Musi ri tshi vhala nga ha tsiko Bivhilini kha bugu ya Genesi, ri wana uri Mudzimu o vhudza Adamu munna wa u thoma zwi tevhelaho: “Miri yoṱhe ya tsimu i ḽe zwau, Hone uḽa muri wa u ṱalukanya vhuḓi na vhuvhi U sóngo u ḽa; ngauri ḓuvha ḽine wa ḓo ḽa wonoyo, U ḓo vha wa u fa.” (Genesi 2:16, 17) Enea mafhungo a sumbedza zwavhuḓi uri arali Adamu a vhe o thetshelesa ndaela ya Mudzimu o vha a nga si fe, fhedzi o vha a tshi ḓo bvela phanḓa a tshi khou tshila tsimuni ya Edeni.

Zwi ṱungufhadzaho ndi uri nṱhani ha uri Adamu a khethe u thetshelesa na u tshila tshoṱhe, o khetha u nyadza ndaela ya Mudzimu na u ḽa mutshelo wo dzivhiswaho we a ṋewa nga Eva mufumakadzi wawe. (Genesi 3:1-6) Masiandoitwa a u sa thetshelesa havho a kha ḓi ri kwama na ṋamusi. Muapostola Paulo o ri: “Tshivhi tsho dzhena shangoni nga muthu muthihi nahone tshivhi tsha ḓisa lufu, lufu lwa ṱanganya vhathu vhoṱhe, ngauri vhoṱhe vho tshinya.” (Vharoma 5:12) Onoyo “muthu muthihi” ndi Adamu. Fhedzi tshenetsho tshivhi ho vha hu tshifhio nahone ndi ngani tsho ita uri hu vhe na lufu?

Zwe Adamu a zwi ita—u sa thetshelesa kana u vunḓa mulayo wa Mudzimu nga khole—ndi tshivhi. (1 Yohane 3:4) Samusi Mudzimu o vhudza Adamu, mulifho wa tshivhi ndi lufu. Arali Adamu—na vhaḓuhulu vhawe vhe a vha a tshi ḓo vha navho—vho bvela phanḓa na u thetshelesa ndaela ya Mudzimu, vho vha vha tshi ḓo vha vhe si na tshivhi nahone vho vha vha nga si vhuye vha fa. Mudzimu ho ngo sika vhathu uri vha fe, o vha sika uri vha tshile—lwa tshoṱhe.

 A huna ane a nga hanedza uri lufu lwo “ṱanganya vhathu vhoṱhe,” samusi Bivhili yo zwi amba. Fhedzi naa hu na tshipiḓa kha riṋe tshine tsha bvela phanḓa tshi tshi tshila musi ro fa? Vhathu vhanzhi vha tenda uri hu na tshipiḓa—tshine tsha vha muya—u sa fi. Arali zwo ralo, zwenezwo zwi nga amba uri Mudzimu o vha a tshi khou zwifhela Adamu. Nga nḓila-ḓe? Ngauri arali hu na tshipiḓa tshine tsha bvela phanḓa tshi tshi tshila huṅwe fhethu musi ri tshi fa, zwenezwo zwo vha zwi sa ḓo amba uri mulifho wa tshivhi ndi lufu sa zwe Mudzimu a zwi amba. Bivhili i ri: ‘A zwi konadzei uri Mudzimu a zwifhe.’ (Vhaheberu 6:18) Zwi re zwone ndi uri, ndi Sathane we a vhudza Eva mazwifhi a ri: “A ni nga fi.”—Genesi 3:4.

Zwenezwo zwi ita uri hu takuwe mbudziso ine ya ri, Arali pfunzo ya uri muya a u fi hu mazwifhi, nga zwenezwo, hu itea mini musi muthu a tshi fa?

Bugu ya Genesi i ri: “Mudzimu a mbo vhumba muthu, buse ḽa mavuni; dziningoni dzawe a vhudzulela mufemo u tshilaho, muthu a mbo vha muya u tshilaho.” Mubulo une wa ri “muya u tshilaho” wo ṱalutshedzelwa u tshi bva kha ipfi ḽa Luheberu ḽine ḽa ri ne’phesh, zwine zwa amba uri “tshivhumbiwa tshi tshilaho.”—Genesi 2:7, ṱhalutshedzelo ya magumoni a siaṱari kha NW.

Nga zwenezwo, Bivhili yo zwi vhea khagala uri a huna phambano vhukati ha muthu na muya une ha pfi a u fi. Nṱhani hazwo, muthu muṅwe na muṅwe ndi “muya u tshilaho.” Naho na nga ita ṱhoḓisiso naho i ifhio, a huna hune na nga wana hone mubulo une wa ri “muya u sa fi” Bivhilini iṅwe na iṅwe.

Samusi Bivhili i songo amba uri vhathu vha na muya u sa fi, ndi ngani vhurereli vhunzhi vhu tshi funza zwo fhambanaho na zwenezwo? Nḓaḓo yoṱhe yo thoma Egipita ḽa kale.

Muḓivhazwakale wa Mugerika ane a pfi Herodotus wa ḓanani ḽa vhuṱanu ḽa miṅwaha B.C.E., o amba uri Vhaegipita vho vha vhe “vhathu vha u thoma u amba nga ha u sa fa ha muya.” Iṅwe mvelele ya kale ya ngei Babele, na yone yo vha i tshi tendelana na uri muya a u fi. Musi Alexander Muhulwane o no kunda Vhubvaḓuvhakati nga 332 B.C.E., vhaḓivhi vha pfunzo dza maṱali vha Vhagerika vho phaḓaladza dzenedzo pfunzo nahone nga u ṱavhanya dza phaḓalala Muvhusoni woṱhe wa Gerika.

Ḓanani ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E., zwigwada zwivhili zwa Vhayuda zwine zwa vha Vhaessene na Vhafarisei, zwo funza uri muya u bvela phanḓa u tshi tshila musi muvhili u tshi fa. Bugu The Jewish Encyclopedia i ri: “Pfunzo ya uri muya a u fi yo ḓa kha Vhayuda i tshi bva kha Vhagerika nahone ho vha hu zwithu zwi bvaho kha pfunzothendwa ya Plato.” Nga hu fanaho, muḓivhazwakale wa Muyuda ane a pfi Josephus o zwi vhona uri yeneyo pfunzo a i bvi Maṅwaloni Makhethwa, fhedzi i bva “kha zwine vharwa vha Gerika vha tenda khazwo,” nahone zwenezwo o vha a tshi zwi dzhia sa ngano i bvaho kha vhaṅwali.

Samusi ṱhuṱhuwedzo ya yeneyo pfunzo i bvaho kha mvelele ya Vhagerika i tshi khou bvela phanḓa na u phaḓalala, na Vhakriste vho dzhia yeneyo pfunzo ya vhuhedeni. Muḓivhazwakale Jona Lendering o ri: “Zwe Plato a zwi amba zwa uri muya washu wo vha u fhethu ha khwine nahone zwino u tshila kha ḽiṅwe shango, zwo ita uri zwi leluwe u ṱanganyisa pfunzo dza Plato dza maṱali na dza Vhukriste.” Nga zwenezwo, pfunzothendwa dza vhuhedeni dza uri muya a u fi, dzo shumiswa kerekeni dza Vhukriste nahone dzo vha tshipiḓa tsha ndeme vhukuma tsha zwine vha zwi tenda.

Ḓanani ḽa u thoma ḽa miṅwaha, muapostola Paulo o ṋea tsevho ine ya ri: “Ipfi ḽo hevhedzwaho ḽo zwi amba zwavhuḓi uri tshifhingani tshi ḓaho vhaṅwe vha ḓo wa lutendoni, vha thetshelesa maipfi a vhufhura ane a nga a bva ha Mudzimu na pfunzo dza madimoni.” (1 Timotheo 4:1) Eneo maipfi ndi ngoho! Pfunzothendwa ya uri muya a u fi, ndi iṅwe ya “pfunzo dza madimoni.” Bivhili a i tikedzi yeneyo pfunzo nahone i bva kha pfunzo dza kale dza vhurereli ha vhuhedeni na pfunzo dza maṱali.

Zwi takadzaho ndi uri Yesu o ri: “Ni ḓo ḓivha ngoho, hone ngoho i ḓo ni vhofholola.” (Yohane 8:32) Musi ri tshi guda ngoho yo teaho i bvaho Bivhilini, zwi ita uri ri vhofhololwe kha pfunzo dzi nyadzisaho Mudzimu na zwithu zwinzhi zwine zwa itwa nga vhurereli vhunzhi ha shango. Zwiṅwe hafhu, ngoho i re Ipfini ḽa Mudzimu i a ri vhofholola kha masialala na u tenda zwi siho zwi tshimbidzanaho na lufu.—Sedzani bogisi “Vhafu Vha Ngafhi?”

Ho vha hu si tshipikwa tsha Musiki washu uri vhathu vha tshile miṅwaha ya 70 kana 80 fhedzi kha ḽifhasi nahone nga murahu vha tshile tshoṱhe huṅwe fhethu. Ndivho yawe ya mathomoni yo vha i ya uri vhathu vha tshile tshoṱhe fhano kha ḽifhasi sa vhana vhawe vha thetshelesaho. Yeneyi ndivho i sumbedza nḓila ine Mudzimu a funa ngayo vhathu nahone i nga si shanduke. (Maleaxi 3:6) U itela u khwaṱhisedza zwenezwo, mupsalme o ri: “Vha u ḓo vha vhaṋe vha shango ndi vhavhuya, ndi vhone vha u ḓo dzula khaḽo’ lini na lini.”—Psalme ya 37:29.