ʼE ILOA ia te taʼaga lea ʼaia ʼi te potu Esite ʼo Afelika, pea ʼe lagi maʼu e te tokolahi ia te manatu ʼaia ʼi te malamanei katoa. ʼE lagi kotou manatu feia mo koutou ʼo ʼuhiga mo he falā neʼe kotou kole ki hokotou kaumeʼa peʼe ko he tahi age? Kapau ʼe kotou manatu ʼe feala, ʼe ko he fakatuʼutuʼu lelei koa ʼaia? Kotea te ʼu fihifihia ʼe feala ke tou tau mo ia mo kapau ʼe tou kole falā?

ʼE ʼi ai te tahi taʼaga lea Swahili, ʼe ina fakamahino ai pe kotea te fihifihia ʼe feala ke hoko. ʼE ui fenei ai: “Ko te toʼo maʼua ʼe ina maumauʼi te ʼu felogoʼi fakakaumeʼa.” ʼE moʼoni, ka kole falā he tahi ki hona kaumeʼa, ʼe feala ke liliu ʼanā felogoʼi ʼo kovi. Tatau aipe pe ʼe kotea ia te ʼu fakatuʼutuʼu pea mo te ʼu fakapapau ʼae neʼe tou fai, kaʼe ʼe feala pe ke hoko he ʼu fetogi ʼi te aluʼaga ʼo totatou maʼuli neʼe mole tou fakaʼamu ki ai. Ohage la, kapau neʼe mole tou foaki age te vaega falā ʼae neʼe kua fakatuʼutuʼu ki ai, ʼe feala pe ke ita ia ia ʼae neʼe ina foaki mai ia te falā. ʼAki tana nofo ita ʼaia, ʼe feala ke mole kei felogoʼi lelei ia ia ʼae neʼe kole maʼua pea mo ia ʼae neʼe ina foaki age te falā, ʼo feia mo ʼonatou famili. Mai tona aluʼaga ʼae ʼe feala ke tupu ai he ʼu tokakovi ʼuhi ko te toʼo maʼua. Koia ʼe mole tonu ai ke tou foimo toʼo ia te tonu ʼaia moka hoko mai he ʼu fihifihia ʼi te faʼahi ʼo te falā.

Ko te kole falā ʼe feala ke fakatupu kovi ki ʼatatou felogoʼi mo te ʼAtua. ʼO feafeaʼi? ʼUluaki, ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu, ko he tahi ʼe mole ina fia huʼi ʼona maʼua, ʼe ko he tahi ʼe agakovi. (Pesalemo 37:21) Pea tahi, “ko ia ae e too maua e popula kia ae nee too maua ai.” (Taaga Lea 22:7) ʼE tonu ke mahino kia ia ʼae ʼe toʼo maʼua, kapau heʼeki ina liufaki fuli te falā, ʼe kei tuʼu maʼua pe kia ia ʼae neʼe ina foaki age te falā. ʼE ʼi ai te tahi taʼaga lea Afelika ʼe ui fenei ai: “Kapau ʼe ke kole te ʼu vaʼe ʼo he tagata, ʼe natou takitaki anai takotou haʼele.” Ko tona fakaʼuhiga, ka kole falā he tahi, ʼe mole kei maʼuli faʼifaʼitaliha ia, ʼo mole ina fai ai te ʼu meʼa fuli ʼae ʼe loto ki ai.

Koia ʼe tonu ai ke takimuʼa kia ia te huʼi ʼo tana maʼua koteʼuhi, kapau ʼe mole ina fai ia te faʼahi ʼaia, ʼe ʼi ai te ʼu fihifihia ʼe feala ke tupu mai ai. Kapau ʼe lahi fau ʼatatou maʼua, ʼe feala ke tou maʼuli  hoha, ʼo mole kei tou moe lelei, peʼe tou gaue kinakina kaʼe mole feʼauga te malolō, peʼe tou ke pea mo mavete mo ʼotatou ʼohoana, peʼe ko he ʼu faifakamau ʼi te telepinale, peʼe ko he tuʼā ki te pilisoni. Koia ʼe fakapotopoto te ʼu palalau ʼae ʼe tuʼu ia Loma 13:8: “Aua naa kotou tuu maua ki he tahi, kae ke kotou . . . feofaofani i okotou vahaa.”

ʼAki te ’u faʼahi fuli ʼae neʼe tou vakaʼi, ʼe lelei age ke tou nonofo tokaga moka ʼe tonu ke tou toʼo ia te tonu ʼae ke tou kole he falā. ʼE lagi lelei ke tou fai ia te ʼu fehuʼi ʼaeni: “ ʼE ʼaoga moʼoni mai koa? ʼE au fai koa te faʼahi ʼaia moʼo tauhi toku kiʼi famili? Peʼe au holi koa au ki he ʼu koloa ʼe lahi age?” ʼE lagi lelei ke tou fakapotopoto pea mo maʼuli fakafeauga.

ʼE moʼoni ʼe feala pe ke hoko he ʼu aluʼaga fakafokifa ʼe tou tokagaʼi ai ʼe mole he tahi age puleʼaki ki ai. Kaʼe ka kole maʼua he tahi ʼe tonu muʼa ke ina fakaha ʼe ko he tahi ʼe fakapotopoto. ʼO feafeaʼi?

ʼUluaki, ʼe mole tonu ke tou kole falā ki he tahi ʼuhi pe he ʼe maʼu koloa. ʼE mole tonu ke tou fakamaʼua ki ai ke tokoni mai. Pea ʼe mole tonu ke tou manatu ʼe mole kovi anai mo kapau ʼe mole tou huʼi age tana falā. ʼAua naʼa ke fakaʼamuʼamu kia natou ʼae ʼe maʼu koloa.—Taaga Lea 28:22.

Kotou fakatotonu ke kotou foimo hu’i ia te falā ʼae neʼe kotou kole. Kapau neʼe mole ina fai atu he fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo te foʼi falā ʼae ʼe tonu ke ke huʼi age, kaʼe ʼe tonu ke ke foimo huʼi age. ʼE lelei ke fai he pepa fakamoʼoni ke ʼaua naʼa ʼi ai he femahinohalaʼaki ki ʼamuli. (Selemia 32:9, 10) Pea kapau ʼe feala, ʼe lelei pe tau fakatoʼo nima te foʼi falā kia ia totonu pea mo ke fakamalō fakahagatonu age. Kapau ʼe ke huʼi fakahagatonu te foʼi falā ʼae neʼe ke kole, pea ʼe fakafealagia ai ke kolua felogoʼi lelei. Neʼe ui e Sesu ʼi tana Akonaki ʼi Te Moʼuga: “Ko takotou io ke io, pea ko takotou kailoa ke kailoa.” (Mateo 5:37) Pea tahi, kotou manatuʼi te Lekula Iloa ʼaeni: “Ko te u mea fuli ae e koutou loto ke fai atu e te u tagata kia koutou, koutou fai feia . . . kia natou.”—Mateo 7:12.

ʼE ʼi ai te tokoni ʼe tuku mai ʼi te Tohi-Tapu ke ʼaua naʼa tou kole falā. ʼE ui fenei ai: “ ʼE moʼoni, ʼe fakatupu maʼu meʼa te pipiki ki te ʼAtua pea mo te maʼuli fakafeauga.” (1 Timoteo 6:6, MN) Pea tahi ʼae, ko te maʼuli fakafeauga ʼe ina fakafealagia ke ina puipui tatou mai te ʼu fua kovi ʼo te toʼo maʼua. ʼE mole ko he meʼa ʼe faigafua te maʼuli fakafeauga ʼi te temi ʼaeni ʼe tou maʼuli ai. Koia ʼe maʼuhiga ai tatatou “pipiki ki te ʼAtua.” ʼO feafeaʼi?

Ohage la ko te aluʼaga ʼae neʼe hoko ki te taumatuʼa ʼi Asia. ʼI tanā kei tupulaga neʼe nā manumanū kia natou ʼae neʼe ʼi ai ʼonatou ʼapi matalelei. Koia neʼe nā fakatuʼutuʼu ai ke nā toʼo hona ʼapi ʼaki te foʼi falā ʼae neʼe nā tanaki pea mo te falā ʼe nā kole anai ki te fale paʼaga pea mo ʼona famili. Mole faʼa fualoa ki ai, neʼe faigataʼa leva kia naua tanā huʼi ʼonā maʼua ʼi te mahina fuli. Neʼe nā kamata fai he ʼu hola fakalaka, ʼo mole kei maʼu lahi ai tonā temi ki ʼana fanau. Neʼe ui fenei e te tagata: “Neʼe mamahi toku foʼi ʼulu, ʼuhi ko taku hoha fau, mo taku mamahi, pea mo te mole feʼauga ʼo taku moe. Neʼe fakamataku ia te aluʼaga ʼaia.”

Neʼe nā manatuʼi ia te ʼu palalau ʼae ia 1 Timoteo 6:6 pea mo toʼo ai te tonu ʼae ke nā fakatau tonā ʼapi. Hili ki ai taʼu ʼe lua pea hoki nā lava huʼi fuli ʼonā maʼua. Kotea te ako neʼe nā maʼu mai ai? Neʼe nā ui fenei: “ ʼE tonu ke tou sisio ki te ʼu lelei fakamalama ʼaki he sio fakalaumalie.”

Tokolahi ʼe natou iloʼi ia te taʼaga lea Swahili ʼae neʼe tohi ʼi te kamataʼaga ʼo te alatike ʼaeni. Kaʼe logo la te faʼahi ʼaia ʼe natou toʼo maʼua pe. ʼE tokoni mai te ’u pelesepeto ʼo te Tohi-Tapu ʼae neʼe tou vakaʼi, ke tou fakakaukauʼi fakalelei ia te fehuʼi ʼaeni: “ ʼE tonu koa ke au kole falā?”