Ndi ngani hu na ṱhalutshedzelo nnzhi dza Bivhili musalauno? Naa ni dzhia dzenedzo ṱhalutshedzelo ntswa dza Bivhili dzi tshi ni thusa kana dzi tshi ita uri ni si kone u pfesesa zwavhuḓi Bivhili? U guda nga ha vhubvo ha Bivhili zwi nga ri thusa u i ḓivha khwine.

Tsha u thoma, ndi nnyi we a ṅwala Bivhili nahone o i ṅwala lini?

Bivhili yo khethekanywa ya vha zwipiḓa zwivhili. Tshipiḓa tsha u thoma tshi na bugu dza 39 dza “maambiwa makhethwa a Mudzimu.” (Vharoma 3:2) Mudzimu o hevhedza vhanna vha fulufhedzeaho uri vha ṅwale dzenedzo bugu miṅwahani i ṱoḓaho u vha 1 100 u bva nga 1513 B.C.E. u swika nga vho 443 B.C.E. Kanzhi vhaṅwali vho ṅwala nga Luheberu, nga zwenezwo, tshenetsho tshipiḓa tshi vhidzwa Maṅwalo a Luheberu ane a dovha a ḓivhiwa sa Thestamennde Ya Kale.

Tshipiḓa tsha vhuvhili tshi na bugu dza 27 dzine na dzone dza vha “ipfi ḽa Mudzimu.” (1 Vhathesalonika 2:13) Mudzimu o hevhedza vhafunziwa vha Yesu Kristo vha fulufhedzeaho uri vha ṅwale dzenedzi bugu lwa miṅwaha i si gathi i ṱoḓaho u vha 60 u bva nga vho 41 C.E. u swika nga 98 C.E. Kanzhi vho ṅwala dzenedzo bugu nga Lugerika, nga zwenezwo, tshenetsho tshipiḓa tshi vhidzwa Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika, tshi dovha tsha ḓivhiwa sa Thestamennde Ntswa.

Zwoṱhe zwenezwo zwipiḓa zwa Bivhili ndi 66 nahone ndi mulaedza we Mudzimu a u ṅwalela vhathu. Fhedzi ndi ngani hu na dziṅwe ṱhalutshedzelo dza Bivhili? Kha ri ṱhogomele zwiitisi zwiraru.

• U itela uri vhathu vha vhale Bivhili nga luambo lwavho lwa ḓamuni.

• U bvisa vhukhakhi he ha itwa nga vhakopololi na u vhuyedzedza zwe zwa vha zwi hone Bivhilini ya u thoma.

• U shumisa luambo lwa musalauno.

Ṱhogomelani uri zwenezwi zwithu zwo shuma hani kha ṱhalutshedzelo mbili dza kale.

Lwa miṅwaha ya 300 musi Yesu a sa athu u ḓa kha ḽifhasi, vhagudi vha Vhayuda vho thoma u ṱalutshedzela Maṅwalo a Luheberu kha luṅwe luambo—Lugerika. Yeneyo ṱhalutshedzelo yo vha i tshi ḓivhiwa sa Bivhili ya Septuagint ya Lugerika. Ndi ngani yo ṱalutshedzelwa? Yo itelwa u thusa Vhayuda vhanzhi vhe nga tshenetsho tshifhinga vha vha vha tshi amba Lugerika nṱhani ha Luheberu uri vha kone u dzula vhe tsini na “maṅwalo makhethwa.”—2 Timotheo 3:15.

Septuagint yo dovha ya thusa vhathu vhanzhi vhane vha si vhe Vhayuda na vhane vha amba Lugerika u itela uri vha ḓivhe zwine Bivhili ya zwi funza. Nga nḓila-ḓe? Professor W. F. Howard o ri: “Miṅwahani ya vhukati ha maḓana a miṅwaha, yo vha i Bivhili ine ya shumiswa nga Vhakriste vhane vha dzhena Kereke nahone vharumiwa vho ya dzisinagogoni ‘vha tshi ṋea vhuṱanzi vhu re maṅwaloni uri Yesu ndi Messia.’” (Mishumo 17:3, 4; 20:20) Muṅwe mugudi wa Bivhili ane a pfi F. F. Bruce, o amba uri tshenetsho ndi tshiṅwe tsha zwiitisi zwe zwa ita uri Vhayuda vhanzhi vha “vha si tsha vha na dzangalelo kha Septuagint” nga u ṱavhanya.

Musi vhafunziwa vha Yesu vha tshi wana bugu ya Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika, vho i ṱanganyisa na ṱhalutshedzelo ya Septuagint ya Maṅwalo a Luheberu nahone zwenezwo zwo ita uri hu vhe na Bivhili yo fhelelaho ine ra vha nayo ṋamusi.

Nga murahu ha miṅwaha i ṱoḓaho u vha 300 musi Bivhili yo no fhela u ṱalutshedzelwa, muṅwe mugudi wa zwa vhurereli ane a pfi Jerome o bvisa ṱhalutshedzelo ya Bivhili ya Lulatin ye mafheleloni ya vha i tshi vhidzwa Latin Vulgate. Ho vha ho no vha na ṱhalutshedzelo dza Lulatin dzo fhamba-fhambanaho, fhedzi ndi ngani ho vha hu tshi ṱoḓea iṅwe? The International Standard Bible Encyclopedia yo amba uri Jerome o vha a tshi ṱoḓa u khakhulula “maipfi o khakheaho, vhukhakhi ho itwaho, maipfi o dzheniselwaho na e a vha e siho.”

Jerome o khakhulula vhunzhi ha honoho vhukhakhi. Fhedzi nga u ya ha tshifhinga, vharangaphanḓa vha kereke vho ita vhukhakhi vhuhulwane! Vho ita uri ṱhalutshedzelo ya Latin Vulgate i vhe yone Bivhili ine ya shumiswa nahone vho bvela phanḓa vha tshi ita zwenezwo lwa miṅwaha ya maḓana! Nṱhani ha uri yeneyo ṱhalutshedzelo i thuse vhathu u pfesesa Bivhili,  yo ita uri vhathu vhanzhi vha sa ḓivhiho Lulatin vha konḓelwe u pfesesa.

Nga u ya ha tshifhinga, vhathu vho bvela phanḓa vha tshi ṱalutshedzela dziṅwe Bivhili dzi ngaho, Syriac Peshitta i ḓivheaho vhukuma ya ḓanani ḽa vhuṱanu ḽa miṅwaha C.E. Ḓanani ḽa vhu-14 ḽa miṅwaha, ho itwa vhuḓidini ha u ṋea vhathu vhanzhi Bivhili nga luambo lwavho lwa ḓamuni.

Mafheleloni a ḓana ḽa vhu-14 ḽa miṅwaha ngei England, John Wycliffe o thoma u ṱalutshedzela Bivhili nga Luisimane lwe lwa vha lu luambo lwe vhathu vhanzhi vha henefho vha vha vha tshi lu pfesesa. Nga murahu ha zwenezwo, mugandisi we a vha a tshi pfi Johannes Gutenberg o vulela nḓila vhaṅwe vhagudi vha Bivhili uri vha gandise na u phaḓaladza dziṅwe Bivhili nnzhi nga nyambo dzo fhamba-fhambanaho dza Yuropa.

Musi hu tshi vho vha na ṱhalutshedzelo nnzhi dza Luisimane, vhahanedzi vho thoma u amba uri a huna ṱhoḓea ya uri hu vhe na dziṅwe ṱhalutshedzelo dza luambo luthihi. Ḓanani ḽa vhu-18 ḽa miṅwaha, muṅwe mufunzi wa Muisimane ane a pfi John Lewis, o ṅwala uri: “Luambo lu a fhelelwa nga tshifhinga, lu si tsha shuma nahone zwi a ṱoḓea uri hu vusuluswe Ṱhalutshedzelo ya kale uri i vhe luambo lune lwa shumiswa nga tshenetsho tshifhinga.”

Ṋamusi vhagudi vha Bivhili vha kha vhuimo ha khwine u fhira naho hu lini ha u vusulusa ṱhalutshedzelo ya kale. Vha pfesesa khwine luambo lwe lwa shumiswa kale lwa Bivhili nahone vha na maṅwalwa o teaho a kale e a waniwa zwenezwino. Zwenezwi zwo vha thusa u ḓivha zwe zwa vha zwo ṅwalwa kha Bivhili dza mathomoni.

Nga zwenezwo, zwi a thusa vhukuma u vha na ṱhalutshedzelo ya Bivhili. Fhedzi ri fanela u vha na vhulondi musi ri tshi shumisa dziṅwe ṱhalutshedzelo. Fhedzi arali vhaṱalutshedzeli vho sudzuluswa nga u funa havho Mudzimu zwi tshi bva mbiluni kha u ṱalutshedzela Bivhili ntswa, dzenedzo Bivhili dzi nga ri vhuyedza vhukuma.