M’Baibulo tukusaŵalanga kuti Mlungu jwamsalile mundu jwandanda Adamu kuti, “Yisogosi ya citela cilicose ca mumgundamu komboleka kulyaga mwacimsacile. Nambo pakwamba ya citela cakumanyisya yambone ni yakusakala, celeco yisogosi yakwe mkalya. Ligongo lisiku lyacimcigamba kulyalyo, cimciwa nditu.” (Genesis 2:16, 17) Maloŵe gelega gakulosya cenene kuti Adamu akampikanile Mlungu ngamkanawa, m’malo mwakwe akajendelecele kutama mumgunda wa Edeni.

Nambo cakutesya canasa cili cakuti Adamu ŵalile cisogosi caŵampele ŵamkwakwe cele Mlungu ŵamlekasisye. (Genesis 3:1-6) Cilango caŵapocele ali alile cisogosi celeci m’wejisoni catukwayiye. Ndumetume Paulo pakusala yeleyi jwatite, “Ulemwa wajinjile m’cilambo kupitila mwa mundu jumo, soni ciwa kupitila mu ulemwa, m’yoyo ciwaco cawandile kwa ŵandu wosope ligongo wosope ŵalemwisye.” (Aloma 5:12) “Mundu” jwakumsala palilembali ali Adamu. Nambo ana Adamu jwalemwisye cici, soni ligongo cici yaŵatesileyi yatendekasisye kuti ŵandu aweje?

Adamu mwamele jwasagwile kuti akampikanila Mlungu. (1 Yohane 3:4) Mlungu jwamsalile Adamu kuti cilango ca ulemwa cili ciwa. Adamu soni ŵanace ŵakwe ŵamsogolo akajendelecele kupikanila lilamusi lyaŵapele Mlungu, ngamkanakola ulemwa soni ngamkanawa. Mlungu nganasakaga kuti ŵandu aweje, nambo kuti atameje pacilambopa mpaka kalakala.

 Baibulo jasasile kuti ciwa “cawandile kwa ŵandu wosope,” yeleyi ni yayikutendekwa soni pangali mundu jwampaka ayisisye. Nambo ana mpaka tujile kuti cindu cine cakwe mwa mundu cangawa panyuma pakuti awile? Ŵandu ŵajinji akusasala kuti msimu wa mundu wangawa. Naga yili m’yoyo nikuti Mlungu ŵamlambwisye Adamu pakumsalila kuti caciwa. Ligongo cici tukuŵeceta m’yoyo? Ligongo lyakuti ngamkaniyiŵa yakupikanika kusala kuti ciwa cili cilango ca ulemwa naga cine cakwe cikusatamape ni umi panyuma pakuti mundu awile. Yeleyi yikatindene ni yaŵasasile Mlungu. Baibulo jikusasala kuti, “Nganiyiŵa yikombolece kuti Mlungu alambusye.” (Ahebeli 6:18) Nambo Satana ni juŵamlambwisye Hawa pakumsalila kuti, “Kuwa ngasawa.”—Genesis 3:4.

Pakuŵa cijiganyo cakuti msimu wa mundu wangawa cili caunami, ana cici kusyesyene cacikusatendekwa mundu pawile?

Buku ja Genesis jikusasala kuti, “Yehofa Mlungu ŵagumbile mundu kutyocela ku litaka lyapasi, ni kumpepelela lipuje lya umi mumbula mwakwe, mundujo ni kuŵa jwaumi.” Maloŵe gakuti “mundujo ni kuŵa jwaumi” ŵagagopolele kutyocela ku maloŵe ga Cihebeli gakuti ne’phesh.—Genesis 2:7.

Baibulo jikusalosya kuti ŵandu nganiŵapanganya ni msimu wangawa. M’malo mwakwe jikusasala kuti ŵampanganyisye “mundu ni kuŵa jwaumi.” Atamose ali awungunyisye m’Baibulo, ngasapata lilemba lyakusala kuti mundu akwete “msimu wangawa.”

Pakuŵa tuyiweni kuti Baibulo jangasala yakuti mundu akwete msimu wangawa, ni ligongo cici dini syejinji sikusajiganya yindu yakulekangana ni yeleyi? Kuti tupate kwanga, kwende tulole mwacatandile cijiganyo caunamici kalakala ku Iguputo.

Jwakulemba mbili jakala jwa ku Gilisi lina lyakwe Herodotus jwasasile kuti ŵandu ŵa ku Iguputo ni “ŵaŵatandite kulupilila kuti mundu akwete msimu wangawa.” Kaneko ŵandu ŵa ku Babulo ŵatanditesoni kulupilila yeleyi. Pakwikaga ndaŵi jele Alexander Jwamkulungwa jwagomece yilambo ya ku Middle East mu caka ca 332 B.C.E. *, ŵandu ŵane ŵalijiganye ŵaliji ali aciwandisye cijiganyoci kwa ŵandu ŵajinji. Kaneko cawandile mumkuli wosope wa Ulamusi Wekulungwa wa Gilisi.

Mu yaka 100 ya Aklistu ŵandanda, tumakuga tuŵili twakumanyika mnope twa Ciyuda twatandite kwiganya yakuti mundu pawile msimu wakwe wangawa. Kakuga kane kaliji ka Afalisi soni kane ka Aesene. Buku ja The Jewish Encyclopedia jatite, “Ayuda ŵatandite kulupilila kuti mundu pawile msimu wakwe wangawa pakujigalila nganisyo sya jwamlijiganye jwine lina lyakwe Plato.” Jwakulemba mbili jakala jwa Ciyuda, lina lyakwe Josephus jwasasilesoni kuti cijiganyo celeci nganiciŵa ca m’Baibulo, nambo “catyocele ku yikulupi ya ŵandu ŵa ku Gilisi.” Jwalakwe jwayiwonaga kuti yikulupiyi yaliji yaunami.

Ligongo lyakuti ndamilo sya Cigiliki syajendelecele kuwanda, Aklistu ŵane ŵatandite kujigalila cijiganyo caunamici. Jwakulemba mbili jakala line lyakwe Jona Lendering jwatite, “Yaliji yangasawusya kupwatikanya Ciklistu ni cijiganyo ca Plato cakuti mundu pawile msimu wakwe wangawa.” Kupitila mu litala lyeleli cijiganyoci cajinjile mu dini ja Ciklistu. Mkupita kwa ndaŵi caŵele cimo mwa yijiganyo yekulungwakulungwa mu diniji.

Mu yaka 100 ya Aklistu ŵandanda, ndumetume Paulo jwakalamwisye Aklistu acimjakwe kuti, “Maloŵe gakusalilidwa ni Mlungu gakusasala mwakupikanika cenene kuti msogolo ŵane tacijasya cikulupi cawo, nikutanda kupikanila maloŵe gakusalilidwa gakusokonasya, soni yijiganyo ya yiŵanda.” (1 Timoteo 4:1) Kusala yisyene yaŵasasile Pauloyi ni yayatendekwe. Cijiganyo cakuti mundu akwete msimu wangawa cili cimo mwa “yijiganyo ya yiŵanda.” M’Baibulo mwangali cijiganyo celeci nambo catandite kalakala ni ŵandu ŵaŵalambilaga milungu jaunami soni ŵalijiganye.

Atamose yili m’yoyo, nambope ngani jakusangalasya ni jaŵasasile Yesu kuti, “Cacimanyilila usyesyene, soni usyesyene ucagopola.” (Yohane 8:32) Kulijiganya usyesyene wa m’Baibulo, mpaka kutugopole ku yijiganyo yaunami yele ngayikusamcimbicisya Mlungu. Dini syejinji pacilambo capasi sikusalimbikasya yijiganyo yeleyi. Cindu cine cakusosekwa mnope cili cakuti usyesyene ukusatugopola ku yikulupi yaunami yakwamba ŵandu ŵawe.—Alole libokosi lyakuti “Ana Ŵawe Ali Kwapi?”

Nganiciŵa cakulinga ca Mlungu kuti ŵandu atameje kwa yaka 70 kapena 80. Nambosoni mundu pawile Mlungu jwangamjigala ni kumjawusya kwinekwakwe kuti akatameje kweleko mpaka kalakala. Cakulinga ca Mlungu caliji cakuti ŵandu ŵakumpikanila atamaje pacilambo capasi kwangamala. Cakulinga celeci cicikwanilicikwa. Yeleyi yikulosya kuti Mlungu akusiŵanonyela ŵandu. (Malaki 3:6) Pakusimicisya yeleyi jwamasalimo jwasasile kuti, “Ŵakulungama cacipocela cilambo capasi. Ni cacitamaga mwelemo kwandaŵi syosope.”—Salimo 37:29.