Chính phủ Armenia dường như đã công nhận quyền của những người từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm. Vào ngày 23-10-2013, Hội đồng Cộng hòa Armenia đã chấp nhận đơn xin thực hiện nghĩa vụ dân sự thay thế cho 57 trong hơn 90 Nhân Chứng Giê-hô-va, là những người đã nộp đơn cho chương trình mới này (Hội đồng cũng sẽ xét các đơn còn lại). Trong số đó, có 6 trên 20 Nhân Chứng bị giam tại nhà tù Erebuni đã được thả ra vào ngày 24-10-2013. Hội đồng sẽ xét đơn của những Nhân Chứng còn bị tù, và người ta mong rằng họ sẽ được tự do.

Những diễn biến này bắt đầu vào ngày 8-6-2013, khi Armenia áp dụng các điều chỉnh để luật về nghĩa vụ thay thế được phù hợp với tiêu chuẩn của châu Âu, và áp dụng những điều lệ có hiệu lực vào ngày 25-7-2013. Thủ tướng của Armenia đã đề cập đến luật được điều chỉnh trong lời phát biểu của ông trước Hội Nghị Viện của Hội đồng Châu Âu vào ngày 2-10-2013. Ông nói: “Chúng tôi sẽ miễn truy cứu trách nhiệm hình sự đối với những ai không muốn tham gia quân sự vì lương tâm”. Ngày 3-10-2013, Armenia áp dụng luật ân xá là giảm sáu tháng trong mức án của những người từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm. Nhờ đó, tám Nhân Chứng còn hạn tù ít hơn sáu tháng đã được thả ra vào ngày 8 và 9-10-2013.

Chương trình về việc thi hành nghĩa vụ dân sự thay thế cho phép người từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm có cơ hội đóng góp cho nước nhà theo cách không trái với lương tâm được Kinh Thánh rèn luyện. Chương trình này không còn nằm dưới sự kiểm soát của lực lượng vũ trang Armenia nhưng dưới sự giám sát dân sự. Thời hạn thực hiện nghĩa vụ dân sự là 36 tháng, mỗi tuần lao động 48 giờ và mỗi năm có 10 ngày nghỉ phép. Những ai nộp đơn sẽ nhận nhiệm vụ gần nhà và làm công việc không liên quan đến quân sự.

Năm 2001, khi trở thành thành viên của Hội đồng Châu Âu, Armenia chấp nhận điều kiện là các nước thành viên mới phải có luật về nghĩa vụ dân sự thay thế, đồng thời trả tự do cho các tù nhân từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm. Tuy nhiên, Armenia vẫn tiếp tục truy tố và bắt giam những anh Nhân Chứng trẻ.

Hy vọng được mở ra cho những người từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm khi luật về nghĩa vụ thay thế của nước Cộng hòa Armenia có hiệu lực vào ngày 1-7-2004. Tuy nhiên, chương trình nghĩa vụ thay thế đã được thực hiện dưới sự giám sát và kiểm soát của giới quân sự, và mang tính trừng phạt. Hội đồng Châu Âu nhiều lần cảnh cáo rằng chương trình này không phù hợp với tiêu chuẩn của châu Âu. Chẳng hạn, trong Nghị quyết 1532 (năm 2007), Hội Nghị Viện của Hội đồng Châu Âu cho biết: “Vì chương trình này không đúng với bản chất của nghĩa vụ dân sự, nên điều đáng lo ngại là hàng chục người từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm, phần lớn là Nhân Chứng Giê-hô-va, vẫn phải ngồi tù. Đó là vì họ muốn nhận án tù hơn là thực hiện một nghĩa vụ dân sự không đúng với bản chất của nó”.

Uỷ ban Nhân quyền Liên Hiệp Quốc cũng bày tỏ sự lo ngại về việc Armenia tiếp tục bắt giam những Nhân Chứng từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm. Trong phần kết luận của phiên họp thứ 105 (năm 2012), Ủy ban nói:

“Quốc gia này nên đưa ra nghĩa vụ thay thế đúng với bản chất của nó. Nghĩa vụ đó hoàn toàn không dính líu đến quân sự, và những ai từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm đều có thể thực hiện được. Nó không mang tính trừng phạt, không phân biệt trong cách đối xử, tiền phạt hoặc thời hạn thực hiện. Nước này cũng nên thả tất cả tù nhân từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm hoặc nghĩa vụ thay thế hiện tại có dính líu đến quân sự”.

Cảm thấy không thỏa đáng trước phán quyết của tòa án Armenia, Vahan Bayatyan cùng hai Nhân Chứng trẻ bị kết án đã kháng cáo lên Tòa án Nhân quyền Châu Âu (ECHR). Vụ kiện của Bayatyan là một bước ngoặt khi Đại Hội Đồng của ECHR đã đưa ra phán quyết có lợi cho bên nguyên vào ngày 7-7-2011. Lần đầu tiên, ECHR phán quyết rằng Công ước Châu Âu về Nhân quyền bảo vệ những người từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm. Cùng với phán quyết thỏa đáng này của Đại Hội Đồng, ECHR cũng đưa ra bốn phán quyết tương tự ủng hộ những người từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm. a

Bất chấp phán quyết của Đại Hội Đồng trong vụ kiện giữa Bayatyan với Armenia, chính phủ Armenia vẫn truy tố và kết án 29 Nhân Chứng trẻ từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm, trong số đó có 23 người bị kết án tù giam. Từ tháng 7 năm 2011 đến tháng 10 năm 2013, tổng thời gian mà 86 anh bị giam ở các nhà tù Armenia là hơn 168 năm. Một số người trẻ này đã khiếu nại việc bị bỏ tù bất hợp pháp bằng cách kháng cáo lên ECHR.

Những người đã mãn hạn tù và những người được trả tự do vào tháng 10 năm 2013 hy vọng rằng tiền án của họ sẽ được xóa, phù hợp với sự điều chỉnh trong luật hình sự của Armenia. Vấn đề khác là liệu những người đã bị kết án và bị bỏ tù có được bồi thường sau phán quyết của vụ Bayatyan hay không.

Vẫn phải chờ xem Armenia áp dụng luật được sửa đổi về nghĩa vụ thay thế ra sao. Tuy nhiên, dường như Armenia đang thật sự nghiêm túc công nhận quyền của người từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm.

Chặng đường dài dẫn đến chương trình nghĩa vụ dân sự hợp lý