Mnyamata jwine lina lyakwe Leon, jwasasile kuti, “Ngusajima ciŵandika mnope ni sitima ja pamkuli pajikupita mumbanga pasi palitumbi. Kutenda yeleyi kukusangamucisya kuti nalipikaneje cenene soni kuliŵalila yakusawusya yangu yosope.” *

Msikana jwine lina lyakwe Larissa, jwasasile kuti, “Pangugulucila m’mesi kutyocela pamalo gakwela mnope, ngusalipikana cenene kwa ndaŵi jamnono. Atamose kuti ngusasangalalaga pangutenda yeleyi nambope ndaŵi sine ngusatenda woga.”

Mpela Leon soni Larissa, ŵacinyamata ŵane ŵajinji akusatenda mang’asi gakuŵika umi wawo pangosi. Ana ndaŵi sine, akusasaka kutenda nawo mang’asi mpela gelega? Naga yili m’yoyo, ngani ajino mpaka jakamucisye.

Mundu patandite kutenda mang’asiga jwangasaka kuleka. Mundu pawukutenda mang’asiga ukusalipikana cenene kwa ndaŵi jamnono nambope ukusasacilila kugatenda ndaŵi ni katema. Mnyamata jwine lina lyakwe Marco, akusanonyela kwima ciŵandika mnope ni sitima pajikupita mumbanga mpela mwakusatendela Leon. Jwalakwe jwasasile kuti, “Pangutenda yeleyi ngusasangalala kwandaŵi jamnono nambo ngusasacilila ndili ndesilesoni.”

Mnyamata jwine lina lyakwe Justin, juŵatendaga ung’asi wakuwutuka pakamulicisya masengo sapato syamatayala kwineku ali akamwile galimoto jwatite, “Panatendaga yeleyi nalipikanaga cenene mwamti nasakaga ndili ndesilesoni. Nasakaga kuti ŵandu andapilileje, nambo pambesi pakwe nawulele mwamti nagonecedwe kucipatala.”

Ŵane mpaka atulimbikasye kutenda mang’asiga. Mnyamata jwine lina lyakwe Marvin, jwasasile kuti, “Acimjangu ŵanjisyaga kuti ngwele lipupa lyelewu mwangakamulicisya masengo cindu cilicose, ŵalimbikasyaga kuti, ‘Mkajogopa, cimkombole.’ Wangamwile woga mwamti natandite kwela lipupalyo ndili mkutetemela.” Larissa jwatumkolasile kundanda jula jwatite, “Nagambaga kutenda yiliyose yaŵatendaga acimjangu basi.”

Ŵandu ŵanesoni mpaka atusokonasye. Mpaka akamulicisyeje masengo Intaneti mwakulosya ŵandu ali mkutenda mang’asiga pali pangali yakuyicisya yiliyose yakogoya. Kusala yisyene, mafidiyo ga mang’asi gakuŵika umi pangosi, gakusawanda mwacitema kwa ŵandu ŵajinji kupitila pa Intaneti. Yeleyi yikusalimbikasya ŵandu ŵane kuti atendeje nawo mang’asigo.

Mwambone, mafidiyo gane gakusalosya ŵandu ali mkutenda mang’asi gakuŵika umi pangosi mpela kukwela, kuwutuka kapena kuguluka mwacitema pa yindu mpela lipupa, nyumba soni pamakwelelo. Gakusalosya ŵanduŵa ali mkutenda yeleyi mwangasawusya soni mwangakamulicisya  masengo cida cilicose cakamucisya kuti akawulala. Pakulolela yeleyi mpaka atande kuganisya mwakulemweceka kuti: (1) Nganikuŵa kwakogoya mnope kutenda mang’asigo. (2) Mundu jwalijose mpaka akombole kutenda nawo. Yeleyi mpaka yatendekasye kuti atende nawo mang’asigo.

Matala gakwakamucisya kuti asaguleje mang’asi mwalunda. Baibulo jikusasala kuti, “Kutenda mang’asi gakulimbisya cilu kuli kwakamucisya panandi.” (1 Timoteo 4:8) Nambope malemba gakusatukalamusya kuti, “tuŵeje ŵaganisya cenene.” (Tito 2:12) Ana mpaka atende camtuli yeleyi?

Aganicisyeje kogoya kwakutenda ung’asiwo. Baibulo jikusasala kuti, “Mundu jwakalamuka akusatenda yindu mwalunda nambo jwakuloŵela akusalosya usilu wakwe.” (Miyambo 13:16) Mkanatende ung’asi winewakwe mpaka atende cenene kuganicisya kogoya kwakutenda ung’asiwo. Mpaka aliwusye kuti, ‘Ana kutenda ung’asiwu mpaka kuŵice umi wangu pangosi?’—Lilemba lyakamucisya: Miyambo 14:15.

Asaguleje acimjawo ŵakusacimbicisya umi. Acimjawo ŵasyesyene nganaŵa ŵalimbikasisye kutenda yindu yampaka yiŵice umi wawo pangosi kapena kwasalila kuti atende yindu yanganaŵa asangalele nayo. Larissa jwatite, “Acimjangu ŵambone, ŵangamucisye kusagula cenene mang’asi ganasakaga kutenda. Acimjanguwo patandite kutenda ndamo syakusakala, nalekaga ni kupata acimjangu ŵane ŵambone.”—Lilemba lyakamucisya: Miyambo 13:20.

Atendeje mang’asi gangaŵika umi wawo pangosi. Buku jine (Adolescent Risk Behaviors) jasasile kuti, yine mwa yindu yakulosya kuti mundu akusile yili “kulijiganya mwampaka alisagulileje jika yakutenda soni kuliŵicila jika malile gakatende kakwe ka yindu.” Mpaka alinjilile kutenda ung’asi wasagwilewo pamalo gambone, soni pakukamulicisya masengo yida yakwacenjela ku ngosi nambosoni kuya malamusi gosope gakusosecela.

Alicimbicisyeje pakusagula mang’asi mwalunda. Ŵandu cacacimbicisya ligongo lyakutenda yindu mwalunda pakuŵambala mang’asi gakuŵika umi wawo pangosi, ngaŵa ligongo lyakuti akulimba mtima kutenda mang’asigo. Larissa, jumtukolasile jula, jwasasilesoni kuti, “Kutandila pandaŵi janatandite ung’asi ŵagulucila m’mesi kutyocela pamalo gakwela mnope, natesile mang’asi gejinji gagakajonasile umi wangu. Yikaliji cenene yikaŵe kuti pandanda nalijiganyisye kukana kutenda mang’asi mpela gelega.”

Cindu cakusosekwa mnope cili cakuti tusaguleje mwalunda mang’asi gatukusosekwa kutenda, ngaŵa kuti tugambeje kutenda mang’asi galigose.—Lilemba lyakamucisya: Miyambo 15:24.