BIVHILI A SI BUGU YA SAINTSI, FHEDZI I NA MAFHUNGO ANE A AMBA NGA ZWITHU ZWINE ZWA ḒO ITEA TSHIFHINGANI TSHI ḒAHO. ṰHOGOMELANI TSUMBO DZI SI GATHI.

Naa fhethu hoṱhe ho tou sikwa?

Vharangaphanḓa vha zwa saintsi vho vhuya vha amba uri a ho ngo tou sikwa. Fhedzi zwino vha vho tenda uri fhethu hoṱhe ho tou sikwa. Ndi kale Bivhili yo dzula yo amba nga ha zwenezwi.​—Genesi 1:1.

Ḽifhasi ḽi na tshivhumbeo tsha hani?

Tshifhingani tsha kale, vhathu vhanzhi vho vha vha tshi humbula u nga ḽifhasi ḽo ita bande kana ḽi fuḽethe. Ḓanani ḽa vhuṱanu ḽa miṅwaha B.C.E., vhorasaintsi vha Vhagerika vho amba uri ḽifhasi ḽo ita khungulu. Ḓanani ḽa vhumalo ḽa miṅwaha B.C.E., muṅwali wa Bivhili Yesaya o amba uri ḽifhasi ḽo ita “tshitendeledzi” nahone ḽeneḽo ipfi ḽi nga dovha ḽa ambela kha “khungulu.” O zwi amba kale-kale vhenevho vhorasaintsi vha sa athu u zwi ḓivha.​—Yesaya 40:22, Bivhili Khethwa.

Naa zwithu zwi re makoleni zwi ḓo ṱahala nga u ya ha tshifhinga?

Muṅwe rasaintsi wa Mugerika ane a pfi Aristotle, wa ḓanani ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha B.C.E., o amba uri hu ṱahala fhedzi zwithu zwi re kha ḽifhasi nahone zwi re makoleni zwi nga si vhuye zwa ṱahala kana u shanduka. Ndi kale vhathu vha tshi humbula nga yeneyo nḓila. Fhedzi ḓanani ḽa vhu-19 ḽa miṅwaha, vhorasaintsi vho amba zwithu zwine zwa kanganyisa vhathu. Vho amba uri zwithu zwoṱhe zwi ḓo ṱahala hu sa londwi uri ndi zwithu zwi re makoleni kana kha ḽifhasi. Muṅwe rasaintsi ane a pfi Lord Kelvin, we na ene a tikedza wonoyo muhumbulo, o ṱhogomela uri Bivhili i amba zwi tevhelaho nga ha ḽiṱaḓulu na ḽifhasi: “Zwi ḓo ṱahala vhunga nguvho.” (Psalme ya 102:25, 26) U ya nga zwe a zwi guda Bivhilini, Kelvin u tenda uri Mudzimu a nga khetha u thivhela honoho u ṱahala uri hu si tshinyadze tsiko yawe.​—Muhuweleli 1:4.

Naa hu na he ḽifhasi ḽa tikwa hone?

Aristotle o amba uri nga ngomu ha khungulu hu na iṅwe khungulu, nga ngomu ha yeneyo ha dovha ha vha na iṅwe na nga ngomu ha yeneyo ha ḓi dovha ha vha na iṅwe, nga u ralo nga u ralo. Dzenedzo khungulu dzi a vhonadza. Nahone ḽifhasi ndi ḽone ḽine ḽa vha nga ngomu-ngomu ha dzenedzo khungulu dzoṱhe. Ḓanani ḽa vhu-18 ḽa miṅwaha C.E., vhorasaintsi vho ṱhogomela uri dziṋaledzi na dzipulanete zwi nga vha zwo ima tshikhalani zwi songo tikwa nga tshithu. Fhedzi kha bugu ya Yobo ye ya ṅwalwa ḓanani ḽa vhu-15 ḽa miṅwaha B.C.E., ri vhala uri Musiki o ‘fhahea shango hu si na he ḽa tikwa.’​—Yobo 26:7.

NAHO BIVHILI I SI BUGU YA MISHONGA, I NA DZIṄWE NYELETSHEDZO DZINE DZA AMBA NGA HA MUTAKALO.

Vhane vha khou lwala vha fanela u dzula kule na vhaṅwe vhathu.

Mulayo wa Mushe wo amba uri vhathu vhane vha vha na mapele vha fanela u dzula kule na vhaṅwe vhathu. Miṅwahani i ṱoḓaho u vha 700 yo fhiraho, malwadze ane a fhirela o thoma u phaḓalala. Zwenezwo zwo ita uri madokotela a thome u shumisa maitele a re kha Mulayo wa Mushe nahone zwi kha ḓi shuma na ṋamusi.​—Levitiko ndima 13 na 14.

U ṱamba musi u tshi kha ḓi tou bva u fara tshitumbu.

Hu sa athu u fhela miṅwaha ya 150 yo fhiraho, kanzhi madokotela o vha a tshi fara zwitumbu nahone a dovha a fara vhalwadze a songo ṱamba zwanḓa. Zwenezwo zwithu zwo vhulaya vhathu vhanzhi. Naho zwo ralo, Mulayo wa Mushe wo sumbedza uri muthu muṅwe na muṅwe ane a fara tshitumbu u vha e na tshika. Wo dovha wa amba uri muthu ane a fara tshitumbu u fanela u ṱamba nga maḓi. Eneo maitele o vha a tshi ita uri vhathu vha vhe na mutakalo wavhuḓi.​—Numeri 19:11, 19.

U fukedza malaṱwa.

Ṅwaha muṅwe na muṅwe, vhana vha fhiraho hafu ya milioni vha vhulawa nga vhulwadze ha u tshuluwa, nga nṱhani ha u sa fukedzwa ha malaṱwa a vhathu. Mulayo wa Mushe wo amba uri malaṱwa a fanela u gwelwa fhasi na u fukedzwa kule na hune vhathu vha dzula hone.​—Doiteronomio 23:13.

Tshifhinga tsha u fumbiswa.

Mulayo wa Mudzimu wo amba uri ṅwana wa mutukana u fanela u fumbiswa e na maḓuvha a malo. (Levitiko 12:3) Vhana vhane vha kha ḓi tou bva u bebwa vha a ṱavhanya u fhola musi vha tshi fumbiswa ngauri malofha avho a a ṱavhanya u kheṱha nga murahu ha vhege ya u thoma. Samusi zwifhingani zwa kale ho vha hu si na ngalafho dzine dza vha hone musalauno, zwo vha zwi vhuṱali u lindela lwa vhege i fhiraho nthihi ṅwana a sa athu u fumbiswa.

Nḓila ine u vha na mutakalo wavhuḓi zwa tshimbidzana ngayo na nḓila ine muthu a ḓipfa ngayo.

Vhaṱoḓisisi vha zwa ngalafho na vhorasaintsi vha amba uri u dzula wo takala, u vha na fulufhelo, u livhuwa na u ḓiimisela u hangwela zwi ita uri muthu a vhe na mutakalo wavhuḓi. Bivhili i ri: “Mbilu yó takala, ndi dzilafho ḽone-ḽone; ma-ḽa-mbilu a fhedza nungo.”​—Mirero 17:22.