Vhathu vhanzhi vha tenda uri saintsi a i tendelani na mafhungo a tsiko ane a vha Bivhilini. Naho zwo ralo, phambano ine ya vha hone a si ya saintsi na Bivhili, fhedzi ndi ya saintsi na mavhonele a Vhakriste Vhane vha Fhisetshela Vhurereli. Vhaṅwe vhathu vha zwenezwi zwigwada vha amba mazwifhi vha ri, u ya nga Bivhili tsiko yoṱhe yo sikwa nga maḓuvha a rathi a awara dza 24 hu ṱoḓaho u vha miṅwahani ya 10 000 yo fhiraho.

Naho zwo ralo, Bivhili a i tikedzi zwenezwo. Arali yo vha i tshi tikedza zwenezwo, zwithu zwinzhi zwe zwa tumbulwa nga lwa saintsi miṅwahani ya ḓana ḽithihi ḽo fhiraho zwo vha zwi tshi ḓo vha zwi mazwifhi nahone zwi tshi ḓo ita uri Bivhili i si tsha fulufhelwa. Arali na guda Bivhili nga vhuronwane ni ḓo kona u vhona uri a i hanedzani na saintsi. Nga ṅwambo wa zwenezwo, Ṱhanzi dza Yehova a vha tendelani na Vhakriste Vhane vha Fhisetshela Vhurereli na vhaḓivhi vhanzhi vha zwa tsiko.Mafhungo a tevhelaho a sumbedza zwine Bivhili ya zwi funza zwa vhukuma.

Mafhungo ane a vha buguni ya Genesi a thoma nga maipfi a leluwaho ane a ri: “U rangani Mudzimu o sika ḽiṱaḓulu na ḽifhasi.” (Genesi 1:1) Vhagudi vhanzhi vha Bivhili vha tenda uri zwenezwi zwi ṱalusa mishumo ya tsiko ye ya itwa nga maḓuvha a tsiko e ha ambiwa nga hao u thoma kha ndimana ya vhuraru u ya phanḓa. Eneo mafhungo ndi a ndeme. U ya nga maipfi a u thoma ane a vha Bivhilini, fhethu hoṱhe, u katela na pulanete yashu, Ḽifhasi, zwo vha hone nga phanḓa ha maḓuvha a tsiko.

Vhagudi vha zwa mupo vha anganyela uri ḽifhasi ḽi na miṅwaha ya bilioni nṋa, vhaḓivhi vha dziṋaledzi na vhone vha anganyela uri fhethu hoṱhe hu nga vha hu na miṅwaha ya bilioni dza 15. Naa enea mafhungo—kana zwine vha zwi pfesesa malugana na uri ḽifhasi na fhethu hoṱhe zwo vha hone lini—zwi hanedzana na Genesi 1:1? Hai. Bivhili a i ambi nga ho livhaho uri “ḽiṱaḓulu na ḽifhasi” zwi na miṅwaha mingana. Saintsi a i hanedzani na mafhungo ane a vha Bivhilini.

Maḓuvha a tsiko o vha o lapfa lungafhani? Naa o vha e maḓuvha a awara dza 24? Vhaṅwe vha amba uri nga ṅwambo wa uri Mushe—muṅwali wa Genesi—o ambela kha ḓuvha ḽa u fhedza ḽine ḽa tevhela ḽa vhurathi kha maḓuvha a tsiko sa ḽa Sabatha ya vhege iṅwe na iṅwe, nga ṅwambo wa zwenezwo ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa tsiko ḽi na awara dza 24. (Ekisodo 20:11) Naa maipfi a re buguni ya Genesi a tikedza zwenezwo?

Hai, ha zwi tikedzi. Ngoho ndi ya uri ipfi ḽa Luheberu ḽo ṱalutshedzelwaho nga uri “ḓuvha” ḽi nga amba vhulapfu ha tshifhinga ho fhamba-fhambanaho, hu si awara dza 24  fhedzi. Sa tsumbo, musi Mushe a tshi amba nga u tou angaredza o ṱalusa maḓuvha a rathi sa ḓuvha ḽithihi. (Genesi 2:4) Zwiṅwe hafhu, nga ḓuvha ḽa u thoma ḽa tsiko, “Tshedza Mudzimu a ri tshi pfi Masiari, swiswi a ri ḽi pfi Vhusiku.” (Genesi 1:5) Hafha, tshifhinga tsha awara dza 24 tshi ṱaluswa nga ipfi ḽine ḽa ri “ḓuvha.” Vhukuma, Maṅwalo ha sumbedzi uri ḓuvha ḽithihi ḽa tsiko ḽo vha ḽi tshi lingana na awara dza 24.

Nga zwenezwo, maḓuvha a tsiko o vha o lapfa lungafhani? Bivhili a i ambi; naho zwo ralo, maipfi a re kha Genesi dzindima 1 na 2 a sumbedza uri ho fhedzwa tshifhinga tshilapfu.

Mushe o ṅwala mafhungo awe nga Luheberu, nahone o ṅwala nga mahumbulele a muthu a re kha ḽifhasi. Dzenedzi mbuno mbili khathihi na nḓivho ya uri fhethu hoṱhe ho vha hone hu sa athu sikwa tshithu, dzi thusa u tandulula khanedzano ya mafhungo a tsiko. Nga nḓila-ḓe?

U ṱolisisa nga vhuronwane mafhungo ane a vha buguni ya Genesi zwi sumbedza uri zwiitea zwa “ḓuvha” ḽithihi zwo bvela phanḓa lwa “maḓuvha” manzhi a tevhelaho. Sa tsumbo, nga phanḓa ha “ḓuvha” ḽa u thoma ḽa tsiko, tshedza tshine tsha bva kha ḓuvha ḽe ḽa vha ḽo no vha hone tsho thivhelwa u swika kha ḽifhasi, khamusi nga makole matswu. (Yobo 38:9) Nga “ḓuvha” ḽa u thoma, tshedza tsho mbo ḓi thoma u vhonetshela dzingamufhe nga zwiṱuku nga zwiṱuku. a

Nga “ḓuvha” ḽa vhuvhili, dzingamufhe wo bvela phanḓa u tshi vhonadza, zwa khethekanya makole nṱha na lwanzhe fhasi. Nga “ḓuvha” ḽa vhuṋa dzingamufhe wa shanduka nga zwiṱuku nga zwiṱuku u swikela ḓuvha na ṅwedzi zwi tshi thoma u vhonala “lutomboni lwa ṱaḓulu.” (Genesi 1:14-16) Nga maṅwe maipfi, u ya nga mavhonele a muthu ḓuvha na ṅwedzi zwo thoma u vhonala. Zwenezwi zwo itea nga zwiṱuku nga zwiṱuku.

 Mafhungo a Genesi a dovha a sumbedza uri musi dzingamufhe u tshi khou bvela phanḓa u tshi vhonadza zwavhuḓi, zwiṋoni—u katela na zwikhokhonono zwo mbo ḓi thoma u vha hone nga “ḓuvha” ḽa vhuṱanu.

Zwi tou vha khagala uri nḓila ye mafhungo a ambiwa ngayo Bivhilini, zwithu a zwo ngo sikwa nga tshifhinga tshithihi tsha tsiko, fhedzi zwo sikwa nga zwiṱuku nga zwiṱuku, khamusi zwiṅwe zwo sikwa nga maḓuvha a tsiko e a tevhela. b

Naa honohu u aluwa ha zwimela na zwipuka zwi amba uri Mudzimu o sokou bveledza zwithu zwi tshilaho zwo fhamba-fhambanaho? Na khathihi. Mafhungo o ṅwalwaho a zwi sumbedza zwavhuḓi uri Mudzimu o sika “tshakha” dzoṱhe dza zwimela na zwipuka zwi tshilaho. (Genesi 1:11, 12, 20-25) Naa dzenedzo “tshakha” dza zwimela na zwipuka dzo sikwa dzi na vhukoni ha u tshila u tendelana na zwiimo zwa vhupo zwi shandukaho? Ndi ifhio phambano vhukati ha dzenedzi  “tshakha”? Bivhili a i ambi. Naho zwo ralo, i a amba uri zwithu zwi tshilaho zwo vha “zwi tshi tshatshama . . . zwi tshi ya nga tshakha dzazwo.” (Genesi 1:21) Enea maipfi a sumbedza uri hu na tshivhalo tsho linganyiselwaho tsha dzenedzo “tshakha.” Mafhungo o waniwaho kha marambo a zwithu zwo faho na ṱhoḓisiso dza musalauno a tikedza muhumbulo u sumbedzaho uri tshakha dza zwimela na zwipuka dzo shandukanyana nga u ya ha tshifhinga.

U fhambana na zwine vhane vha fhisetshela vhurereli vha zwi tenda, bugu ya Genesi a i funzi uri fhethu hoṱhe hune ha katela ḽifhasi na zwithu zwoṱhe zwi tshilaho khaḽo, zwo sikwa nga tshifhinga tshiṱuku-ṱuku. Nṱhani hazwo, zwo ṱaluswaho buguni ya Genesi nga ha tsiko ya fhethu hoṱhe na u vha hone ha vhutshilo kha ḽifhasi zwi tendelana na zwe zwa tumbulwa nga vhorasaintsi zwenezwino.

Nga ṅwambo wa pfunzo dza filosofi, vhorasaintsi vhanzhi vha hanedza pfunzo ine ya ambiwa Bivhilini ya uri Mudzimu o sika zwithu zwoṱhe. Naho zwo ralo, zwi takadzaho ndi uri buguni ya kale ya Bivhili ya Genesi, Mushe o ṅwala uri fhethu hoṱhe hu na mathomo na uri zwithu zwi tshilaho zwo sikwa nga u tou tevhekana nahone zwenezwo zwo dzhia tshifhinga. Mushe o wana ngafhi eneo mafhungo o teaho nga lwa saintsi miṅwahani ya 3 500 yo fhiraho? Hu na ṱhalutshedzo nthihi fhedzi i pfalaho. Muthu Muthihi ane a vha na maanḓa na vhuṱali ha u sika ḽiṱaḓulu na ḽifhasi ndi ene o ṋeaho Mushe yeneyi nḓivho yo teaho nga lwa saintsi. Hezwi zwi khwaṱhisedza uri Bivhili ndi “ma-hevhedzwa-nga-Mudzimu.” c—2 Timotheo 3:16.

Naho zwo ralo, ni nga kha ḓi ḓivhudzisa uri naa ndi zwa ndeme uri ni tende mafhungo a Bivhili a tsiko? Ṱhogomelani zwiṅwe zwine zwa ita uri zwi vhe zwa ndeme u fhindula dzenedzi mbudziso.