Ḽifhasini ho vha hu tshi ḓo vha hu si na vhutshilo ngavhe hu si nga ṅwambo wa zwiitea zwine vhathu vha ri zwo sokou itea, zwe zwiṅwe zwazwo zwo zwa vha zwi sa ḓivhiwi kana zwi sa pfeseswi nga vhuḓalo u swika ḓanani ḽa vhu-20 ḽa miṅwaha. Zwenezwo zwiitea ndi zwi tevhelaho:

• Hune ḽifhasi ḽa vha hone kha mulalavhungu wa Milky Way na maitele a ḓuvha na pulanete dzaḽo (solar system), u mona na u kunama ha ḽifhasi, luvhilo lune ḽifhasi ḽa mona ngalwo na ṅwedzi u mangadzaho

• Maanḓa a maginethe na dzingamufhe zwine zwa vha zwitsireledzi zwivhili zwa ḽifhasi

• Mitevheṱhaḓu ya nzulele ine ya vusulusa na u kunakisa muya na maḓi zwa pulanete yashu

Musi ni tshi ṱolisisa iṅwe na iṅwe ya dzenedzi thero ḓivhudziseni uri, ‘Naa zwo sokou itea uri ḽifhasi ḽi vhe hone kana ḽo itwa nga nḓila i re na ndivho?’

Musi ni tshi ṅwala ḓiresi yaṋu ni katela na mini? Ni nga kha ḓi ṅwala shango, ḓorobo, na tshiṱaraṱa. Ri tshi tou fanyisa, kha ri ri mulalavhungu wa Milky Way ndi “shango” ḽa ḽifhasi, maitele a ḓuvha na pulanete dzaḽo ndi “ḓorobo” ya ḽifhasi, nahone hune ḽifhasi ḽa mona hone ndi “tshiṱaraṱa” tsha ḽifhasi. Nga ṅwambo wa mvelaphanḓa ye ya itwa kha zwa u guda ṋaledzi na milayo ya mupo, vhaḓivhi vha saintsi vho kona u pfesesa uri ḽifhasi ḽo dzula fhethu ho khetheaho.

Tsha u thoma, “ḓorobo” yashu, kana maitele a ḓuvha na pulanete dzaḽo, zwo dzula fhethu ho teaho kha mulalavhungu wa Milky Way. Tshenetshi “tshipiḓa tshi re na vhutshilo,” samusi vhaḓivhi vha saintsi vha tshi vhidza ḽifhasi nga u ralo, tshi na khemikhala dzo linganelaho dzine dza ṱoḓea u itela uri hu vhe na vhutshilo kha ḽifhasi. Kule na mulalavhungu dzenedzi khemikhala a dzi wanali nga hu leluwaho, nahone tsini nawo hu na masana na zwiṅwe zwithu zwine zwa vha na khombo. Magazini une wa pfi Scientific American u ri: “Ri dzula fhethu havhuḓisa.”¹

“Tshiṱaraṱa” tsho teaho: Zwiṅwe zwithu zwi swayeaho ndi “tshiṱaraṱa” tsha ḽifhasi, kana fhethu hune shango ḽa mona hone hune ha vha “ḓorobo,” ine ya vha maitele a ḓuvha na pulanete dzaḽo. Samusi henefha fhethu hune shango ḽa mona hone hu tshi ṱoḓa u vha khilomithara dza milioni dza 150 u bva ḓuvhani, ho linganyiselwa u itela uri ḽifhasi ḽi sa fhisese kana ḽi sa rotholese lune ra nga si kone u tshila khaḽo. Zwiṅwe hafhu, nḓila ine ḽifhasi ḽa mona khayo yo ṱoḓa u ita mutengelele, zwine zwa ita uri hu dzule hu na tshikhala tsho eḓanaho vhukati ha ḓuvha na ḽifhasi ṅwaha woṱhe.

Ḓuvha ḽi ri thusa nga uri ḽi ri ṋea mufhiso. Ḓuvha a ḽi shanduki, ḽi dzula ḽo ralo, ḽo linganela, nahone ḽi ri ṋea mufhiso wo eḓanaho. Ḓuvha ndi “ṋaledzi yo khetheaho vhukuma.”²

“Muhura” o teaho: Ṅwedzi ndi muhura wa khwine-khwine wa ḽifhasi. Ṅwedzi u lingana na tshipiḓa tshi ṱoḓaho u vha kotara ya ḽifhasi. Nga zwenezwo, musi ṅwedzi washu u tshi vhambedzwa na miṅwe miṅwedzi i re kha maitele ashu a ḓuvha na pulanete dzaḽo, ṅwedzi  washu ndi muhulwane nga maanḓa. Naa zwenezwo zwo sokou itea? A zwi vhonali zwo tou ralo.

Zwi re zwone ndi uri ṅwedzi ndi wone une wa ita uri hu vhe na magabelo a lwanzhe, ane a thusa uri hu vhe na pfano vhukati ha zwivhumbiwa na mupo. Ṅwedzi u dovha wa thusa u itela uri ḽifhasi ḽi mone nga nḓila yo teaho. Arali ṅwedzi wo vha u si ho, pulanete yashu yo vha i tshi ḓo sokou pepeleka! Ho vha hu tshi ḓo vha na mutshinyalo muhulwane we wa vha u tshi ḓo ḓisa tshanduko dza mutsho, dza magabelo a lwanzhe na dziṅwe.

U kunama na u mona ha ḽifhasi: U kunama ha ḽifhasi nga digirii dzi ṱoḓaho u vha 23,4 zwi ita uri hu vhe na dzikhalaṅwaha, mufhiso kana murotho wo eḓanaho, nahone zwi ita uri mashango o fhamba-fhambanaho a vhe na mutsho u sa fani. Bugu ine ya pfi Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe i ri: “U kunama ha pulanete yashu hu ita uri ri kone u tshila kha ḽifhasi.”³

U mona ha ḽifhasi hu ita uri masiari na vhusiku zwi vhe na vhulapfu ho “linganelaho.” Arali ḽifhasi ḽo vha ḽi tshi mona nga u tou ongolowa, maḓuvha o vha a tshi ḓo vha o lapfa nahone tshipiḓa tsho livhanaho na ḓuvha tsho vha tshi tshi ḓo fhisesa, ngeno tshipiḓa tshi songo livhanaho na ḓuvha tshi tshi ḓo rotholesa. Zwo fhambanaho na zwenezwo, arali ḽifhasi ḽo vha ḽi tshi mona nga luvhilo luhulwane, maḓuvha o vha a tshi ḓo pfufhifhala, khamusi e na awara dzi si gathi fhedzi, nahone zwenezwo zwo vha zwi tshi ḓo ita uri hu vhe na maḓumbu na dziṅwe mvelelo dzi si dzavhuḓi.

Tshikhalani ndi fhethu hu re na masana a re na khombo, nahone iṅwe khombo ine ya anzela u vha hone ndi ya matombo a re tshikhalani (meteoroids). Naho zwo ralo, pulanete yashu ya muvhala wa lutombo a i vhuyi ya tshinyadzwa. Ndi ngani? Ndi nga ṅwambo wa uri ḽifhasi ḽo tsireledzwa nga zwitsireledzi zwi mangadzaho—zwine zwa vha maanḓa a maginethe na dzingamufhe wo itwaho nga nḓila yo khetheaho.

Maanḓa a maginethe a ḽifhasi: Vhukati-kati ha ḽifhasi hu na tsimbi yo ṋokaho yo itaho gumba ine ya khou mona, ine ya ita uri pulanete yashu i vhe na maanḓa mahulwane a maginethe ane a swika tshikhalani. Tshenetshi tshitsireledzi tshi ri tsireledza kha masana a re na khombo a bvaho tshikhalani na ḓuvhani. Eneo masana a katela na muya u bvaho ḓuvhani, une wa vha mutevhe wa zwithu zwi ngaho dzi-proton na dzi-electron, zwine nga mimunithi i si gathi zwa bvisa maanḓa a linganaho na a bomo dza hydrogen dza dzibilioni; na mithuthubo i re nnḓa ha hune ḓuvha ḽa vha hone ine ya thuthubisela tshikhalani zwithu zwa thani dza dzibilioni. Ni nga kona u vhona uri maanḓa a maginethe a tsireledza ḽifhasi. Mithuthubo ine ya vha nnḓa ha hune ḓuvha ḽa  vha hone i ita uri hu vhe na mivhala i penyelelaho, i re kha dzingamufhe tsini na hune ha vha na maanḓa a maginethe a ḽifhasi.

Dzingamufhe wa ḽifhasi: Heyi nguvho ya dzigese a i ri ṋei muya wa u fema fhedzi, fhedzi i dovha ya ri tsireledza. Luvhemba lwa nga nnḓa lwa dzingamufhe lune lwa pfi stratosphere, lu na mufuda wa okisidzheni ine ya vhidzwa ozone, ine ya kokodza hu ṱoḓaho u vha phesenthe dza 99 dza masana a ḓuvha a re na khombo. Nga zwenezwo, luvhemba lwa ozone lu thusa u tsireledza zwithu zwinzhi zwi tshilaho—u katela na vhathu na zwithu zwiṱuku-ṱuku zwi tshilaho lwanzheni zwine zwa bveledza vhunzhi ha okisidzheni yashu—uri zwi songo wana masana a re na khombo. Luvhemba lwa ozone a lu dzuli lu tshi fana tshifhinga tshoṱhe. Nṱhani hazwo, lu a shanduka musi masana a ḓuvha a re na khombo a tshi engedzea. Ngauralo, luvhemba lwa ozone ndi tshitsireledzi tshi shandu-shandukaho, na tsho fanelaho.

Dzingamufhe u dovha wa ri tsireledza uri ri songo welwa nga zwithu zwiṱuku na zwihulwane zwa dzimilioni zwi bvaho tshikhalani. Vhunzhi ha zwenezwi zwithu zwi fhelela muyani, zwa ita tshedza tshihulu musi zwi tshi swika kha ḽifhasi (meteors). Naho zwo ralo, zwitsireledzi zwa ḽifhasi a zwi thivheli masana ane a thusa uri hu vhe na vhududo na tshedza. Dzingamufhe u thusa uri khungulu yoṱhe i fhise nga ho linganelaho nahone u dovha wa shuma sa nguvho ine ya thivhela uri mufhiso u si bve vhusiku.

Vhukuma dzingamufhe na maanḓa a maginethe a ḽifhasi ndi zwithu zwo sikwaho zwi mangadzaho zwi sa athu pfeseswa nga vhuḓalo. Zwo tou ralo na nga mitevheṱhaḓu ine ya ita uri hu vhe na vhutshilo kha ino pulanete.

Arali muya na maḓi zwo kunaho zwa imiswa, ha thivhiwa dzisoridzhi, hu si kale hu nga vha na malwadze nahone vhathu vha fa. Fhedzi ṱhogomelani hezwi: Pulanete yashu a i fani na resiturente, hune ha ḓiswa zwiḽiwa nahone zwo sinaho zwa laṱelwa nnḓa. Muya na maḓi zwo kunaho zwine ra zwi ṱoḓa a zwi ḓi zwi tshi bva tshikhalani, nahone musi zwo no vha na tshika a zwi laṱelwi henengei. Zwino-ha ḽifhasi ḽi dzula hani ḽi ḽavhuḓi nahone ḽi tshi tshilea khaḽo? Ndi nga ṅwambo wa mitevheṱhaḓu ya nzulele, i ngaho mutevheṱhaḓu wa maḓi, khaboni, okisidzheni, na nitrogen ye ya ṱaluswa henefha na u sumbedzwa nga nḓila i leluwaho.

Mutevheṱhaḓu wa maḓi: Maḓi ndi a ndeme kha vhutshilo. Ri nga si kone u tshila maḓuvha a si gathi ri si na maḓi. Wonoyu mutevheṱhaḓu u isa maḓi o kunaho kha pulanete yashu yoṱhe. U na masia mararu. (1) Mufhiso wa ḓuvha u ita uri maḓi a ḓimuwe a ye kha dzingamufhe. (2) Hu vhumbea makole. (3) Makole a ita uri hu vhe na mvula, tshifhango, mahaḓa, zwine zwa dovha zwa ḓimuwa nahone zwa ita uri maḓi a vhuyelele he a thoma hone. Wonoyu mutevheṱhaḓu u kunakisa maḓi mangafhani nga ṅwaha? Hu tshi tou anganyelwa, u kunakisa maḓi ane a nga tiba shango ḽoṱhe nga senthimithara dzi fhiraho 80.⁴

Mutevheṱhaḓu wa khaboni na okisidzheni: Samusi ni tshi zwi ḓivha, no tea u fema u itela uri ni tshile, u fema okisidzheni na u bvisa khaboni daokisaidi. Fhedzi samusi vhathu na zwipuka zwi tshi fema, ndi ngani dzingamufhe washu u sa fhelelwi nga okisidzheni nahone wa ḓalelwa nga khaboni daokisaidi? Ndi nga ṅwambo wa mutevheṱhaḓu wa okisidzheni. (1) Nga maitele a mangadzaho, zwimela zwi kokodza khaboni daokisaidi ine ra i bvisa, khathihi na mufhiso wa ḓuvha nahone zwa bveledza dzikhabohaidireithi (eneo maitele a vhidzwa photosynthesis). (2) Musi ri tshi fema okisidzheni, wonoyu mutevheṱhaḓu u vhuyelela he wa thoma hone. Honohu u bveledzwa ha zwimela na muya une ra u fema zwi itea nga nḓila yo kunaho, yo teaho, na i si na phosho.

 Mutevheṱhaḓu wa nitrogen: U itela uri hu vhe na vhutshilo kha ḽifhasi hu ṱoḓea phurotheini. (A) U itela u bveledza dzenedzo phurotheini hu ṱoḓea nitrogen, nahone i vhumba phesenthe dza 78 dza dzingamufhe washu. Lupenyo lu shandula nitrogen ya vha zwipiḓa zwine zwa tzwonzwiwa nga zwimela. (B) U bva henefho zwimela zwi shandula zwenezwo zwipiḓa zwa vha molekule dza lwa nzulele. Ngauralo zwipuka zwine zwa ḽa zwenezwo zwimela zwi wana nitrogen. (C) Mafheleloni musi zwimela na zwipuka zwi tshi fa, zwipiḓa zwa nitrogen zwine zwa vha khazwo zwi mbo ḓi siniswa nga zwitzhili. Musi zwenezwi zwimela na zwipuka zwi tshi sina zwi ita uri nitrogen i vhuyelele mavuni na kha dzingamufhe, zwenezwi zwi ita mutevheṱhaḓu.

Naho vhathu vhe na thekinolodzhi yo bvelaho phanḓa, vha bveledza thani nnzhi-nnzhi dza mathukhwi a re na mulimo ṅwaha muṅwe na muṅwe. Naho zwo ralo, ḽifhasi ḽi dovha ḽa vusulusa mathukhwi aḽo oṱhe nga nḓila yo fhelelaho, ḽi tshi shumisa maitele a vhutsila u itela u shandula mathukhwi.

Ni humbula uri maitele a u vusulusa mathukhwi a ḽifhasi o thoma hani? Muṅwali wa zwa vhurereli na saintsi ane a pfi M.A. Corey u ri: “Arali pfano vhukati ha zwivhumbiwa na mupo wazwo zwo sokou bvelela, zwo vha zwi tshi ḓo vha zwi songo swikelela honovhu vhuimo ho linganelaho.”⁵ Naa ni a tendelana nae?