Nga murahu, ḽeneḽo ipfi ḽo ambela na kha vhatevheli vha Yesu.​—Mat 2:23; Mis 24:5.

• Munazari.

  Ndi ipfi ḽi bvaho kha Tshihevheru ḽi ambaho “Muthu O Nangiwaho,” “O Ḓiṋekedzaho,” “O Ḓikhethaho.” Ho vha hu na zwigwada zwivhili zwa Vhanazari: vho vhaho Vhanazari nga u ḓifunela na vho nangwaho nga Mudzimu. Munna kana mufumakadzi o vha a tshi nga anela Yehova uri u ḓo vha Munazari lwa tshifhinga tshe a nanga. Hu na zwithu zwiraru zwe vhathu vho vhaho Vhanazari nga u ḓifunela vha vha vha tshi fanela u zwi iledza: vho vha vha sa tendelwi u nwa halwa kana u ḽa zwo itwaho nga nḓirivhe, u gera mavhudzi na u kwama tshitumbu. Vhe vha nangwa nga Mudzimu uri vha vhe Vhanazari, vho vha vha tshi tea u vha Vhanazari u swika vha tshi fa nahone ndi Yehova we a vha a tshi vha vhetshela milayo.​—Num 6:2-7; Haṱ 13:5.

• Mungome.

  Ndi muthu ane a amba uri u a kona u amba na vhathu vho faho.​—Lev 20:27; Dot 18:10-12; 2Dz 21:6.

• Mungu.

  Ndi makanda ane a bviswa kha thoro musi dzi tshi khou fhefherwa. Ipfi mungu ḽi shumiswa nga lwa pfanyisedzo u ambela kha tshithu tshi si na mushumo na tshi sa takadzi.​—Ps 1:4; Mat 3:12.

• Mupfumedzanyi.

  Ndi ane a pfumedzanya vhathu vhavhili. Maṅwaloni, Yesu na Mushe ndi vhapfumedzanyi. Mushe ndi mupfumedzanyi wa mulanga wa Mulayo nahone Yesu ndi mupfumedzanyi wa mulanga muswa.​—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

•  Mupombo.

  Ndi tshithu tshilapfu tshi ngaho bammbiri tsho itwaho nga mukumba kana muṱaṱe, tsho ṅwaliwaho kha lurumbu luthihi, tshe kanzhi tsha vha tshi tshi pombiwa kha thanda. Maṅwalo o vha a tshi ṅwaliwa na u kopololwa kha mipombo, yeneyi yo vha i yone bugu yo ḓoweleaho ya musi hu tshi ṅwaliwa Bivhili.​—Yer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Muporofita.

  Ndi ane a ḓivhadza zwine Mudzimu a ṱoḓa u zwi ita. Vhaporofita vho vha vha tshi shuma sa vhaambeli vha Mudzimu, vha tshi ḓivhadza zwine zwa ḓo itea, u funza vhathu ngoho i bvaho kha Yehova, milayo yawe na khaṱhulo dzawe.​—Amo 3:7; 2Pe 1:21.

• Murangaphanḓa Muhulwane.

  Zwi ambela kha mushumo wa ndeme wa Yesu Kristo wa u vhofholola vhathu vha fhulufhedzeaho kha tshivhi tshi isaho lufuni na u ita uri vha wane vhutshilo vhu sa fheli.​—Mis 3:15; 5:31; Hev 2:10; 12:2.

• Murero.

  Ndi ḽiambele kana mafhungo ane a vha na ngudo kana maipfi a si gathi ane a funza ngoho. Murero wa Bivhilini u nga vha ḽiambele ḽo dzumbamaho kana thai. Murero u bvisela ngoho khagala nga nḓila i nyanyulaho, kanzhi nga u fanyisedza. Maṅwe maambele o swika hune a ḓowelea, a shumiselwa u kola kana u goḓa vhaṅwe vhathu.​—Muh 12:9; 2Pe 2:22.

• Muri wa u ḓivha zwivhuya na zwivhi.

  Ndi muri we wa vha u tsimuni ya ngei Edeni we Mudzimu a u shumisa sa tshiga tshi sumbedzaho uri ndi ene o tewaho nga u khethela vhathu “zwivhuya” na “zwivhi.”​—Gen 2:9, 17.

• Muri wa vhutshilo.

  Ndi muri we wa vha u tsimuni ya Edeni. Bivhili a i sumbedzi uri wonoyo muri wo vha u tshi aṋwa mitshelo ine ya ṋea vhutshilo; nṱhani hazwo u imela uri Mudzimu u ḓo ṋea vhutshilo vhu sa fheli vhathu vhane a ḓo vha tendela u ḽa mitshelo yawo.​—Gen 2:9; 3:22.

• Murwa muthu.

  Mubulo une wa wanala lu ṱoḓaho u vha 80 kha Dzievangeli. Wonoyu mubulo u ambela kha Yesu Kristo nahone u sumbedza uri musi a tshi bebwa o vha muthu nahone o vha e si tshivhumbiwa tsha muya tshi re na muvhili wa ṋama. Wonoyo mubulo u sumbedza uri Yesu o vha a tshi ḓo ita zwo porofitiwaho kha Daniele 7:13, 14. Kha Maṅwalo a Tshihevheru, Hesekiele na Daniele vho vhidzwa nga yeneyi nḓila u itela u sumbedza phambano vhukati ha vhenevha vhaambeli vhane vha vha vhathu na Mudzimu we a vha ruma.​—Hes 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Murwa wa Davida.

  Maipfi ane kanzhi a shumiselwa u ambela kha Yesu, ane a khwaṱhisedza uri Yesu ndi Muḽaifa wa mulanga wa Muvhuso, vhuimo he ha vha vhu tshi tea u dzhiiwa nga muḓuhulu wa Davida.​—Mat 12:23; 21:9.

• Mushe, Mulayo wa.

  Ndi Mulayo we Yehova a u ṋea Vhaisiraele a tshi shumisa Mushe musi vhe sogani ḽa Sinai nga 1513 B.C.E. Bugu ṱhanu dza u thoma dza Bivhili kanzhi dzi vhidzwa Mulayo.​—Yos 23:6; Luk 24:44.

• Mushumeli.

  Ḽeneḽi ipfi ḽo ṱalutshedzelwa ḽi tshi bva kha ipfi ḽa Tshigerika diakonos, ḽine kanzhi musi ḽo ṱalutshedzelwa ḽa amba “mulanda.” Ipfi “mushumeli” ḽi ambela kha muthu ane a thusa vhahulwane tshivhidzoni. U fanela u tshila u tendelana na zwine zwa ambiwa Bivhilini nga ha vhashumeli.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Musidzana.

  Ndi ipfi ḽa Tshihevheru bethulah ḽine ḽa ambela kha mufumakadzi a songo vhingwaho kana a sa athu u itaho zwa vhudzekani na luthihi. Fhedzi ipfi ḽa Tshigerika parthenos ḽi nga ambela kha munna a songo vhingaho kana mufumakadzi a songo vhingwaho.—1Krt 7:25, 36-38.

• Muṱa.

  Dennde ḽikhethwa ḽo vha ḽi na muṱa wo tangiwaho nga makhetheni. Nga murahu, na thembele yo vha i na muṱa. Aḽeṱare ya tshifhiwa tsha u fhiswa yo vha i muṱani wa dennde ḽikhethwa, nga murahu ya vha muṱani wa nga ngomu wa thembele. (Sedzani Ṱhume. B5, B8, B11.) Bivhili i amba na nga ha miṱa ya nnḓu na ya pfamo.​—Ek 8:13; 27:9; 1Dz 7:12; Esi 4:11; Mat 26:3.

• Muṱangano; Tshitshavha.

  Kha Maṅwalo a Tshihevheru, kanzhi ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha vhathu vhoṱhe vha Isiraele. Fhedzi nga zwiṅwe zwifhinga ḽi nga ambela kha tshigwada tsha vhathu vho kuvhanganelaho zwiṅwe zwithu kana ḽi nga ambela kha vhathu vhane vha imelela vhathu vha Isiraele.​—Dot 16:8; Haṱ 21:10; 1Dz 8:5.

• Muṱaṱe.

  Ndi tshimela tsha mulamboni tshi ngaho ṱhanga, tshi shumiswaho u ita mimanngi, midzio na zwikepe. Zwiṅwe hafhu, tsho shumiswa u ita zwa u ṅwalela khazwo zwi fanaho na bammbiri. Vhunzhi ha mipombo yo itwa nga tshenetsho tshimela.​—Ek 2:3.

•  Muthe-labene.

  Ndi ipfi ḽi re kha ṱhalusandima ya Phisalema ndima 9. Ḽeneḽi ipfi ḽo vha ḽi tshi ambela kha “u felwa nga murwa.” Vhaṅwe vha amba uri ḽo vha ḽi dzina kana maipfi a u thoma a luimbo lwa yeneyi phisalema.

• Muthu o rembulutshelaho kha vhurereli ha Tshiyuda.

  Ndi muthu o rembuluwaho. U ya nga Maṅwalo, zwenezwi zwi ambela kha muthu we a ṱanganedza vhurereli ha Tshiyuda, kha vhanna zwo vha zwi tshi katela u fumbiswa.​—Mat 23:15; Mis 13:43.

• Muthu o vhofholowaho; Muthu o vhofhololwaho.

  Musi hu tshi vhusa Vharoma, “muthu o vhofholowaho” ho vha hu muthu ane a bebwa e na ndugelo ya u ita tshiṅwe na tshiṅwe tshine tsha itwa kha ḽeneḽo shango. “Muthu o vhofhololwaho” ho vha hu muthu o vhofhololwaho vhupulini. O vhofhololwaho nga lwa mulayo, o vha a tshi vha mudzulapo wa Roma, fhedzi a sa tendelwi u shuma mishumo i tshimbidzanaho na zwa politiki. Vhaṅwe vho vha vha tshi vhofhololwa vhupulini, fhedzi vha sa tendelwi u ita zwoṱhe zwine vhadzulapo vha henefho vha zwi ita.​—1Krt 7:22.

• Mutibo wa u pfumedzanya.

  Ndi mutibo wa mbulungelo ya mulanga, we tshifhe muhulu a vha a tshi shasha malofha a zwifhiwa zwa u pfumelela tshivhi phanḓa hawo nga Ḓuvha ḽa u Pfumelelwa. Ipfi ḽa Tshihevheru ḽo ṱalutshedzelwaho nga uri “mutibo wa u pfumedzanya” ḽi bva kha ḽiiti ḽine ḽa amba “u fukedza (tshivhi)” kana “u phumula (tshivhi).” Wo vha wo itwa nga musuku, u na vhakerube vhavhili vho dzudzwaho kha thungo mbili dzawo. Nga tshiṅwe tshifhinga, u vhidzwa u pfi “mutibo.” (Ek 25:17-22; 1Krk 28:11; Hev 9:5)​—Sedzani Ṱhume. B5.

• Muunda.

  Ndi vhulwadze vhuṅwe na vhuṅwe vhune ha vhangwa nga zwitzhili zwi re kha zwimela. Zwi vhonala u nga muunda une ha ambiwa nga hawo Bivhilini ndi rosi ntswu kha tsinde (Puccinia graminis).​—1Dz 8:37.

• Muvhi.

  Ndi dzina ḽa Saṱhane Diabolo ane a hanedza Mudzimu na zwilinganyo zwawe zwo lugaho.​—Mat 6:13; 1Yo 5:19.

• Muvhoni.

  Ndi muthu we Mudzimu a ita uri a kone u pfesesa zwine A funa na u ita uri a kone u vhona kana u pfesesa zwine vhaṅwe vha si kone u zwi pfesesa. Nga Tshihevheru ḽeneḽi ipfi ḽi amba “u vhona” nga maṱo kana nga lwa pfanyisedzo. Vhathu vho vha vha tshi ya kha muvhoni u itela u thusiwa u tandulula thaidzo dzine vha vha nadzo.​—1Sa 9:9.

• Muvhumbi.

  Ndi ane a ita khali, ndilo na miṅwe midzio nga vumba. Ipfi muvhumbi ḽo ṱalutshedzelwaho ḽi tshi bva kha Tshihevheru ḽi amba “muiti.” Kanzhi nḓila ine muvhumbi a langa ngayo vumba i fanyisela vhuvhusahoṱhe ha Yehova kha vhathu na tshaka dzoṱhe.​—Yes 64:8; Rom 9:21.

• Muvhusi wa vundu.

  Ndi muvhusi muhulwane wa vundu ḽe ḽa vha ḽi tshi langwa nga Khothe ya Vharoma. O vha e na maanḓa a u haṱula na u langa maswole. Naho phetho dzawe dzo vha dzi tshi tea u lavheleswa nga Khothe, ho vha hu ene mulangi muhulwane wa vundu.​—Mis 13:7; 18:12.

• Muvhuso wa Mudzimu.

  Ndi maipfi ane a ambela kha vhuvhusahoṱhe ha Mudzimu vhune ha imelwa nga muvhuso wa Murwa wawe Kristo Yesu.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Krt 15:50.

• Muya.

  Ipfi ḽa Tshihevheru ruach na ḽa Tshigerika pneuma ane kanzhi a ṱalutshedzelwa nga uri “muya,” a nga ambela kha zwithu zwo fhambanaho. Oṱhe a ambela kha tshithu tshine tsha vha hone fhedzi tshine muthu a si kone u tshi vhona. Anea maipfi, ḽa Tshihevheru na ḽa Tshigerika a shumiswa u ambela kha (1) muya u vhudzulaho, (2) maanḓa ane a ṋea vhutshilo kha zwivhumbiwa zwa ḽifhasi, (3) maanḓa a re mbiluni ya muthu ya lwa pfanyisedzo, ane a mu ṱuṱuwedza uri a ambe na u ita zwithu nga iṅwe nḓila, (4) maipfi ane a bva kha zwivhumbiwa zwi sa vhonali, (5) zwivhumbiwa zwa muya na (6) maanḓa a Mudzimu kana muya mukhethwa.​—Ek 35:21; Ps 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Muya Mukhethwa.

  Ndi maanḓa a sa vhonali ane Mudzimu a a shumisa u khunyeledza zwine a zwi ṱoḓa. Enea maanḓa o khethea ngauri a bva kha Yehova ane a vha Mudzimu o kunaho na o lugaho nga nḓila khulwanesa na nga nṱhani ha uri Mudzimu u a a shumisa u khunyeledza zwithu zwikhethwa.​—Luk 1:35; Mis 1:8.

• Muyuda.

  Ndi dzina ḽe muthu wa lushaka lwa Yuda a vha a tshi vhidzwa ngaḽo nga murahu ha u wa ha tshaka dza fumi dza muvhuso wa Isiraele. (2Dz 16:6) Musi vho no vhuya vhuthubwani ha Babele, ḽeneḽo dzina ḽo shumiswa kha Vhaisiraele vha bvaho kha tshaka dza Isiraele dzo fhambanaho, vhe vha vhuyelela Isiraele. (Ese 4:12) Nga murahu, ḽo shumiswa u mona na shango ḽoṱhe u itela u fhambanya Vhaisiraele na tshaka dza Vhannḓa. (Esi 3:6) Na muapostola Paulo o shumisa  ḽeneḽi dzina nga lwa pfanyisedzo musi a tshi khou sumbedza uri tshivhidzoni tsha Vhukriste a hu na uri muthu ndi wa lushaka lufhio.​—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.

N

• Nadi.

  Ndi mapfura a ḓuraho a nukhelelaho, a muvhala mutswuku, o itwaho nga tshimela tshi nukhelelaho (Nardostachys jatamansi). Ngauri nadi yo vha i tshi ḓura, kanzhi yo vha i tshi ṱanganyiswa na mapfura a sa ḓuri. Nga zwiṅwe zwifhinga, ho vha hu tshi itwa nadi i si ya vhukuma. Ndi ngazwo Marko na Yohane vho amba uri Yesu o ḓodzwa nga mapfura a nadi “a songo ṱanganyiswaho na tshithu.”​—Mar 14:3; Yoh 12:3.

• Ṋaledzi ya nga matsheloni.

  Ndi ṋaledzi ya u fhedzisela u bva ḓuvha ḽi sa athu u bva, u itela u sumbedza uri ḓuvha ḽi khou tsha.​—Nzu 22:16; 2Pe 1:19.

• Ṋanḓoni.

  Ndi fhethu hune ha ṋokiswa hone matombo kana tsimbi; hu dovha ha shumiswa u fhisa zwithu zwo itwaho nga vumba na zwiṅwe-vho. Tshifhingani tsha Bivhili, ṋanḓo dzo vha dzi tshi fhaṱwa nga zwidina kana matombo. Ṋanḓo ine ya shuma u fhisa zwithu zwa vumba na matombo i dovha ya vhidzwa honndo.​—Gen 15:17; Dan 3:17; Nzu 9:2.

• Ṋanga dza aḽeṱare.

  Ndi zwithu zwine zwa nga ṋanga zwi re kha khona nṋa dza aḽeṱare. (Lev 8:15; 1Dz 2:28)​—Sedzani Ṱhume. B5 na B8.

• Nḓila.

  Ndi ipfi ḽine ḽa shumiswa nga lwa pfanyisedzo Maṅwaloni u ambela kha nyito kana vhuḓifari vhune Yehova a vhu takalela kana vhune a si vhu takalele. Vhe vha tevhela Yesu Kristo ho pfi ndi vha “Nḓila ya Murena,” zwine zwa amba uri vho tevhela tsumbo ya Yesu Kristo, vha tshila nga nḓila i sumbedzaho uri vha na lutendo khae.​—Mis 19:9.

• Ndovhedzo; Lovhedza.

  U lovhedza zwi amba “u mbwandamedza” maḓini. Yesu o amba uri vhatevheli vhawe vha fanela u lovhedzwa. Maṅwalo a amba nga ha ndovhedzo dzo fhambanaho, dziṅwe dzadzo ndi ndovhedzo ya Yohane, u lovhedzwa nga muya mukhethwa na u lovhedzwa nga mulilo na dziṅwe.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Pe 3:21.

• Nehilothe.

  Ndi ipfi ḽi sa ḓivhei zwine ḽa amba zwone, ḽi wanalaho kha ṱhalusandima ya Phisalema 5. Vhaṅwe vha tenda uri ndi tshilidzo tshine tsha tou vhudzedzwa, vha tshi humbula uri ḽeneḽi ipfi ḽi fana na ipfi ḽa Tshihevheru chalil (tshiṱiringo). Fhedzi ḽi nga vha ḽi tshi ambela kha luimbo.

• Nisani.

  Ndi dzina ḽiswa ḽa ṅwedzi wa Abibi musi Vhayuda vho no vhuya vhuthubwani ngei Babele. Wonoyo ndi ṅwedzi wa u thoma kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhu 7 kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi. Wo vha u tshi thoma vhukati ha March u swika vhukati ha April. (Neh 2:1)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Nnḓu khethwa.

  Ndi fhethu hukhethwa ho dzudzanyelwaho vhurabeli. Kanzhi ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha dennde ḽikhethwa kana thembele ya Yerusalema. Ḽi dovha ḽa ambela kha fhethu hune Mudzimu a dzula hone ngei ṱaḓulu.​—Ek 25:8, 9; 2Dz 10:25; 1Krk 28:10; Nzu 11:19.

• Ṅwaha wa Mbofholowo.

  Ndi ṅwaha wa vhu 50 wo thomaho u vhaliwa musi Vhaisiraele vha tshi dzhena Shangoni ḽo Fhulufhedziswaho. Ho vha hu sa limiwi nga wonoyo ṅwaha nahone phuli dza Vhahevheru dzo vha dzi tshi tea u vhofhololwa. Arali muthu o wana tsimu sa ifa nahone a i rengisa, o vha a tshi tea u i wana murahu nga wonoyo ṅwaha. Nga maṅwe maipfi, Ṅwaha wa Mbofholowo wo vha u ṅwaha wa vhuṱambo. Wo vha u ṅwaha une lushaka lwa ḓiphina nga mbofholowo ye lwa vha lu nayo musi Mudzimu a tshi thoma zwenezwi.​—Lev 25:10.

• Ṅwedzi muswa.

  Ndi ḓuvha ḽa u thoma ḽa ṅwedzi muṅwe na muṅwe kha khaḽenda ya Vhayuda, ḽe ḽa vha ḽi ḓuvha ḽa uri vhathu vha kuvhangane, vha ḽe na u ṋekedza zwiṱhavhelo zwo khetheaho. Nga murahu, ḽeneḽo ḓuvha ḽo vha vhuṱambo ha ndeme ha lushaka lwoṱhe nahone vhathu vho vha vha sa shumi nga ḽeneḽo ḓuvha.​—Num 10:10; 2Krk 8:13; Kol 2:16.

• Nzie.

  Ndi nzie dzo fhambanaho dzine dza fhufha sa guma. Kha Mulayo wa Mushe dzo vha dzi zwiḽiwa zwo kunaho. Guma ḽa nzie ḽine ḽa ḽa zwiḽiwa zwoṱhe na u vhanga tshinyalelo, ḽo vha ḽa tshi dzhiiwa sa ṱhamu.​—Ek 10:14; Mat 3:4.

O

• Omere.

  Ndi muelo wa zwo omaho, u linganaho na ḽithara dza 2,2 kana tshipiḓa tshithihi kha zwa fumi tsha efa. (Ek 16:16, 18)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Onikisi.

  Ndi tombo ḽa mutengo muhulu, ḽi wanalaho nga mivhala yo fhambanaho (mutswu, buraweni, mutswuku, gray kana mudala), ḽi re na mitalo mitshena. Ḽo vha ḽi tshi shumiswa kha zwiambaro zwo khetheaho  zwa tshifhe muhulu.​—Ek 28:9, 12; 1Krk 29:2; Yob 28:16.

P

• Paseka.

  Ndi vhuṱambo he ha vha vhu tshi pembelelwa nga Vhaisiraele nga ḓuvha ḽa vhu 14 ḽa ṅwedzi wa Abibi (we nga murahu wa pfi Nisani), u itela u humbula tshifhinga tsha musi vha tshi vhofhololwa Egipita. Kha honoho vhuṱambo ho vha hu tshi ṱhavhiwa ngwana kana mbudzi, ya gotshiwa ya ḽiwa na miroho i vhavhaho na vhurotho vhu si na mbiliso.​—Ek 12:27; Yoh 6:4; 1Krt 5:7.

• Pentekoste.

  Ndi vhuṅwe ha vhuṱambo vhuraru vhuhulwane he vhanna vhoṱhe vha Vhayuda vha vha vha tshi tea u vhu pembelela Yerusalema. Ipfi Pentekoste, ḽi ambaho uri “Ḓuvha ḽa vhu 50,” ḽi shumiswa kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika u ambela kha Vhuṱambo ha u Kaṋa kana Vhuṱambo ha Dzivhege ho ambiwaho Maṅwaloni a Tshihevheru. Ḽeneḽi ḓuvha ḽo vha ḽi tshi pembelelwa nga ḓuvha ḽa vhu 50 hu tshi vhalwa u bva nga ḓuvha ḽa vhu 16 ḽa ṅwedzi wa Nisani.​—Ek 23:16; 34:22; Mis 2:1.

• Peresia; Vhaperesia.

  Ndi fhethu na vhathu vhane tshifhinga tshinzhi vha ambiwa na Vhameda nahone zwi vhonala u nga vha na vhushaka navho. Tshifhingani tsha kale, Vhaperesia vho vha vha tshi dzula tshipembe-vhukovhela ha fhethu ho itaho tshikwara ngei Irani. Musi hu tshi vhusa Khosi-khulu Korese (ane ha ḓivhea uri o bebwa nga khotsi wa Muperesia na mme wa Mumeda), Vhaperesia vho vhusa Vhameda, naho muvhuso wo vha wo ṱanganelana. Korese o kunda Muvhuso wa Babele nga 539 B.C.E, a tendela Vhayuda vho thubiwaho vha tshi humela hayani havho. Muvhuso wa Peresia wo engedzea u bva Mulamboni wa Indusi u re vhubvaḓuvha u swika Lwanzheni lwa Agieni lu re vhukovhela. Vhaperesia vho vhusa Vhayuda u swikela vha tshi kundwa nga Khosi-khulu Alekzanda nga 331 B.C.E. Daniele o vhona Muvhuso wa Vhaperesia kha bono nahone wo ambiwa kha bugu ya Esera, Nehemia na ya Esitere. (Ese 1:1; Dan 5:28)​—Sedzani Ṱhume. B9.

• Phalaphala.

  Ndi tshishumiswa tsho itwaho nga tsimbi tshine tsha tou vhudzulelwa muya. Hu lidzwa muzika ngayo kana i shumiswa u tsivhudza vhathu. U ya nga Numeri 10:2, Yehova o ṋea ndaela ya uri hu itwe phalaphala mbili dza siḽiva dzine dza ḓo shumiselwa u kuvhanganya vhathu, u vha ḓivhadza uri ndi tshifhinga tsha u ṱuwa kana u ḓivhadza nndwa. Dzenedzi phalaphala dzo vha dzi songo khothea u fana na dze dza vha dzo itwa nga “ṋanga” dza zwipuka. Na dziṅwe phalaphala dzi songo bulwaho dzo katelwa kha zwiṅwe zwa zwilidzo zwe zwa vha zwi thembeleni. Kanzhi muungo wa phalaphala wo vha u tshi vha u khou ḓivhadza khaṱhulo ya Yehova kana zwiṅwe zwiitea zwo khetheaho.​—2Krk 29:26; Ese 3:10; 1Krt 15:52; Nzu 8:7–11:15.

• Pharadiso.

  Ndi ngade i ngaho phakha yo nakaho. Edeni ndi fhethu ha u thoma ho raloho, he Yehova a hu itela vhavhingani vha u thoma. Yesu o vhudza ḽivemu ḽo ombelwaho kha danda tsini hawe uri ḽifhasi ḽi ḓo vha pharadiso. Kha 2 Vhakorinta 12:4, ḽeneḽo ipfi ḽi ambela kha pharadiso ya tshifhingani tshi ḓaho, ngeno kha Nzumbululo 2:7 ḽi tshi ambela kha pharadiso ya pfanyisedzo ya ṱaḓulu.​—Lui 4:13; Luk 23:43.

• Phasedzhi ya Salomo.

  Ndi phasedzhi ye ya vha i vhubvaḓuvha ha muṱa wa nnḓa thembeleni ya misini ya Yesu. Vhathu vhanzhi vho vha vha tshi tenda uri yo vha i tshipiḓa tsha thembele ya tshifhingani tsha Salomo. Yesu o tshimbila henefho nga “vhuria” nahone Vhakriste vho vha vha tshi ṱangana henefho u itela u gwadamela Mudzimu. (Yoh 10:22, 23; Mis 5:12)​—Sedzani Ṱhume. B11.

• Phimu.

  Ndi tshikalo na mutengo we wa vha u tshi badeliswa nga Vhafilisita musi vho ṱuṱula tsimbi. Vhunzhi ha matombo e ha vha hu tshi kaliwa ngao o wanalaho kha zwo fukulwaho mavuni ngei Isiraele, a na themba dza Tshihevheru tsha kale dza ipfi “phimu.” Hu anganyelwa uri eneo matombo a lemela gramu dza 7,8, dzine dza lingana na shekele dzi ṱoḓaho u vha zwipiḓa zwivhili kha zwiraru.​—1Sa 13:20, 21.

• Phisalema.

  Ndi luimbo lwa u renda Mudzimu. Phisalema dzo vha dzi tshi dzudzanyelwa uri dzi imbiwe nga vhagwadameli vha Mudzimu, dzi tshi dovha dza imbiwa nga muṅwe na muṅwe thembeleni ngei Yerusalema, u itela u renda Yehova Mudzimu.​—Luk 20:42; Mis 13:33; Yak 5:13.

• Phomagraneithi.

  Ndi mutshelo u fanaho na apula, u re na ṱhodzi i fanaho na khare. Nga ngomu hawo hu na thambo ṱhukhu tswuku kana dza pinki dzi re na luḓi lu ḓifhelelaho. Zwithu zwi ngaho maphomagraneithi zwo vha zwo rungelelwa kha lupendelo lwa tshiambaro tshi si na zwanḓa tsha tshifhe  muhulu tsha muvhala wa lutombo. Zwiṅwe hafhu, ṱhoho dza phuphu dzi vhidzwaho Yakini na Boasi dze dza vha dzo imiswa phanḓa ha thembele dzo vha dzo khavhiswa nga maphomagraneithi.​—Ek 28:34; Num 13:23; 1Dz 7:18.

• Phuphu khethwa.

  Ndi phuphu yo imiswaho ya tou tswii, ine kanzhi ya vha yo itwa nga tombo. Zwi khagala uri yeneyo phuphu yo vha i tshifanyiso tsha tshiraḓo tsha vhunna tsha Baali kana tsha miṅwe midzimu ya mazwifhi.​—Ek 23:24.

• Phuphu.

  Dziṅwe dzo vha dzi tshi imiswa u itela u humbula zwo iteaho kale. Phuphu dzo shumiswa thembeleni na kha zwifhaṱo zwa musanda zwo fhaṱiwaho nga Salomo. Vhahedeni vho dzi shumisa kha vhurereli havho ha mazwifhi nahone nga zwiṅwe zwifhinga, Vhaisiraele vho ita zwi fanaho. (Haṱ 16:29; 1Dz 7:21; 14:23)​—Sedzani ṰHOHO YA PHUPHU.

• Porneia.​—

  Sedzani U ḒIFARA LUVHI NGA ZWA VHUDZEKANI.

• Purimi.

  Ndi vhuṱambo vhune ha farwa nga ḓuvha ḽa vhu 14 na ḽa vhu 15 ḽa ṅwedzi wa Adari. Ndi ha u humbula u tshidzwa ha Vhayuda misini ya Esitere mufumakadzi wa khosi. Ipfi ḽi si ḽa Tshihevheru ḽine ḽa vha purim ḽi amba “madeṅwa.” Honoho vhuṱambo ho mbo ḓi vhidzwa Vhuṱambo ha Purimi kana ha Madeṅwa, nga nṱhani ha uri Hamani o ita madeṅwa u itela u nanga ḓuvha ḽe a vha a tshi ḓo fhelisa ngaḽo Vhayuda.​—Esi 3:7; 9:26.

R

• Rahaba.

  Ndi ipfi ḽine ḽa shumiswa nga lwa pfanyisedzo kha bugu ya Yobo, Dziphisalema na Yesaya (a hu khou ambiwa nga ha mufumakadzi Rahaba ane ha ambiwa nga hae kha bugu ya Yoshua). Mafhungo a re kha bugu ya Yobo a ṱalusa Rahaba sa ḓithu ḽa lwanzheni nahone kha maṅwe mafhungo ḽeneḽo ḓithu ḽi fanyisela Egipita.​—Yob 9:13; Ps 87:4; Yes 30:7; 51:9, 10.

• Rinngi ya u swaya.

  Ndi luswayo lwe lwa vha lu tshi ambarwa kha munwe kana kha thambo yo kungelelwaho mukuloni. Yo vha i luswayo lwa u sumbedza maanḓa a muvhusi kana a muḓinḓa. (Gen 41:42)​—Sedzani LUSWAYO.

S

• Samaria.

  Wo vha u musanda wa muvhuso wa devhula wa tshaka dza fumi dza Isiraele lwa miṅwaha i fhiraho 200. Ḽi dovha ḽa vha dzina ḽa fhethu hoṱhe ha wonoyu muvhuso. Wonoyu muḓi wo vha wo fhaṱiwa kha thavha ine ya vhidzwa nga ḽeneḽo dzina. Tshifhingani tsha Yesu, Samaria ho vha hu dzina ḽa tshiṱiriki tshi re vhukati ha Galilea thungo ya devhula na Yudea thungo ya tshipembe. Kanzhi Yesu o vha a sa funzi henefho fhethu musi e nyendoni dzawe, fhedzi nga tshiṅwe tshifhinga musi a tshi fhira henefho o amba na vhadzulapo. Petro o shumisa khii ya vhuvhili ya Muvhuso ya lwa pfanyisedzo musi Vhasamaria vha tshi wana muya mukhethwa. (1Dz 16:24; Yoh 4:7; Mis 8:14)​—Sedzani Ṱhume. B10.

• Sanihedrini.

  Ndi khothe khulwane ya Vhayuda ya Yerusalema. Misini ya Yesu, yo vha i na miraḓo ya 71, u katela na tshifhe muhulu na vhaṅwe vho vhaho vhotshifhe vhahulu, miraḓo ya miṱa ya vhotshifhe vhahulu, vhahulwane, vhamaṅwalo na ṱhoho dza lushaka na dza miṱa.​—Mar 15:1; Mis 5:34; 23:1, 6.

• Saṱhane.

  Ndi ipfi ḽa Tshihevheru ḽi ambaho “Muhanedzi.” Kanzhi Bivhilini ḽi ambela kha Saṱhane Diabolo, Swina ḽihulwane ḽa Mudzimu.​—Yob 1:6; Mat 4:10; Nzu 12:9.

• Savhatha.

  Ndi ipfi ḽi bvaho kha ipfi ḽa Tshihevheru ḽi ambaho “u awela; u litsha.” Ndi ḓuvha ḽa vhu 7 kha vhege ya Vhayuda (u bva nga tshikovhelelo tsha Ḽavhuṱanu u swika nga tshikovhelelo tsha Mugivhela). Na maṅwe maḓuvha e a vha a tshi pembelelwa kha ṅwaha o vha a tshi vhidzwa savhatha, u katela na ṅwaha wa vhu 7 na wa vhu 50. Nga ḓuvha ḽa Savhatha, ho vha hu si na mushumo une wa itwa nga nnḓa ha une wa itwa nga vhotshifhe nḓuni ya Mudzimu. Nga ṅwaha wa Savhatha, shango ḽo vha ḽi sa limiwi nahone Vhahevheru vho vha vha sa kombetshedzani u lifha zwikolodo. Kha Mulayo wa Mushe, milayo ye ya vha i tshi tea u tevhedzwa nga Savhatha yo vha i sa konḓi, fhedzi vharangaphanḓa vha vhurereli vho i engedza nga zwiṱuku nga zwiṱuku, lwe vhathu vha vho kundelwa u i tevhedza misini ya Yesu.​—Ek 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Sebata.

  Musi Vhayuda vho no vhuya vhuthubwani ngei Babele, ḽo vha dzina ḽa ṅwedzi wa vhu 11 kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhuṱanu kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi. Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha January u swika vhukati ha February. (Sak 1:7)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Selah.

  Ndi ipfi ḽi shumiselwaho kha zwa muzika kana zwirendo zwi re kha bugu ya  Dziphisalema na Habakuku. Ḽeneḽo ipfi ḽi nga ambela kha u imanyana ha muzika kana musi hu tshi khou imbiwa, u itela uri muthu a elekanye kana u itela u bvisela khagala muhumbulo une wa kha ḓi tou bva u ambiwa. Kha Septuagint ya Tshigerika ho shumiswa ipfi diapsalma ḽine ḽa amba “u imanyana ha muzika.”​—Ps 3:4; Hab 3:3.

• Shango.

  Nga zwiṅwe zwifhinga, ipfi “shango” ḽi nga ambela kha ipfi ḽa Tshigerika kosmos ḽine ḽa nga amba (1) vhathu, (2) vhuimo ha shango, (3) vhathu vhe vha ḓisendedza kule na Mudzimu. (Yoh 3:16; 17:5; 1Yo 2:15-17) Ḽi nga dovha ḽa ambela kha ipfi ḽa Tshigerika aion, ḽine ḽa amba “tshifhinga.” Musi ḽi tshi ambela kha aion, ḽi nga dovha ḽa ambela kha “nḓila ine zwithu zwa itwa ngayo kana kha vhuimo ha shango nga tshenetsho tshifhinga.”​—Mat 24:3; Mar 4:19; Rom 12:2; 1Krt 10:11.

• Shekele.

  Ndi muelo wa tshileme na wa tshelede we wa vha u tshi shumiswa nga Vhahevheru. Tshileme tsho vha tshi gramu dza 11,4. Khamusi “shekele ya fhethu hukhethwa” ndi ḽiambele ḽe ḽa vha ḽi tshi shumiswa u ombedzela uri tshileme tsha shekele tshi fanela u tou lingana kokotolo kana tshi fanela u fana na tshi shumiswaho denndeni ḽikhethwa. Khamusi ho vha hu na shekele ya musanda (yo fhambanaho na shekele yo ḓoweleaho) kana hu na tshileme tshi shumiswaho pfamoni.​—Ek 30:13.

• Sheminithi.

  Ndi ipfi ḽi shumiswaho kha zwa muzika ḽi ambaho uri “ya vhumalo,” ḽine ḽa nga ambela kha muungo kana thounu ya fhasisa. Kha zwilidzo, khamusi ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha muungo u ngaho wa ipfi ḽidenya. Khamusi kha nyimbo ḽi ambela kha muungo wa fhasi nahone hu tshi imbiwa hu tevhedzwa wone.​—1Krk 15:21; Ps 6:Ṱhl; 12:Ṱhl.

• Sheol.

  Ndi ipfi ḽa Tshihevheru ḽi fanaho na ipfi ḽa Tshigerika “Hades.” Ḽeneḽi ipfi ḽo ṱalutshedzelwa nga uri “Vhiḓa,” ḽi ambela kha u fa.—Gen 37:35; Ps 16:10; Mis 2:31 (ṱms.).

• Sifi.

  Ndi dzina ḽa kale ḽa ṅwedzi wa vhuvhili kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhu 8 kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi. Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha April u swika vhukati ha May. Musi Vhayuda vho no vhuya Babele, wonoyo ṅwedzi wo vhidzwa Iyara kha Talmud ya Vhayuda na kha dziṅwe bugu. (1Dz 6:37)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Siha.

  Ndi muelo wa zwithu zwo omaho. Musi hu tshi vhambedzwa vhuhulwane hayo na muelo wa bathi, i lingana na ḽithara dza 7,33. (2Dz 7:1)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Sinagogo.

  Ndi ipfi ḽine ḽa amba “u kuvhangana; muṱangano,” fhedzi kha vhunzhi ha Maṅwalo ḽi ambela kha tshifhaṱo kana fhethu he Vhayuda vha vha vha tshi kuvhangana hone u itela u vhala Maṅwalo, u wana vhulivhisi, u funza na u rabela. Zwifhingani zwa Yesu, muḓi muṅwe na muṅwe wa Isiraele wo vha u na sinagogo nahone miḓi mihulu yo vha i na sinagogo nnzhi.​—Luk 4:16; Mis 13:14, 15.

• Siria; Vhasiria.​—

  Sedzani ARAMU; VHAARAMU.

• Siriti.

  Ndi migero mivhili mihulwane ya Libia ine ya vha Afurika Devhula i si na maḓi manzhi, he vhatshimbidzi vha zwikepe vha kale vha vha vha tshi hu ofha nga nṱhani ha muṱavha munzhi we wa vha u tshi ḓiswa nga magabelo. (Mis 27:17)​—Sedzani Ṱhume. B13.

• Sivane.

  Musi Vhayuda vho no vhuya vhuthubwani ngei Babele, ḽo vha dzina ḽa ṅwedzi wa vhuraru kha khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhu 9 kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi. Wonoyo ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha May u swika vhukati ha June. (Esi 8:9)​—Sedzani Ṱhume. B15.

T

• Talente.

  Ndi muelo muhulwanesa wa tshileme na wa tshelede we wa vha u tshi shumiswa nga Vhahevheru. Yo vha i tshi lemela khilogramu dza 34,2. Talente ya Vhagerika yo vha i ṱhuku, i tshi lemela khilogramu dza 20,4.​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Tanzhe.

  Ṅwana wa u thoma wa mutukana kha khotsi awe (hu si kha mme awe). Tshifhingani tsha Bivhili, murwa wa u thoma o vha a tshi huliswa muṱani nahone o vha a tshi vha ṱhoho ya muṱa musi khotsi vha tshi lovha. Ḽeneḽo ipfi ḽi dovha ḽa ambela kha tshipuka tsha tshiduna tsha u thoma u bebwa.​—Ek 11:5; 13:12; Gen 25:33; Kol 1:15.

• Terafimi.

  Ndi midzimu ya muṱa kana midzimu ya zwifanyiso, ine tshifhinga tshinzhi yo vha i tshi ambiwa nayo u itela u wana tsivhudzo. (Hes 21:21) Miṅwe yo vha i na tshivhumbeo na vhulapfu vhu no nga ha muthu, ngeno miṅwe i miṱuku. (Gen 31:34; 1Sa 19:13, 16) Zwithu zwo fukulwaho mavuni ngei Mesopotamia  zwi sumbedza uri zwifanyiso zwa terafimi zwo vha zwi tshi ṱalusa muthu we a vha a tshi ḓo wana ifa ḽa muṱa. (Zwenezwi zwi nga sumbedza uri ndi ngani Rahele o dzhia terafimi ya khotsi awe.) Zwenezwi a zwo ngo ralo kha Vhaisiraele, naho u shumiswa ha terafimi kha u gwadamela midzimu ya zwifanyiso ho vha hu hone nga tshifhinga tsha vhahaṱuli u katela na tsha mahosi nahone yo vha zwiṅwe zwa zwithu zwe zwa fheliswa nga Yosia khosi i fhulufhedzeaho.​—Haṱ 17:5; 2Dz 23:24; Hos 3:4.

• Ṱhalusandima.

  Ndi tshiṱoho tsha phisalema tshine tsha sumbedza muṅwali wayo, u ṋea vhubvo ha mafhungo, vhulivhisi ha muzika kana u sumbedza mushumo na tshipikwa tsha phisalema.​—Sedzani ṱhalusandima ya Dziphisalema 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Ṱhamu.

  Kha Maṅwalo a Tshihevheru, ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha Yehova a tshi pfisa vhathu vhuṱungu nga vhulwadze kana khombo. Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ḽi ambela kha u rwa nga tshimebi tshi re na mapfundo kana tshi re na zwithu zwi ṱhavhaho.​—Num 16:49; Yoh 19:1.

• Thamusi.

  (1) Ndi dzina ḽa mudzimu we vhafumakadzi vha vhagunei vha Vhahevheru vha ngei Yerusalema vha mu lilela. Ho ambiwa uri Thamusi o vha e khosi ye ya ri musi i tshi fa ya itwa mudzimu. Kha maṅwalo a Sumeria, Thamusi u vhidzwa Dumusi nahone u ṱalulwa sa mudzimu ane a funa mudzimukadzi wa mbebo Inana (Ishtara wa Babele). (Hes 8:14) (2) Musi Vhaisiraele vha tshi vhuya vhuthubwani ngei Babele, ho shumiswa ḽeneḽo dzina kha ṅwedzi wa vhuṋa wa khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na ṅwedzi wa vhufumi kha khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi. Wonoyu ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha June u swika vhukati ha July.​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Thanda khethwa.

  Ipfi ḽa Tshihevheru (asherah ) ḽi ambela kha (1) thanda khethwa ine ya imela Ashera ane a vha mudzimukadzi wa mbebo wa Vhakanana kana (2) tshifanyiso tsha mudzimukadzi Ashera. Dzenedzo thanda dzo vha dzo imiswa dza tou tswi nahone dzo vha dzi tshi tou vha thanda fhedzi kana thanda yo ṱanganyiswaho na zwiṅwe-vho. Khamusi dzenedzo thanda dzo vha dzi tshi vha dzi songo vhaḓiwa kana hu tshi sokou vha muri.​—Dot 16:21; Haṱ 6:26; 1Dz 15:13.

• Thanda ya u khada.

  Ndi thanda ndapfu i re na ṱhodzi ya tsimbi ine ya shumiswa nga vhalimi u khada zwifuwo. Yeneyi thanda i fanyiswa na maipfi a muthu o ṱalifhaho ane a ita uri o thetshelesaho a tevhedze nyeletshedzo ya vhuṱali. Maipfi ane a ri u raha “thanda ya u khada,” a shumiswa nga nṱhani ha zwe kholomo ya vha i tshi zwi ita, i tshi raha thanda musi i tshi khou hana u khadiwa, zwa ita uri i ḓivhaise.​—Mis 26:14; Haṱ 3:31.

• Tharasisi, zwikepe zwa.

  Mathomoni ḽo vha ḽi dzina ḽine ḽa shumiselwa kha zwikepe zwe zwa vha zwi tshi fara nyendo ngei Tharasisi ḽa kale (ṋamusi ndi Spain). Zwi vhonala u nga ḽeneḽo dzina ḽo ḓa ḽa shumiselwa kha zwikepe zwihulwane zwe zwa vha zwi tshi fara nyendo ndapfu. Salomo na Yehoshafati vho shumisa zwenezwo zwikepe kha zwa mabindu.​—1Dz 9:26; 10:22; 22:48.

• Thatharasi.

  Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ndi vhuimo vhu no nga dzhele vhune vharuṅwa vha mashandukwa vha misini ya Noaxe vha vha khaho. Ḽiiti ḽo shumiswaho kha 2 Petro 2:4, ḽine ḽa vha tartaroo (ḽine ḽa amba u “posela Thatharasi”) a ḽi ambi uri “vharuṅwa vhe vha tshinya” vho poselwa kha Thatharasi ya vhurereli ha mazwifhi (hune ha vha dzhele i re fhasi ha mavu, fhethu hune ha vha na swiswi hune ha dzula midzimu i si na maanḓa). Nṱhani hazwo, ḽi sumbedza uri vho laṱwa nga Mudzimu vha tshi bva ṱaḓulu, vha dzhielwa vhuimo nahone vha vha swiswini ḽihulu uri vha si kone u pfesesa zwipikwa zwawe. Swiswi ḽi dovha ḽa amba zwine zwa ḓo itea khavho, zwine Maṅwalo a zwi ṱalusa sa ndozwo ya tshoṱhe ine ya ḓo itea khavho u katela na muvhusi wavho Saṱhane Diabolo. Ngauralo, Thatharasi ḽi ambela kha u poselwa ha vhenevho vharuṅwa vha mashandukwa kha vhuimo ha fhasi-fhasi. A hu fani na “mugodi” wo ambiwaho nga hawo kha Nzumbululo 20:1-3.

• Thavha dza Libanoni.

  Ndi dziṅwe dza thavha dzine dza wanala Libanoni. Thavha dza Libanoni dzi vhukovhela ha Libanoni ngeno Thavha dza Amana dzi vhubvaḓuvha. Dzenedzi thavha dzo fhandekanywa nga muedzi u re na mavu o nonaho. Thavha dza Libanoni dzi guma nga phendelashango ya Meditherenieni. Vhulapfu hadzo vhu anganyelwa u vha kha mithara dza 1 800 u swika kha 2 100. Zwifhingani zwa kale, Thavha dza Libanoni dzo vha dzo ḓala miri ya miṱaululo, ye ya vha i tshi dzhielwa nṱha vhukuma nga  tshaka dzo tangaho Libanoni. (Dot 1:7; Ps 29:6; 92:12)​—Sedzani Ṱhume. B7.

• Thebethe.

  Musi Vhaisiraele vha tshi vhuya vhuthubwani ngei Babele, ho shumiswa ḽeneḽo dzina kha ṅwedzi wa vhufumi wa khaḽenda yo khetheaho ya Vhayuda na kha ṅwedzi wa vhuṋa wa khaḽenda ye ya vha i tshi shumiswa kha zwa vhulimi. Wonoyu ṅwedzi wo vha u tshi thoma vhukati ha December u swika vhukati ha January. Nga ho ḓoweleaho wo vha u tshi ambela kha “ṅwedzi wa vhufumi.” (Esi 2:16)​—Sedzani Ṱhume. B15.

• Thembele.

  Ndi tshifhaṱo tsha ngei Yerusalema tshe Vhaisiraele vha vha vha tshi gwadamela Mudzimu khatsho, tshe tsha dzhiela vhudzulo dennde ḽikhethwa ḽi hwaleaho. Thembele ya u thoma yo fhaṱwa nga Salomo nahone ya fheliswa nga Vhababele. Ya vhuvhili yo fhaṱwa nga Serubabele musi Vhaisiraele vha tshi vhuya vhuthubwani ha Babele nahone ya vusuluswa nga Herode Muhulwane. Maṅwaloni, kanzhi thembele yo vha i tshi vhidzwa “nnḓu ya Yehova.” (Ese 1:3; 6:14, 15; 1Krk 29:1; 2Krk 2:4; Mat 24:1)​—Sedzani Ṱhume. B8 na B11.

• Ṱhoho ya phuphu.

  Ndi tshipiḓa tsha nga nṱha ha phuphu tsho khavhiswaho. Ṱhoho khulwane dza phuphu dzo vha dzo vhewa nṱha ha phuphu mbili dzi vhidzwaho Yakini na Boasi, dze dza vha dzi phanḓa ha thembele ya Salomo. (1Dz 7:16)​—Sedzani Ṱhume. B8.

• Tishiri.​—

  Sedzani ETHANIMI na Ṱhume. B15.

• Tombo ḽa guyo.

  Ndi tombo ḽo itaho gumba ḽine ḽa vheiwa nṱha ha tombo ḽine ḽa fana naḽo u itela u kuya goroi uri i vhe fuḽauru. Thanda ye ya vha i tshi dzheniswa vhukati ha tombo ḽine ḽa vha nga fhasi, yo vha i tshi shuma u monisa tombo ḽa nga nṱha. Zwifhingani zwa Bivhili, guyo ḽe ḽa vha ḽi tshi shumiswa nga zwanḓa nga vhafumakadzi, ḽo vha ḽi tshi shumiswa mahayani manzhi. Samusi u wana zwiḽiwa muṱani zwo vha zwo ḓitika nga guyo, Mulayo wa Mushe wo vha u sa tendeli uri muthu ane a khou koloda a dzhielwe guyo kana tombo ḽa u kuya. Matombo mahulwane a guyo o vha a tshi moniswa nga zwifuwo.​—Dot 24:6; Mar 9:42.

• Tombo ḽa thikho.

  Ndi tombo ḽo vhewaho kha khona ya tshifhaṱo hune mbondo mbili dza ṱangana, u itela uri mbondo dzi si we. Tombo ḽa ndeme ḽa thikho ndi ḽine ḽa shumiswa kha mutheo. Ho vha hu tshi shumiswa tombo ḽo khwaṱhaho musi hu tshi fhaṱiwa zwifhaṱo zwihulwane na mbondo dza muḓi. Ḽeneḽi ipfi ḽi shumiswa nga lwa pfanyisedzo hu tshi ambelwa kha u sika ḽifhasi, na Yesu u ṱaluswa sa “thikho ya mutheo” wa tshivhidzo tsha Vhukriste, tshine tsha fanyiswa na nnḓu ya Mudzimu.​—Ef 2:20; Yob 38:6.

• Tsha u farisa mukolodisi.

  Ndi tshithu tshine mukolodi a tshi ṋea we a mu kolodisa u itela u khwaṱhisedza uri u ḓo badela tshikolodo. Mulayo wa Mushe wo vha u na mafhungo ane a amba nga ha u fara zwithu zwa mukolodi u itela u tsireledza mushai na vha sa koni u ḓilwela.​—Ek 22:26; Hes 18:7.

• Tsha u vhea khanani.

  Ndi tshikhwama tsho khavhiswaho nga matombo a mutengo muhulu tshe tshifhe muhulu wa Isiraele a vha a tshi tshi kungela kha khana musi a tshi dzhena fhethu Hukhethwa. Tsho vha tshi tshi vhidzwa “tsha u vhea khanani tsha khaṱhulo” ngauri tsho vha tshi na Urimi na Thumimi, zwe zwa vha zwi tshi shumiswa u dzumbulula khaṱhulo dza Yehova. (Ek 28:15-30)​—Sedzani Ṱhume. B5.

• Tshafumi.

  Ndi phesenthe dza fumi dzine dza ṋewa kana u badelwa, kanzhi hu tshi itwa zwithu zwa vhurereli. (Maḽ 3:​10; Dot 26:12; Mat 23:23) Nga fhasi ha Mulayo wa Mushe, ṅwaha muṅwe na muṅwe Vhalevi vho vha vha tshi ṋewa tshafumi kha zwithu zwe zwa limiwa na kha zwifuwo u itela u vha tikedza. Vhalevi vho vha vha tshi bvisa tshafumi kha zwe vha ṋewa u itela u tikedza vhotshifhe vha lushaka lwa Aroni. Vhathu vho vha vha tshi dovha vha ṋea tshafumi nga dziṅwe nḓila. Vhakriste a vha tei u bvisa tshafumi.

• Tshiaramiki.

  Ndi luambo lu shumisaho maḽeḓere a fanaho na a Tshihevheru. Mathomoni lwo vha lu tshi ambiwa nga Vhaaramu, fhedzi nga murahu lwa thoma u shumiswa nga vhathu vhanzhi vha Asuri na Babele musi vha tshi davhidzana na u ita zwa mabindu. Lwo dovha lwa shumiswa na Muvhusoni wa Peresia. (Ese 4:7) Zwiṅwe zwipiḓa zwa bugu ya Esera, Yeremia na Daniele zwo vha zwo ṅwaliwa nga Tshiaramiki.​—Ese 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–​7:28.

• Tshifhe.

  Ndi munna we a vha a tshi imelela Mudzimu kha vhathu vhe a vha a tshi vha shumela, a tshi vha funza nga ha Mudzimu na nga ha milayo yawe. Zwiṅwe hafhu, vhotshifhe vho vha vha tshi imelela vhathu phanḓa ha Mudzimu, vha tshi ṋekedza zwiṱhavhelo, vha tshi ambela na u humbetshela vhathu pfarelo kha Mudzimu. Musi hu sa athu u vha na Mulayo wa Mushe, ṱhoho ya  muṱa o vha a tshi shuma sa tshifhe muṱani wawe. U ya nga Mulayo wa Mushe, vhotshifhe ho vha hu vhanna vha muṱani wa Aroni vha lushaka lwa Vhalevi. Vhaṅwe Vhalevi vho vha vha tshi thusa vhotshifhe. Musi hu tshi thoma mulanga muswa, vhane vha vha Isiraele wa Mudzimu vho vha lushaka lwa vhotshifhe, Yesu Kristo a vha Tshifhe Muhulu.​—Ek 28:41; Hev 9:24; Nzu 5:10.

• Tshifhe muhulu.

  Nga fhasi ha Mulayo wa Mushe, tshifhe muhulu o vha a tshi imelela vhathu phanḓa ha Mudzimu na u lavhelesa mushumo une wa itwa nga vhaṅwe vhotshifhe. U dovha a vhidzwa “muhulwane wa vhotshifhe.” (2Krk 26:20; Ese 7:5) Ndi ene fhedzi we a vha a tshi tendelwa u dzhena fhethu Hukhethwa-khethwa, nga ngomu-ngomu ha dennde ḽikhethwa nahone nga murahu musi hu tshi vho shumiswa thembele, ho vha hu ene e eṱhe we a vha a tshi dzhena henefho. O vha a tshi dzhena henefho luthihi nga ṅwaha nga Ḓuvha ḽa u Pfumelelwa. Na Yesu Kristo u vhidzwa “tshifhe muhulu.”​—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Hev 4:14.

• Tshifhiwa tsha muano.

  Ndi tshifhiwa tsha u ḓifunela tshine tsha ṋekedzwa musi ho itwa muano.​—Lev 23:38; 1Sa 1:21.

• Tshifhiwa tsha u dzungudzwa.

  Musi hu tshi ṋekedzwa tshenetshi tshifhiwa, tshifhe o vha a tshi vhea zwanḓa zwawe nga fhasi ha zwanḓa zwa o faraho tshiṱhavhelo tshine tsha ḓo ṋekedzwa, o faraho tshiṱhavhelo o vha a tshi tshi dzungudza kana tshi tshi dzungudzwa nga tshifhe. Musi tshi tshi dzungudzwa, zwo vha zwi tshi amba uri tshenetsho tshiṱhavhelo tsho ḓiselwa Yehova.​—Lev 7:30.

• Tshifhiwa tsha u fhiswa.

  Ndi tshiṱhavhelo tsha tshifuwo tshe tsha vha tshi tshi fhiswa kha aḽeṱare u itela u ṋekedzela Mudzimu. Ho vha hu si na muthu na muthihi we a vha a tshi tendelwa u dzhia tshipiḓa tsha tshenetsho tshifuwo (mboho, thutha, tshibokoṱo, ḽiivha-muronzhe kana fhondo ḽa ḽiivha).​—Ek 29:18; Lev 6:9.

• Tshifhiwa tsha u livhuwa.

  Ndi vhuṱambo ha u itela Mudzimu zwiṱhavhelo u itela u mu renda nga zwine a zwi ṋea vhathu na lufuno lwawe lu sa shanduki. Ho vha hu tshi ḽiwa ṋama ya tshipuka tsho ṋekedzwaho u katela na vhurotho vhu re na mbiliso na vhu si na mbiliso. Ṋama yo vha i tshi fanela u ḽiwa nga ḽeneḽo ḓuvha.​—2Krk 29:31.

• Tshifhiwa tsha u nwiwa.

  Ndi tshifhiwa tsha waini tshe tsha vha tshi tshi shelwa kha aḽeṱare nahone tshi tshi ṋekedzwa na zwiṅwe zwifhiwa. Paulo o shumisa eneo maipfi nga lwa pfanyisedzo a tshi khou ambela kha u ḓiimisela hawe u shumela Vhakriste ngae.​—Num 15:5, 7; Flp 2:17.

• Tshifhiwa tsha u pfumedzana.

  Ndi tshiṱhavhelo tshine tsha ṋekedzelwa Yehova u itela u pfumedzana nae. Tshenetsho tshiṱhavhelo tsho vha tshi tshi ḽiwa nga o tshi ḓisaho, muṱa wawe, tshifhe ane a ḓo tshi ṋekedza na vhotshifhe vhane vha khou shuma henefho. Yehova o vha a tshi dubiselwa mapfura a tshenetsho tshifhiwa. O vha a tshi ṋewa na malofha atsho a imelaho vhutshilo. Zwo vha zwi tshi tou nga vhotshifhe na vho ḓisaho tshiṱhavhelo vha khou ḽa na Yehova, u sumbedza uri vho pfumedzana nae.​—Lev 7:29, 32; Dot 27:7.

• Tshifhiwa tsha u pfumelela mulandu.

  Ndi tshiṱhavhelo tshine muthu a tshi ṋekedza o ita zwivhi. Tsho fhambananyana na tshifhiwa tsha u pfumelela tshivhi ngauri musi muitazwivhi a tshi ṋekedza tshenetsho tshifhiwa, u vha a tshi khou tenda uri o ita tshivhi kana o thivhela muṅwe muthu uri a si wane ndugelo dzawe u tendelana na mulanga wo vhofhiwaho. Zwiṅwe hafhu, u vha a tshi khou humbela uri a dovhe a vhe na ndugelo dze a xelelwa ngadzo nge a ita tshivhi na u vhofholololwa kha khaṱhulo ye a vha a tshi tea u sedzana nayo.​—Lev 7:37; 19:22; Yes 53:10.

• Tshifhiwa tsha u pfumelela tshivhi.

  Ndi tshiṱhavhelo tshine muthu a tshi ṋekedza musi o ita tshivhi a songo ḓiimisela nga nṱhani ha u sa fhelela. Ho vha hu tshi ṋekedzwa zwiṱhavhelo zwa zwifuwo zwo fhambananaho, zwi ngaho ḽiivha kana kholomo, zwi tshi ya nga vhuimo ha muthu o tshinyaho ane ha khou pfumelelwa zwivhi zwawe.​—Lev 4:27, 29; Hev 10:8.

• Tshiga.

  Ndi tshithu, nyito, vhuimo kana tshiṅwe tshithu tshi songo ḓoweleaho tsha ndeme tshine tsha sumbedza zwine zwa ḓo itea zwino kana tshifhingani tshi ḓaho.​—Gen 9:12, 13; 2Dz 20:9; Mat 24:3; Nzu 1:1.

• Tshigerika.

  Ndi luambo lune lwa ambiwa nga vhathu vha Gerika.

• Tshigwada.

  Ndi tshigwada tsha vhathu vhane vha tenda kha pfunzo i fanaho ya zwa vhurereli kana murangaphanḓa na u tevhela zwine vhone vhaṋe vha tenda khazwo. Ḽeneḽi ipfi ḽo vha ḽi tshi shumiswa u ambela kha zwigwada zwivhili zwi ḓivheaho zwa vhurereli ha  Tshiyuda, tsha Vhafarisei na tsha Vhasadukei. Na vhane vha si vhe Vhakriste vho vha vha tshi ri Vhakriste ndi “tshigwada” kana “tshigwada tsha Vhanazaretha,” khamusi vho vha vha tshi vhona Vhakriste sa tshigwada tsho bvaho kha vhurereli ha Tshiyuda. Nga u ya ha tshifhinga, ho thoma u vha na zwigwada tshivhidzoni tsha Vhukriste. Kha bugu ya Nzumbululo, hu ambiwa nga ha “tshigwada tsha Nikolao.”​—Mis 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Nzu 2:6; 2Pe 2:1.

• Tshihevheru.

  Ndi luambo lune lwa ambiwa nga Vhahevheru. Musi Yesu e kha ḽifhasi, vhunzhi ha maipfi a Tshiaramiki o vha a tshi shumiswa kha Tshihevheru nahone Yesu na vhafunziwa vhawe vho vha vha tshi amba lwonolwo luambo.​—Mis 26:14.

• Tshikumbu tsha mukumba.

  Ndi tshikumbu tsho itwaho nga mukumba wa tshipuka, tshi ngaho mbudzi kana nngu, tshi shumiselwaho u shela waini. Waini yo vha i tshi shelwa kha tshikumbu tshiswa ngauri musi i tshi vhila, i ita uri hu vhe na khaboni daokisaidi ine ya kukumusa tshikumbu. Musi zwenezwo zwi tshi itea, tshikumbu tshiswa tshi a tenda u kukumuwa, fhedzi tsha kale tshi tou phamuwa.​—Yos 9:4; Mat 9:17.

• Tshikwara.

  Nga Tshihevheru ndi “Milo,” ḽeneḽi ipfi ḽi bva kha ipfi ḽine ḽa amba u “ḓadza.” Kha Bivhili ine ya pfi Septuagint hu pfi ndi “pfamo.” Zwi vhonala u nga ndi fhethu kana tshifhaṱo tsha Muḓini wa Davida, fhedzi a zwi ḓivhei uri tsho vha tshi hani.​—2Sa 5:9; 1Dz 11:27.

• Tshilalelo tsha Murena.

  Ndi tshihumbudzo tsha lufu lwa Yesu Kristo, ndi tshilalelo tshine ha vha hu na vhurotho vhu si na mbiliso na waini zwine zwa imela muvhili na malofha awe. Samusi zwi Maṅwaloni uri Vhakriste vha humbule tshenetshi tshiitea, zwo tea uri tshi dovhe tshi vhidzwe “Tshihumbudzo.”​—1Krt 11:20, 23-26.

• Tshimela tshi kalakataho.

  Ndi zwimela zwo fhambanaho zwi haṱaho na zwi nukhelelaho. Tshenetshi tshimela tshi shumiswa nga lwa pfanyisedzo Bivhilini u ṱalusa masiandoitwa a u ḓifara luvhi, u vha phuli, u sa haṱula nga nḓila yo teaho na u vha mugunei.​—Dot 29:18; Mir 5:4; Yer 9:15; Amo 5:7.

• Tshipfumelelo.

  Kha Maṅwalo a Tshihevheru, ḽeneḽi ipfi ḽi tshimbidzana na zwiṱhavhelo zwe vhathu vha vha vha tshi zwi ṋekedza u itela u vha na vhushaka na Mudzimu na u mu gwadamela. Vhathu vho vha vha tshi ṋekedza zwiṱhavhelo vha tshi tevhedza Mulayo wa Mushe, zwihuluhulu nga Ḓuvha ḽa u Pfumelelwa u itela uri vha pfumedzane na Mudzimu, hu sa londwi zwivhi zwa vhathu na zwa lushaka lwoṱhe. Zwenezwo zwiṱhavhelo zwo vha zwi tshi imela tshiṱhavhelo tsha Yesu, tshe tsha pfumelela nga ho fhelelaho zwivhi zwa vhathu luthihi nahone lwa tshoṱhe, uri vhathu vha pfumedzane na Yehova.​—Lev 5:10; 23:28; Kol 1:20; Hev 9:12.

• Tshiphiri tshikhethwa.

  Ndi tshipikwa tsha Mudzimu tshine a ita uri tshi ḓivhee nga tshifhinga tshawe nahone u tshi dzumbululela vhane a funa.​—Mar 4:11; Kol 1:26.

• Tshirengululi.

  Ndi zwine zwa badelwa u itela u vhofholola muthu kha vhupuli, u pfiswa vhuṱungu, u tambula, tshivhi kana zwe muthu a vha a tshi kombetshedzea u zwi ita. Nga zwiṅwe zwifhinga ho vha hu sa badelwi nga tshelede. (Yes 43:3) Tshirengululi tsho vha tshi tshi ṱoḓea kha vhuimo ho fhambananaho. Sa tsumbo, matanzhe a zwifuwo kana vhatukana vha matanzhe vho vha vhe vha Yehova. Fhedzi uri zwenezwo zwifuwo kana vhana vha si kumedzwe tshoṱhe kha Yehova, vho vha vha tshi tea u rengululwa. (Num 3:45, 46; 18:15, 16) Arali mboho ine ya runga ya sa ṱhogomelwa nahone ya vhulaya muthu, muṋe wayo o vha a tshi fanela u bvisa tshirengululi u itela uri a si vhulawe. (Ek 21:29, 30) Fhedzi ho vha hu sa dzhiiwi tshirengululi tsha o vhulayaho nga khole. (Num 35:31) Tshirengululi tsha ndeme tshine tsha ambiwa Bivhilini ndi tsha Kristo ngauri o ṋekedzela vhutshilo hawe sa tshiṱhavhelo u itela u vhofholola vhathu vha thetshelesaho kha tshivhi na lufu.​—Ps 49:7, 8; Mat 20:28; Ef 1:7.

• Tshiṱhavhelo.

  Ndi tshifhiwa tshine tsha ṋekedzwa Mudzimu u itela u mu livhuwa, u tenda mulandu na u vha na vhushaka havhuḓi nae. Musi hu sa athu u vha na Mulayo wa Mushe, vhathu vho vha vha tshi ṋekedza zwiṱhavhelo zwo fhambananaho nga u ḓifunela, zwi katelaho na zwifuwo. Zwo thoma u itwa nga Abele. Musi ho no vha na Mulayo wa Mushe, muṅwe na muṅwe o vha a tshi tea u ṋekedza tshiṱhavhelo. Musi Yesu o no ṋekedza vhutshilo hawe sa tshiṱhavhelo tsho fhelelaho, ho vha hu si tsha ṱoḓea zwiṱhavhelo zwa zwifuwo, naho Vhakriste vha tshi bvela phanḓa vha tshi ṋekedza zwiṱhavhelo nga u shumela Mudzimu.​—Gen 4:4; Hev 13:15, 16; 1Yo 4:10.

•  Tshivhidzo.

  Ndi tshigwada tsha vhathu vho kuvhanganelaho u ita tshiṅwe tshithu kana muṅwe mushumo. Kha Maṅwalo a Tshihevheru, ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha lushaka lwa Isiraele. Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, ḽi ambela kha zwivhidzo zwoṱhe zwa Vhakriste, fhedzi kanzhi ḽi ambela kha Vhakriste vhoṱhe.​—1Dz 8:22; Mis 9:31; Rom 16:5.

• Tsioni; Thavha ya Tsioni.

  Ndi dzina ḽa muḓi wa Vhayebusi wo tangiwaho nga mbondo we wa vha u tshikwarani tshi re tshipembe-vhubvaḓuvha ha Yerusalema. Musi Davida a tshi u thuba, o fhaṱa pfamo yawe henefho nahone ha vhidzwa “Muḓi wa Davida.” (2Sa 5:7, 9) Tsioni ho mbo ḓi vha thavhani khethwa zwihuluhulu kha Yehova musi Davida a tshi isa Mbulungelo henefho. Nga murahu, ḽeneḽo dzina ḽo katela thembele i re Thavhani ya Moriya nahone nga zwiṅwe zwifhinga ḽa katela muḓi woṱhe wa Yerusalema. Kanzhi ḽi shumiswa nga lwa pfanyisedzo kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika.​—Ps 2:6; 1Pe 2:6; Nzu 14:1.

• Ṱungufhalela.

  Ndi u lilela muthu o faho kana u lila musi wo welwa nga khombo. Zwifhingani zwa Bivhili, u lila kana u ṱungufhala lwa tshifhinga tshilapfu zwo vha zwi mukhuvha. Vho vha vha tshi lilela nṱha, u ambara zwithu zwo khetheaho, u ḓishela miḽora kha ṱhoho, u kherula zwiambaro na u ḓigikhinya khana. Nga zwiṅwe zwifhinga, ho vha hu tshi badeliwa vhathu uri vha ḓe vha lile mbulungoni.​—Gen 23:2; Esi 4:3; Nzu 21:4.

U

• U ḓidzima zwiḽiwa.

  Ndi u fhedza maḓuvha u sa ḽi. Vhaisiraele vho vha vha tshi ḓidzima musi hu na vhuṱambo ha Ḓuvha ḽa u Pfumelelwa, musi vho tsikeledzea na musi vha tshi ṱoḓa u livhiswa nga Mudzimu. Vhayuda vho vha vha tshi ḓidzima luṋa nga ṅwaha u itela u humbula zwiitea zwi si zwavhuḓi zwa tshifhingani tsho fhiraho. Vhakriste a vha kombetshedzei u ḓidzima.​—Ese 8:21; Yes 58:6; Luk 18:12.

• U ḓifara luvhi nga zwa vhudzekani.

  Ndi mubulo une wa ambela kha u ita zwa vhudzekani na muthu we wa si vhingane nae, wonoyo mubulo u bva kha ipfi ḽa Tshigerika porneia. Zwi katela vhupombwe, u rengisa muvhili, u ita zwa vhudzekani ha vhathu vha songo vhinganaho, u ita zwa vhudzekani na muthu wa mbeu i fanaho, na u ita zwa vhudzekani na tshipuka. Wonoyo mubulo wo shumiswa nga lwa pfanyisedzo kha bugu ya Nzumbululo u ambela kha vhurereli vhune ha vhidzwa “Babele Ḽihulu,” vhune ha ṱaluswa sa mufumakadzi ane a rengisa muvhili ngauri o ḓikonanya na vhavhusi vha ḽino shango u itela u wana maanḓa na thundu. (Nzu 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mis 15:29; Gal 5:19)​—Sedzani ANE A RENGISA MUVHILI.

• U ḓikumedzela kha Mudzimu.

  Ndi u hulisa, u rabela, u shumela Yehova Mudzimu na u fhulufhedzea khae sa Muvhusahoṱhe.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• U ita tshivhi u sa shoni.

  Zwo ṱalutshedzelwa zwi tshi bva kha ipfi ḽa Tshigerika aselgeia, ḽine ḽa ambela kha u ita zwithu zwine zwa sumbedza uri a u tevhedzi mulayo wa Mudzimu nahone ane a zwi ita u zwi ita nga lunyadzo a sa ofhi tshithu. Onoyo muthu ha ṱhonifhi vhuvhusi ha Mudzimu, milayo yawe na zwine a zwi funa. Haya maipfi ha ambeli kha tshivhi tshiṱuku, fhedzi a khou ambela kha tshivhi tshihulwane.​—Gal 5:19; 2Pe 2:7.

• U Kuna.

  Bivhilini, ḽeneḽi ipfi a ḽi ambeli fhedzi kha u kuna muvhilini, ḽi ambela na kha u vhuyelela kha vhuimo ha u sa vha na tshika, u vha a sa solei, u sa vha na dondo na u iledza zwine zwa tshikafhadza kana u tshinya nḓila ine muthu a ḓifara ngayo kana vhushaka hawe na Mudzimu. U ya nga Mulayo wa Mushe, ḽeneḽi ipfi ḽi ambela kha u ḓikunakisa u ya nga mulayo.​—Lev 10:10; Ps 51:7; Mat 8:2; 1Krt 6:11.

• U luga.

  Maṅwaloni, zwenezwi ndi zwo lugaho u ya nga zwine Mudzimu a amba uri zwo luga kana a zwo ngo luga.​—Gen 15:6; Dot 6:25; Mir 11:4; Tse 2:3; Mat 6:33.

• U luvha.

  Ndi mbadelo ine ya bviswa nga Shango kana muvhusi u itela u sumbedza uri u nga fhasi ha muṅwe, u itela uri hu vhe na mulalo kana tsireledzo. (2Dz 3:4; 18:14-16; 2Krk 17:11) Ḽeneḽo ipfi ḽi nga dovha ḽa shumiswa kha muthelo une muthu a u ṋewa nga muṅwe.​—Neh 5:4; Rom 13:7.

• U rembuluwa.

  Musi ḽeneḽi ipfi ḽi tshi shumiswa Bivhilini ḽi ambela kha u shandula muhumbulo na u ḓisola zwi tshi bva mbiluni kha kutshilele kwa kale, vhukhakhi kana zwe muthu a kundelwa u zwi ita. Arali muthu o rembuluwa zwa vhukuma zwi vhonala nga u shandula nḓila ine a tshila ngayo.​—Mat 3:8; Mis 3:19; 2Pe 3:9.

• U sa kuna.

  Zwi nga amba u vha na mashika kana u pfuka milayo i ambaho nga ha vhuḓifari. Bivhilini, zwi ambela kha zwithu zwi sa ṱanganedzei kana u sa kuna u ya nga  Mulayo wa Mushe. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mis 10:14; Ef 5:5)​—Sedzani U KUNA.

• U sema.

  Ndi u tshuwisa kana u amba uri zwithu zwivhi zwi ḓo itea kha muṅwe muthu kana tshiṅwe tshithu. A zwi ambeli kha muthu o sinyuwaho kana u semana nga maṱamba. Kanzhi u sema zwi ambela kha u amba zwithu zwivhi zwine zwa ḓo itea kha o semiwaho. Arali zwo ambiwa nga Mudzimu kana nga muthu o rumiwaho nga Mudzimu, zwenezwo zwi vha zwi vhuporofita vhune ha ḓo itea.​—Gen 12:3; Num 22:12; Gal 3:10.

• U ṱala ṱhalane.

  Ndi u kuvhanganya zwe zwa salela musi hu tshi khou kaṋiwa. Mulayo wa Mushe wo amba uri vhathu vha songo kaṋa u swika magumoni a masimu avho kana u fula ṱhwari kana nḓirivhe dzoṱhe. Mudzimu o vha a tshi ṱoḓa uri mushai, o tsikeledzeaho, mutsinda, ṅwana a si na khotsi na tshilikadzi vha dobedze zwe zwa salela hu tshi kaṋiwa.​—Ruṱ 2:7.

• U thuba.

  Zwithu zwo thubiwaho zwi ambela kha zwithu zwe zwa dzhielwa maswina o kundwaho nndwani, zwi nga vha zwishumiswa zwa nḓuni, zwifuwo kana zwiṅwe zwithu zwi ḓuraho.​—Yos 7:21; 22:8; Hev 7:4.

• U thubiwa.

  Ndi u dzhiiwa nga u tou kombetshedzwa shangoni ḽine wa dzula khaḽo, kanzhi zwi itwa nga vhathu vhe vha u kunda. Nga Tshihevheru, u thubiwa zwi amba “u ṱuwa.” Vhaisiraele vho thubiwa luvhili. Tshaka dza fumi dza muvhuso wa devhula dzo thubiwa nga Vhaasuri, nga murahu tshaka mbili dza muvhuso wa tshipembe dza thubiwa nga Vhababele. Masalela a vhe vha thubiwa o humiselwa mahayani nga Korese, khosi ya Peresia.​—2Dz 17:6; 24:16; Ese 6:21.

• U vha hone.

  Kha Maṅwalo a Tshikriste a Tshigerika, tshiṅwe tshifhinga “u vha hone” zwi ambela kha u vha hone ha Yesu Kristo, u bva musi a tshi vhewa uri a vhe Khosi ya Vhumessia u swika vhufheloni ha shango. U vha hone ha Kristo hu ambela kha tshifhinga tshilapfu, hu si kha u ḓa a ṱavhanya a ṱuwa.​—Mat 24:3.

• U vhea zwanḓa.

  Muthu o vha a tshi vhewa zwanḓa arali o ṋewa mushumo wo khetheaho kana musi a tshi khou fhaṱutshedzwa, u fhodzwa kana u ṋewa tshifhiwa tsha muya mukhethwa. Nga zwiṅwe zwifhinga, zwifuwo zwo vha zwi tshi vhewa zwanḓa musi zwi sa athu u ṋekedzwa sa tshiṱhavhelo.​—Ek 29:15; Num 27:18; Mis 19:6; 1Ti 5:22.

• U vhinga mufumakadzi wa mukomana kana wa murathu.

  Ndi mukhuvha we wa dzheniswa kha Mulayo wa Mushe nga murahu. Kha wonoyu mukhuvha, munna o vha a tshi vhinga mufumakadzi wa mukomana kana murathu wawe we a fa e si na vhana uri a mu bebele vhana.​—Gen 38:8; Dot 25:5.

• U vuswa.

  Ndi u vuswa lufuni. Ipfi ḽa Tshigerika anastasis ḽi amba “u vuswa; u ima.” Bivhilini hu ambiwa nga ha vhathu vha 9 vho vuswaho, u katela na Yesu o vuswaho nga Yehova Mudzimu. Naho vhaṅwe vhathu vho vuswa nga Elia, Elisha, Yesu, Petro na Paulo, honoho vhuṱolo ho konadzea nga maanḓa a Mudzimu. U vuswa ha “vho lugaho na vha songo lugaho” vhane vha ḓo tshila kha ḽifhasi ndi zwa ndeme kha tshipikwa tsha Mudzimu. (Mis 24:15) Bivhili i dovha ya amba nga ha u vuselwa ṱaḓulu, hune ha vhidzwa ‘u vuswa ha u thoma,’ hune ha vha u vuswa ha vharathu vha Yesu vho ḓodzwaho nga muya mukhethwa.​—Flp 3:11; Nzu 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.

• Urimi na Thumimi.

  Ndi zwithu zwe zwa shumiswa nga tshifhe muhulu nga nḓila i fanaho na musi hu tshi itwa madeṅwa, u itela u ḓivha zwine Yehova a funa musi lushaka lwo vhudzisa mbudziso dza ndeme. Urimi na Thumimi zwo vha zwi tshi vhewa kha tshithu tsha u vhea khanani tsha tshifhe muhulu musi a tshi dzhena denndeni ḽikhethwa. Zwi vhonala u nga zwo guma u shumiswa musi Vhababele vha tshi fhelisa Yerusalema.​—Ek 28:30; Neh 7:65.

V

• Vhaḓivhi vha pfunzo dza vhaṱali vha Vhaepikure.

  Ndi vhatevheli vha munna ane a pfi Epikure wa Mugerika wa pfunzo dza maṱali. (341-​270 B.C.E.). Pfunzo yavho yo vha i tshi amba uri tsha ndeme vhukuma ndi uri muthu a ḓiphiṋe vhutshiloni.​—Mis 17:18.

• Vhafarisei.

  Ndi tshigwada tshi ḓivheaho tsha vhurereli ha Tshiyuda tsha ḓanani ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E. Vhafarisei vho vha vha sa bvi kha lushaka lwa vhotshifhe, fhedzi vho vha vha tshi tevhela Mulayo nga vhuronwane nahone vha tshi dzhiela nṱha masialala. (Mat 23:23) Vho vha vha sa tendi u tevhedza mikhuvha ya Tshigerika, vha tshi langa vhathu samusi vhe vhagudi vha Mulayo na masialala. (Mat 23:2-6) Vhaṅwe vho vha vhe miraḓo ya Sanihedrini. Kanzhi vho vha vha tshi lwa na Yesu nga ha mafhungo a u tevhedza mulayo wa Savhatha, masialala na u konana  na vhaitazwivhi na vhathelisi. Vhaṅwe vhavho vho vha Vhakriste, u katela na Saulo wa Tariso.​—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Mis 26:5.

• Vhahaṱuli.

  Ndi vhanna vho nangwaho nga Yehova uri vha tshidze vhathu vhawe hu sa athu u vha na khosi kha ḽa Isiraele.​—Haṱ 2:16.

• Vhakerube.

  Ndi vharuṅwa vha re na vhuimo ha nṱha, vha shumaho mishumo yo khetheaho. Vho fhambana na Vhaserafe.​—Gen 3:24; Ek 25:20; Yes 37:16; Hev 9:5.

• Vhalindi vha Khosi-khulu.

  Ndi maswole a Vharoma ane a linda Khosi-khulu ya Roma. Mulindi o vha e na maanḓa a u tikedza kana u bvisa yeneyo khosi.​—Flp 1:13.

• Vhanefilimu.

  Ndi vhana vha miswonḓa vha re na vhuhali, vho bebwaho nga vharuṅwa na vhananyana vha vhathu musi hu sa athu u ḓa Maḓi Mahulu.​—Gen 6:4.

• Vhanethinimu.

  Ndi vhathu vha shumaho thembeleni vha si Vhaisiraele. Nga Tshihevheru ḽeneḽi ipfi ḽi amba uri “Vho Kumedzwaho,” zwine zwa amba uri vho vha vho kumedzelwa u shuma thembeleni. Khamusi vhunzhi ha Vhanethinimu vho vha vhe vhaḓuhulu vha Vhagibeoni. Yoshua o vha o ṋea Vhagibeoni mushumo wa u ‘reḓa khuni na u ka maḓi a tshitshavha na a aḽeṱare ya Yehova.’​—Yos 9:23, 27; 1Krk 9:2; Ese 8:17.

• Vharuṅwa.

  Ḽeneḽi ipfi ḽi bva kha ipfi ḽa Tshihevheru malakh na ḽa Tshigerika aggelos. Enea maipfi a ambela kha “muḓinḓa,” fhedzi arali hu tshi khou ambelwa kha muḓinḓa ane a vha tshivhumbiwa tsha muya, hu shumiswa ipfi “muruṅwa.” (Gen 16:7; 32:3; Yak 2:25; Nzu 22:8) Vharuṅwa ndi zwivhumbiwa zwa muya zwi re na maanḓa zwo sikwaho nga Mudzimu hu sa athu u sikiwa vhathu. Bivhilini, vha dovha vha vhidzwa “mavhuthu makhethwa,” “vharwa vha Mudzimu” na “ṋaledzi dza nga matsheloni.” (Dot 33:2; Yob 1:6; 38:7) A vho ngo sikelwa uri vha bebe vhaṅwe vharuṅwa, fhedzi muruṅwa muṅwe na muṅwe o sikwa e eṱhe. Vhenevho vharuṅwa vha fhira miḽioni dza ḓana. (Dan 7:10) Bivhili i sumbedza uri vharuṅwa vha na madzina na uri a vha fani, fhedzi a vha tendi u gwadamelwa nahone vhunzhi havho a vha tendi u amba madzina avho. (Gen 32:29; Luk 1:26; Nzu 22:8, 9) Vha na vhuimo vhu sa fani, vho ṋewa mishumo i sa fani i ngaho u shuma phanḓa ha khuluṋoni ya Yehova, u ḓivhadza mulaedza wawe, u thusa vhashumeli vha Yehova vha re kha ḽifhasi, u khunyeledza khaṱhulo ya Mudzimu na u tikedza mushumo wa u huwelela mafhungo maḓifha. (2Dz 19:35; Ps 34:7; Luk 1:30, 31; Nzu 5:11; 14:6) Tshifhingani tshi ḓaho, vha ḓo tikedza Yesu kha nndwa ya Haramagedo.​—Nzu 19:14, 15.

• Vharwa vha Aroni.

  Ndi vhana vha Aroni muḓuhulu wa Levi. Aroni o nangiwa sa tshifhe muhulu wa u thoma nga fhasi ha Mulayo wa Mushe. Vharwa vha Aroni vho vha vha tshi ita mishumo ya vhotshifhe denndeni ḽikhethwa na thembeleni.​—1Krk 23:28.

• Vhasadukei.

  Ndi tshigwada tshi ḓivheaho tsha vhurereli ha Tshiyuda, tsho vhumbwaho nga vhathu vho pfumaho vhane vha dzhielwa nṱha na nga vhotshifhe vha re na maanḓa kha zwine zwa itwa thembeleni. Vho vha vha sa tevhedzi vhunzhi ha masialala ane a tevhedzwa nga Vhafarisei na zwiṅwe zwine Vhafarisei vha tenda khazwo. Vho vha vha sa tendi uri vhathu vha ḓo vuswa na uri hu na vharuṅwa. Vho vha vha tshi pikisa Yesu.​—Mat 16:1; Mis 23:8.

• Vhasamaria.

  U thomani, ḽeneḽi ipfi ḽo vha ḽi tshi ambela kha Vhaisiraele vha tshaka dza fumi dza muvhuso wa devhula, fhedzi nga murahu ha u kundwa ha Vhasamaria nga Vhaasuri nga 740 B.C.E., ḽo katela na vhatsinda vho ḓiswaho nga Vhaasuri. Tshifhingani tsha Yesu, ḽo vha ḽi sa ambeli kha lushaka kana muvhuso, kanzhi ḽeneḽi dzina ḽo vha ḽi tshi ambela kha miraḓo ya tshigwada tsha vhurereli tshi re tsini na muḓi wa Shikeme wa kale na Samaria. Zwiṅwe zwine miraḓo ya tshenetshi tshigwada ya vha i tshi tenda khazwo zwo vha zwo fhambana vhukuma na zwa vhurereli ha Tshiyuda.​—Yoh 8:48.

• Vhaserafe.

  Ndi zwivhumbiwa zwa muya zwo kuvhanganaho u mona na khuluṋoni ya Yehova ngei ṱaḓulu. Ipfi ḽa Tshihevheru seraphim ḽi amba “vhane vha khou duga.”​—Yes 6:2, 6.

• Vhaḓivhi vha pfunzo dza vhaṱali vha Vhastoiki.

  Ndi tshikolo tsha vhaḓivhi vha pfunzo dza vhaṱali vha Vhagerika vhe vha vha vha tshi tenda uri mupo na nḓila ine muthu a humbula ngayo zwi ita uri a takale. Vho vha vha tshi tenda uri muthu o ṱalifhaho, o vha a tshi dzula o takala hu sa londwi uri u madakaloni kana u vhuṱunguni.​—Mis 17:18.

• Vhatevheli vha Herode.​

  —Sedzani HERODE; VHATEVHELI VHA.

• Vhiḓa.

  Musi ḽeneḽo ipfi ḽi songo ṅwaliwa nga ḽeḓere danzi, ḽi ambela kha vhiḓa ḽa muthu  muṅwe na muṅwe. Musi ḽo ṅwaliwa nga ḽeḓere danzi, ḽi ambela kha ipfi ḽa Tshihevheru “Sheol” na ipfi ḽa Tshigerika “Hades,” zwine zwa amba u fa.​—Gen 47:30; Muh 9:10; Mis 2:31.

• Vhomadzhisiṱaraṱa.

  Muvhusoni wa Babele, vhomadzhisiṱaraṱa vho vha vhe vhashumeli vha muvhuso kha zwiṱiriki zwo fhambananaho, vho vha vha tshi ḓivha mulayo fhedzi vha sa koni u haṱula milandu yoṱhe. Kha mashango e a vha a tshi vhuswa nga Vharoma, vhomadzhisiṱaraṱa vho vha vhe vhalanguli vha muvhuso. Mishumo yavho yo vha i tshi katela u ita uri zwithu zwi dzudzanyee, u ṱhogomela zwa masheleni, u haṱula vhane vha pfuka mulayo na u amba nḓila ine vhathu vha tea u pfiswa ngayo vhuṱungu.​—Dan 3:2; Mis 16:20.

• Vhu si na mbiliso.

  Hu khou ambelwa kha vhurotho vhu si na mbiliso.​—Dot 16:3; Mar 14:12; 1Krt 5:8.

• Vhufhelo ha shango.

  Ndi tshifhinga tshine tsha sumbedza uri shango kana nḓila ine zwithu zwa itwa ngayo nga fhasi ha vhuvhusi ha Saṱhane zwi tsini na u fheliswa. Tshenetshi tshifhinga tshi tshimbidzana na u vha hone ha Kristo. Yesu u ḓo vhudza vharuṅwa uri vha ‘khethekanye vhavhi na vhavhuya’ na u fhelisa vhavhi. (Mat 13:40-42, 49) Vhafunziwa vha Yesu vho vha vha tshi ṱoḓa u ḓivha uri “vhufhelo” vhu ḓo ḓa lini. (Mat 24:3) Musi Yesu a sa athu u vhuyelela ṱaḓulu, o fhulufhedzisa vhatevheli vhawe uri u ḓo vha navho u swika nga tshifhinga tsha vhufhelo.​—Mat 28:20.

• Vhuloi.

  Ndi u shumisa maanḓa ane a bva kha mimuya mivhi.​—2Krk 33:6.

• Vhungome.

  Ndi u tenda uri muya wa muthu a u fi, u bvela phanḓa u tshi khou tshila musi muthu a tshi fa nahone wonoyo muya u a kona u amba na vhathu, kanzhi u tshi shumisa muthu (mungome) ane a ṱuṱuwedzwa nga mimuya ya vhafu. Maipfi ane a ri u “ita zwa vhungome” o ṱalutshedzelwa u bva kha ipfi ḽa Tshigerika pharmakia ḽine ḽa amba “tshidzidzivhadzi.” Ḽeneḽi ipfi ḽi tshimbidzana na vhungome ngauri tshifhingani tsha kale vhathu vho vha vha tshi shumisa zwidzidzivhadzi u itela u shumisa maanḓa a madimoni kha u lowa.​—Gal 5:20; Nzu 21:8.

• Vhuphara ha tshanḓa.

  Ndi muelo une wa ṱoḓa u eḓana na tshikhala tsha u bva kha gunwe u ya kha munwe muṱuku, musi minwe yo vulea. Musi hu tshi shumiswa khubithi ya senthimithara dza 44,5, vhuphara ha tshanḓa vhu lingana na senthimithara dza 22,2. (Ek 28:16; 1Sa 17:4)​—Sedzani Ṱhume. B14.

• Vhupombwe.

  Munna kana mufumakadzi a re mbinganoni ane a ita zwa vhudzekani na muthu a songo vhinganaho nae.​—Ek 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Vhuporofita.

  Ndi mulaedza wo hevhedzwaho, hu nga vha hu u dzumbululwa ha zwine Mudzimu a funa kana u zwi ḓivhadza. Vhuporofita vhu nga katela u funza, u ṋea ndayo kana khaṱhulo kana u ḓivhadza zwine zwa ḓo itea.​—Hes 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Vhurotho ha ṱano.

  Ndi ḽofo dza 12 dza vhurotho dze dza vha dzi tshi vhewa nga zwiṱhopho zwivhili, tshithihi tshi na ḽofo dza 6. Dzenedzi ḽofo dzo vha dzi tshi vhewa kha ṱafula fhethu Hukhethwa denndeni ḽikhethwa na thembeleni. Vhu dovha ha vhidzwa “vhurotho ho ṋekedzwaho Mudzimu.” Tshenetshi tshifhiwa tshi ṋekedzwaho Mudzimu tsho vha tshi tshi bvisiwa ha dzheniswa vhurotho havhuḓi nga Savhatha iṅwe na iṅwe. Kanzhi vhurotho ho bviswaho ho vha vhu tshi ḽiwa nga vhotshifhe fhedzi. (2Krk 2:4; Mat 12:4; Ek 25:30; Lev 24:5-9; Hev 9:2)​—Sedzani Ṱhume. B5.

• Vhurotho ho ṋekedzwaho Mudzimu.​

  —Sedzani VHUROTHO HA ṰANO.

• Vhuṱambo ha Mishasha.

  Vhu dovha ha vhidzwa Vhuṱambo ha Madennde Makhethwa kana Vhuṱambo ha u Kuvhanganya. Ho vha hu tshi vha hone nga ṅwedzi wa Ethanimi u bva nga dzi 15 u swika nga dzi 21. Kha honoho vhuṱambo, ho vha hu tshi pembelelwa khaṋo ya mafheloni a ṅwaha wa vhulimi ha Vhaisiraele nahone ho vha hu tshifhinga tsha u takala na u livhuwa Yehova nge a fhaṱutshedza zwiliṅwa zwavho. Nga tshifhinga tsha honovhu vhuṱambo, vhathu vho vha vha tshi dzula mishashani u itela u humbula nga ha musi vha tshi Pfuluwa Egipita. Ndi vhuṅwe ha vhuṱambo vhuraru he vhanna vha vha vha tshi tea u ya u vhu pembelela Yerusalema.​—Lev 23:34; Ese 3:4.

• Vhuṱambo ha u Kaṋa; Vhuṱambo ha Dzivhege.​—

  Sedzani PENTEKOSTE.

• Vhuṱambo ha u Ṋekedza Thembele.

  Ndi ḓuvha ḽithihi kha ṅwaha ḽe ha vha hu tshi humbulwa u kunakiswa ha thembele nga murahu ha u tshikafhadzwa nga Antiokasi Epifanesi. Honovhu vhuṱambo ho vha vhu tshi thoma nga dzi 25 dza ṅwedzi wa Kisileve nahone  ho vha hu tshi fhedzwa maḓuvha a 8 vhu tshi khou pembelelwa.​—Yoh 10:22.

• Vhuṱambo ha Vhurotho vhu si na Mbiliso.

  Ndi vhuṅwe ha vhuṱambo ha u thoma kha vhuṱambo vhuhulwane vhuraru he ha vha vhu tshi itwa nga Vhaisiraele ṅwaha muṅwe na muṅwe. Ho vha vhu tshi thoma nga 15 Nisani musi Paseka yo no fhela nahone ho vha vhu tshi pembelelwa lwa maḓuvha a 7. Ho vha hu tshi ḽiwa vhurotho vhu si na mbiliso fhedzi, u itela u humbula u Pfuluwa havho Egipita.​—Ek 23:15; Mar 14:1.

• Vhuṱanzi.

  Kanzhi “Vhuṱanzi” vhu ambela kha Milayo ya Fumi ye ya ṅwalwa kha mbaba mbili dza matombo dze dza ṋewa Mushe.​—Ek 31:18.

• Vhuthu vhuhulu.

  Nga Tshigerika ḽeneḽi ipfi ḽi tshimbidzana na zwine zwa vha zwavhuḓi na zwi takadzaho. Kanzhi ḽeneḽi ipfi ḽi shumiswa u ambela kha tshifhiwa tshine tsha ṋewa nga vhuthu. Musi hu tshi ambiwa nga ha vhuthu vhuhulu ha Mudzimu, ḽeneḽi ipfi ḽi dzumbulula tshifhiwa tshine Mudzimu a ri ṋea nga mafunda, a sa lavheleli u lifhelwa. Nga zwenezwo, tshi dzumbulula uri Mudzimu u ṋea vhathu nga mafunda, lufuno na vhuthu. Ipfi ḽa Tshigerika ḽi dovha ḽa ambela kha mibulo i ngaho “u takalelwa” na “tshifhiwa.” Tshenetshi tshifhiwa tshi ṋewa we a si tshi shumele na we a vha a songo tea u tshi wana, nga nṱhani ha uri muṋei watsho u na mafunda.​—2Krt 6:1; Ef 1:7.

• Vhuṱolo; Mishumo ya maanḓa.

  Ndi mishumo ya maanḓa a songo ḓoweleaho kha vhathu nahone i itwa nga zwivhumbiwa zwa muya. Nga zwiṅwe zwifhinga, maipfi a ngaho “zwiga” na “zwithu zwi mangadzaho” a amba zwithu zwi fanaho Bivhilini.​—Ek 4:21; Mis 4:22; Hev 2:4.

• Vhuṱonḓolo.​

  —Sedzani U ḒIFARA LUVHI NGA ZWA VHUDZEKANI.

• Vhutshilo.

  Kha dziṅwe ndimana dza Bivhili, ipfi ḽa Tshivenḓa “vhutshilo” ḽo ṱalutshedzelwa ḽi tshi bva kha ipfi ḽa Tshihevheru nephesh na ipfi ḽa Tshigerika psykhe. Musi ri tshi ṱolisisa nḓila ye eneo maipfi a shumiswa ngayo Bivhilini, zwi tou vha khagala uri a ambela kha (1) vhathu, (2) zwipuka kana (3) vhutshilo vhune muthu kana tshipuka tsha vha naho. (Gen 1:20; 2:7; Num 31:28; Hes 18:4, 20; Mat 10:28, 39; Yoh 10:11; 15:13; Mis 20:10; 27:37; Rom 13:1; 1Pe 3:20) Naho dziṅwe Bivhili dzi tshi ṱalutshedzela enea maipfi nga uri “muya,” fhedzi ngoho ndi ya uri enea maipfi ha ambeli kha muya. Bivhili i sumbedza uri musi maipfi nephesh na psykhe a tshi shumiswa u ambela kha zwivhumbiwa zwa kha ḽifhasi, a ambela kha tshithu tshine tsha vhonala, tshine tsha farea na tshine tsha fa. Kha ino ṱhalutshedzelo enea maipfi o ṱalutshedzelwa ho sedzwa zwine a amba zwone kha eneo mafhungo, hu tshi shumiswa maipfi a ngaho “vhutshilo,” “tshivhumbiwa,” “muthu,” “zwoṱhe zwine [muthu a] vha zwone” kana sa ḽisala (sa tsumbo, “nṋe”). Eneo maipfi a dovha a ambela kha u ita tshithu nga mbilu yoṱhe. (Dot 6:5; Mat 22:37) Zwi tshi ya nga mafhungo ane a khou ambiwa, enea maipfi a nga shumiswa u ambela kha lutamo lwa zwiḽiwa. A nga dovha a ambela kha muthu o faho kana tshitumbu.—Num 6:6; Mir 23:2; Yes 56:11; Hag 2:13.

• Vhutshinyi.

  Ndi u vunḓa mulayo. Bivhilini ḽi fana na “tshivhi.”​—Ps 51:3; Rom 5:14.

W

• Wa maṅwalo.

  Ndi mukopololi wa Maṅwalo a Tshihevheru. Musi Yesu e kha ḽifhasi, ḽeneḽi ipfi ḽo vha ḽi tshi ambela kha vhathu vhane vha ḓivha zwavhuḓi Mulayo. Vho vha vha tshi pikisa Yesu.​—Ese 7:6, ṱms.; Mar 12:38, 39; 14:1.

Y

• Yakobo.

  Ndi murwa wa Isaka na Rebeka. Nga murahu, Mudzimu o mu rina uri Isiraele nahone o vha muthomi wa lushaka lwa Isiraele (vhe vha vhidzwa Vhaisiraele, nga murahu vha vhidzwa Vhayuda). O vha e khotsi a vharwa vha 12 vhane musi vho ṱangana na vhana vhavho vha vhumba tshaka dza 12 dza lushaka lwa Isiraele. Lushaka kana vhathu vha Isiraele, vho bvela phanḓa vha tshi vhidzwa Yakobo.​—Gen 32:28; Mat 22:32.

• Yeduthuni.

  Ndi dzina ḽine ha si ḓivhee zwine ḽa amba zwone, ḽi bvelela kha ṱhalusandima dzi re kha Phisalema 39, 62 na 77. Zwi vhonala u nga dzenedzi ṱhalusandima dzi shuma sa vhulivhisi ha musi hu tshi imbiwa phisalema. Khamusi dzi sumbedza nḓila ine ha tea u imbiwa ngayo kana tshilidzwa tshine tsha tea u shumiswa. Ho vha hu na muṅwe muimbi wa Mulevi ane a pfi Yeduthuni, khamusi kwonokwu kuimbele na tshilidzwa zwo vha zwi tshi ḓivhelwa Yeduthuni na vharwa vhawe.

• Yehova.

  Ndi dzina ḽe ḽa ṱalutshedzelwa ḽi tshi bva kha Tetragrammaton (ine ya vha maḽeḓere maṋa a Tshihevheru a dzina ḽa Mudzimu). Ḽeneḽi dzina ḽi bvelela lu fhiraho 7 000 kha yeneyi Bivhili.​—Sedzani Ṱhume. A4 na A5.

•  Yuda.

  Ndi murwa wa Yakobo wa vhuṋa we a bebelwa ene nga Lea. Musi Yakobo e tsini na u fa, o dzula o amba uri khosi khulwane ya lini na lini i ḓo bva muṱani wa Yuda. Yesu o vha e wa lushaka lwa Yuda. Ḽeneḽi dzina ḽi dovha ḽa ambela kha lushaka na kha muvhuso wa Yuda. Muvhuso wa tshipembe u dovha wa vhidzwa muvhuso wa Yuda, wonoyo muvhuso wo vhumbiwa nga tshaka dza Vhaisiraele dza Yuda na dza Benyamini, u katela na vhotshifhe na Vhalevi. Muvhuso wa Yuda wo vha u tshipembe ha ḽeneḽo shango he ha vha hu tshi katela Yerusalema na thembele.​—Gen 29:35; 49:10; 1Dz 4:20; Hev 7:14.

• Yufuratha.

  Ndi mulambo mulapfusa na wa ndeme vhukuma wa ngei tshipembe-vhukovhela ha Asia nahone ndi muṅwe wa milambo mivhili mihulwane ya Mesopotamia. Ho thoma u ambiwa nga hawo kha Genesi 2:14 sa muṅwe wa milambo miṋa ya Edeni. Kanzhi Bivhilini u sokou pfi “Mulambo.” (Gen 31:21) Wo vha u mukano wa devhula wa shango ḽe Vhaisiraele vha ṋewa ḽone. (Gen 15:18; Nzu 16:12)​—Sedzani Ṱhume. B2.

Z

• Ziasi.

  Ndi mudzimu muhulwane wa Vhagerika vha vhahedeni. Musi Baranaba e ngei Lisitara o dzhiiwa sa Ziasi. Maṅwalwa a kale o wanalaho tsini na Lisitara a amba nga ha “vhotshifhe vha Ziasi” na “Ziasi mudzimu wa ḓuvha.” Tshikepe tshe Paulo a tshimbila ngatsho a tshi bva tshiṱangadzimeni tsha Melite tsho vha tshi na tshifanyiso tsha “Vharwa vha Ziasi,” vhane vha vha Khasta na Poluxi, vhenevho vharwa vho vha vhe mafhaṱa.​—Mis 14:12; 28:11.

• Zwa u dzima mbone.

  Ndi zwithu zwo itwaho nga musuku, zwe zwa vha zwi tshi shumiswa denndeni ḽikhethwa na thembeleni u itela u dzima mbone.​—Ek 37:23.

• Zwa u dzima mulilo.

  Ndi zwithu zwo itwaho nga musuku kana koporo zwe zwa vha zwi tshi shumiswa denndeni ḽikhethwa na thembeleni. Khamusi zwo vha zwi tshi fana na tshigero tsha u gera thambo ya luvhone.​—2Dz 25:14.

• Zwa u oka mulilo.

  Ndi zwithu zwo itwaho nga musuku, siḽiva kana koporo zwe zwa vha zwi tshi shumiswa denndeni ḽikhethwa na thembeleni. Zwo vha zwi tshi shumiswa u fhisa zwioro, u bvisa maxale kha aḽeṱare ya u fhisela zwiṱhavhelo na u bvisa thambo dza luvhone dzo swaho dze dza vha dzi kha tshiṱomambone tsha musuku. Zwo vha zwi tshi dovha zwa vhidzwa midzio ya u fhisela zwioro.​—Ek 37:23; 2Krk 26:19; Hev 9:4.

• Zwiambaro zwa nndwa.

  Ndi zwithu zwe zwa vha zwi tshi ambariwa nga swole u itela u ḓitsireledza nndwani. Ho vha hu gondolo, tshiambaro tsha u ḓitsireledza nndwani, bannda, zwa u tsireledza milenzhe na tshiṱangu.​—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

• Zwifhiwa zwa khathutshelo.

  Ndi zwifhiwa zwine zwa ṋewa vhashai. Zwenezwi zwifhiwa a zwi ambiwi nga ho livhaho kha Maṅwalo a Tshihevheru, fhedzi Mulayo wo vha u tshi amba uri Vhaisiraele vha tea u thusa vhashai.​—Mat 6:2.

• Zwioro.

  Ndi musi ho ṱanganyiswa ṋonzhe na baḽisamu dzi nukhelelaho, zwa swa nga zwiṱuku nga zwiṱuku, zwa ita uri hu vhe na munukhelelo wavhuḓi. Zwioro zwo khetheaho zwo itwaho nga zwithu zwiṋa, zwo vha zwi tshi shumiswa denndeni ḽikhethwa na thembeleni. Zwo vha zwi tshi fhiswa fhethu Hukhethwa kha aḽeṱare ya zwioro nga matsheloni na nga madekwana. Nga Ḓuvha ḽa u Pfumelelwa, zwo vha zwi tshi fhiswa fhethu Hukhethwa-khethwa. Zwo vha zwi tshi fanyisela uri Yehova u khou ṱanganedza thabelo dza vhashumeli vhawe vha fhulufhedzeaho. Vhakriste a vho ngo vhudziwa uri vha fhise zwioro.​—Ek 30:34, 35; Lev 16:13; Nzu 5:8.

• Zwioro zwitshena.

  Ndi ṋonzhe yo omaho ine ya wanala kha miri na zwiṱaka zwa lushaka lwa Boswellia. Musi i tshi fhiswa, i a nukhelela. Yo vha i tshi shumiswa u ita zwioro zwikhethwa zwe zwa vha zwi tshi shumiswa denndeni ḽikhethwa kana thembeleni. Zwo vha zwi tshi shelwa na kha zwifhiwa zwa thoro, zwi tshi vhewa na kha tshiṱhopho tshiṅwe na tshiṅwe tsha vhurotho ha ṱano vhu re fhethu Hukhethwa.​—Ek 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Zwiranzhe.

  Ndi mitshelo ine ya thoma u vhibva; tshibveledzwa tsha u thoma kha zwibveledzwa zwiṅwe na zwiṅwe. Yehova o vha a tshi ṱoḓa uri lushaka lwa Isiraele lu mu ṋekedze zwiranzhe, hu nga vha ṅwana wa tanzhe, tshipuka kana mitshelo ya u thoma. Lushaka lwa Isiraele lwo vha lu tshi ṋekedza Mudzimu zwiranzhe nga Vhuṱambo ha Vhurotho vhu si na Mbiliso na nga Pentekoste. Ipfi zwiranzhe ḽo vha ḽi tshi dovha ḽa shumiswa nga lwa pfanyisedzo kha Yesu na vhatevheli vhawe vho ḓodzwaho.​—1Krt 15:23; Num 15:21; Mir 3:9; Nzu 14:4.