Fan Nrayog ni Nge Pagan’um ko Pi Gospel u Lan e Bible

“Be fel’ rogoy riy. Yibe ngongliy ni kachido ni bokum milyon e salpiy ni yibe yognag riy. . . maku yibe ngongliy ni babyor be chuw’iy e girdi’. . . maku ma machibnag e Kristiano. Be k’aring e girdi’ ni ngar adaged boch e lem ni ka fini sum.”​​—SUPER INTERESSANTE, REB E NEWS MAGAZINE U BRAZIL.

MANG e yibe weliy murung’agen u roy ni kar ni felfelan’ ngay? Re babyor ney e be weliy murung’agen boch e gospel nge babyor ni yoloy e pi apostal, nge boch e babyor ni murung’agen tomuren e fayleng ni ke tunguy boch e girdi’ kar yoloyed ni kan pirieg u lukngun e bin 20 e chibog u Nag Hammadi nge yu yang u Egypt. Pi babyor ney nge ku boch e babyor ni aray rogon e yima yog e Gnostic ara Apocryphal ngay. *

Bay Ban’en Riy Nni Makathnag, Fa?

Nap’an ni ka be maruwar e Bible nge teliw ni Orthodox u wan’ e girdi’, ma aram e ngiyal’ ni boor e girdi’ nra adaged ara mich u wan’rad e thin ko pi babyor nem ni yima yog ni bay e tamilangan’ riy ni bay rogon ko thin rok Got ara Apocryphal. Pi babyor ney e ke thilyeg rogon ni ma lemnag e girdi’ e pi machib rok Jesus Kristus nge teliw ni Kristiano. I yog reb e babyor ni gaar: “Fare Gospel rok Thomas nge ku boch e babyor ni kan yoloy ni nge m’ug ni gowa yu yang ko pi gospel nge babyor nu Bible, e ke taw nga gum’irchaen ba ulung i girdi’ ni yad be yoor i yan e ngiyal’ ney, ni aram e piin ni yad baadag ni ngar nanged e thin riyul’ rok Got, machane der pagan’rad ko teliw.” Kan sumarnag, mu Brazil e sogonap’an “30 ulung e girdi’ ni ke mich u wan’rad e pi babyor ney.”

 Ere bochan e pi babyor ney, ma aram fan ni ke garer fare lem nnap’an e bin aningeg e chibog C.E. me makathnag e galesiya ni Katolik ni ngan mithag e tin riyul’ u murung’agen Jesus, maku immoy ban’en u murung’agen e yafas rok Jesus ni kan weliy ko fapi babyor ni yima yog ni bay e tamilangan’ riy ni bay rogon ko thin rok Got, mu kun thilyeg fa aningeg i Gospel ni bay u lan e Bible. Elaine Pagels ni ma fil murung’agen e teliw e yog ni gaar: “Chiney e fin gad be guy ni gubin ban’en ko Kristiano e kemus ni be tamilangnag buchuuw ko pi n’en nriyul’ ni i buch kakrom.”

Ere rogon e lem rok e girdi’ nib llowan’ ni bod rogon Pagels e, gathi kemus ni Bible e rayog ni nge michan’ e Kristiano ngay; ya ku bay boch e babyor ni bod e pi babyor ni yima yog ni bay e tamilangan’ riy ni bay rogon ko thin rok Got ara Apocryphal nrayog ni nge mich u wan’rad. Bod ni reb e program u reb e ulung ni ka nog e BBC ngay e kar pirieged nu lan fapi babyor ni yima yog ni bay e tamilangan’ riy ni bay rogon ko thin rok Got ara Apocryphal, e ka nog riy ni Maria Magdalene e ir e “sensey maku i pow’iy pi gachalpen Jesus ko tirok Got ban’en. Gathi kemus ni ir reb i gachalpen Jesus; ya ir e ba ga’ ko pi apostal.” (Bible Mysteries) I yoloy Juan Arias ni ir reb e ta yol u reb e shimbung nu Brazil ni O Estado de S. Paulo fithingan ni gaar: “Urngin ban’en e ngiyal’ ney e be k’aring ni nge mich u wan’dad ni pi n’en ni i rin’ e tin som’on e Kristiano ni Jesus e tababnag e ba ga’ ni ‘ppin’ e yad ba ga’ riy ni bochan e tin som’on e galesiya e tabab u tafen e ppin, ma ur pigpiggad ni prist nge bishof.”

Boor e girdi’ ni ma lemnag ni kab fel’ e pi babyor ni yima yog ni bay e tamilangan’ riy ni bay rogon ko thin rok Got ara Apocryphal ko Bible. Machane re n’ey e ke sum boch e deer riy nib ga’ fan ni bod e pi deer ni baaray ni gaar: Rayog ni nge tor e michan’ ko Kristiano nga daken e pi Babyor ni yima yog ni bay tamilangan’ riy ni bay rogon ko thin rok Got ara Apocryphal, fa? Faanra ba togopuluw e thin riy ko machib nu Bible, ma bin ngan e nge mich u wan’uy, Bible fa pi babyor ni Apocryphal? Rriyul’ nni makathnag ko bin ni aningeg e chibog ni ngan taleg e pi babyor ney min thilyeg fa aningeg i Gospel ya nge chuw murung’agen Jesus nge ku boch e girdi’ riy, fa? Chiney e ngad guyed reb ko fa aningeg i Gospel u Bible ni aram e Gospel rok John, ya ra ayuwegdad ni ngad nanged e fulweg ko pi deer ney.

Boch Ban’en ni Kan Pirieg ko Gospel Rok John

Immoy bang ko Gospel rok John nni pirieg u Egypt u tungun e bin reliw’ e chibog ni chiney e yima yog e Papyrus Rylands 457 (P⁵⁷) ngay. Thin ni bay riy e fapi thin ni bay u Bible ko John 18:31–33, 37, 38 ma kan fek yibe ayuweg ko fare John Rylands Library u Manchester u England. Aray e gin nth’abi kakrom e babyor nni yoloy nthin ni Greek ni ka bay e chiney. Boor e girdi’ nib llowan’ ni yad ma lemnag nre gi babyor ney e ni yoloy u bang ko duw ni 125 C.E. ara 25 e duw nga tomuren ni ke yim’ John, ma n’en ni yira gin ngay e ba puluw nga boch e Babyor ni fin nni yoloy nga tomuren. Maku bochan nni abweg e gi babyor nem ngan fek bang nga Egypt ko duw ni 125 C.E. ma aram e mich riy ni fare thin nib fel’ nrogon ni yog John e ni yoloy ko bin som’on e chibog C.E., ma rogon ni be yog e Bible e John e yoloy. Ere fare babyor rok John e be weliy murung’agen e pi n’en ni guy nga owchen.

 Thin ko Apocryphal ara pi babyor ni yima yog ni bay e tamilangan’ riy ni bay rogon ko thin rok Got e gubin ni fin ni yoloy ni raay e duw ara boor ko raay e duw nga tomuren ni buch e pi n’en ni kan weliy riy. Immoy boch e girdi’ ni boor ban’en ni yad manang ni ka rogned ni pi babyor ni Apocryphal e ba puluw e thin riy ko tin som’on e babyor ko Bible nni yoloy, machane dariy e mich riy. Ere ba puluw fare deer ni gaar, Bin ngan e ra pagan’um ngay, thin ko piin nra guyed e n’en ni buch nga owcherad, fa thin ko piin ni fin ra bad raay e duw nga tomuren e n’en ni buch? Ba tamilang e fulweg riy. *

Ma uw rogon fare lem ni kan thilyeg e pi Gospel u Bible ni bochan e nge mith boch ban’en u murung’agen e yafas rok Jesus? Bay e mich riy ni kan thilyeg fare Gospel rok John ko bin aningeg e chibog ni bochan e nge dabi gagiyel e tin riyul’, fa? Ra ngad nanged e fulweg ko re deer ney mab t’uf ni ngad nanged ni fare babyor ni ka nog e Vatican 1209 ngay e aram bang nni fek e thin nu Bible riy ko bin aningeg e chibog ni ir e bay ko Bible e chiney. Ere faanra bay boch ban’en ni kan thilyeg ko Bible rodad u nap’an e bin aningeg e chibog ma ra m’ug ko re babyor ney. Maku reb e babyor ni bay e Luke nge John riy e aram fare Bodmer 14, 15 (P⁷⁵), nni ngongliy ko duw ni 175 C.E. nge mada’ ko 225 C.E. Ma rogon ni ke yog boch e girdi’ ni boor ban’en ni yad manang e rib chugur e thin ko re babyor ney ko fare Vatican 1209. Ere bin riyul’ riy e dariy ban’en ni kan thilyeg ko pi Gospel nu Bible ma bay e mich riy ko fare Vatican 1209.

Dariy e mich riy ni kan thilyeg e Gospel rok John nge ku boch e Gospel u Bible ko bin aningeg e chibog. Tomuren ni ke yoloy Dr. Peter M. Head, ko Cambridge University yu yang i babyor nni pirieg u Oxyrhynchus u Egypt me yoloy ni gaar: “Pi babyor ney e be micheg e thin ko fapi babyor ni un yoloy nga paay nib gagang’ e yol riy ko bin aningeg e chibog ni aram e gin ni kan fek e tin chiney e thin riy. Dariy ban’en u roy ni be dag ni ke thil fan e tin som’on e thin nni yoloy nga lan e Bin nib Beech e M’ag rok Got u Bible.”

Mang e Rayog ni Nga Dogned u Murung’agen e Re N’ey?

Fa aningeg i Gospel nu Bible ni​—Matthew, Mark, Luke, nge John​—e ke fanay e pi Kristiano u lukngun e bin l’agruw e chibog. Fare babyor rok Tatian ni Diatessaron nni ngongliy u thilin e duw ni 160 nge 175 C.E., e ba puluw e thin riy ko fa aningeg i Gospel nu Bible ma de puluw ko tin ni ka fini sunumiy e girdi’ e “Gospel.” Ku ban’en nib fel’ ni ngan tay fanay i yan riy e, n’en ni yog Irenaeus u tungun e bin l’agruw e chibog C.E. I yog ni dabisiy ni aningeg e Gospel ni bay ni bochan e aningeg tabthungen e fayleng ma aningeg yang ni ma yib e nifeng riy. Yugu aram rogon ni sana dabi puluw e n’en ni be yog u wan’ boch e girdi’, machane n’en ni be yog e ba puluw ko fare lem ni aningeg e Gospel ni immoy e ngiyal’ nem.

Mang e be dag e re n’ey? Be dag ni fapi Babyor ko Bible nni Yoloy Som’on Nthin ni Greek nib muun fa aningeg i Gospel ngay e dan thilyeg ko bin l’agruw e chibog. Ma dariy e mich riy ni kan makathnag ko bin aningeg e chibog ni ngan thilyeg bang u lan e Bible. Ba thil e  n’en ni yog Bruce Metzger ni be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ni gaar: “U tungun e bin l’agruw e chibog ma pi ulung nib garer u Britain nge mada’ nga Mesopotamia nge Mediterranean e goo taareban’rad ko pi thin ni bay u lan e Bin nib Beech e M’ag rok Got u Bible.”

Apostal Paul nge Peter e yow l’agruw nib mich u wan’row e tin riyul’ u lan e Bible. Maku yow l’agruw nra ginangew e piin ni Kristiano ndabi mich u wan’rad yugu boch e machib ndan fil ngorad. Bod ni yol Paul ngak Timothy ni gaar: “Timothy, mu ayuweg e n’en ni gur e kan pag fan ngom ni ngam ayuweg. Dab mu un i yog e thin ni ma yog e piin ndariy fan Got u wun’rad nge tugthin ndariy fan ni murung’agen e llowan’ ni ke balyang boch e girdi’ ka rogned e llowan’ ngay. Ya boch e girdi’ e ka rogned ni bay e re llowan’ nem rorad, ma wenegan ni be yib ngorad e kar olobochgad da ku ranod u rogon kanawoen nib mich Got u wun’uy.” Miki yog Peter ni gaar: “Da gu torgad nga bogi yat ni girdi’ e sunumeg nggu weliyed ngomed murung’agen gelngin e Somol rodad ni Jesus Kristus nge wub ni bay tay. Ya gguyed nga owchemad feni sorok!”​—1 Timothy 6:20, 21; 2 Peter 1:16.

Bokum e chibog ni ke yan min thagthagnag e pi thin ni baaray nga laniyan’ Isaiah ni profet ni gaar: “Pan e ma mororoy ma floras e ma kireb raen, machane thin rok e Got rodad e dabi thil!” (Isaiah 40:8) Ku rayog ni nge pagan’dad ni en ni thagthagnag e thin nu Bible nga laniyan’ e girdi’ ngar yoloyed, e ir e ki ayuweg ni nge dabi math e thin riy ya nge yog ni ‘urngin e girdi’ mar thapgad ngak mar nanged e tin riyul’.’​—1 Timothy 2:4.

[Footnotes]

[Picture on page 9]

Fare Papyrus Rylands 457 (P⁵²), ni aram bochi yang ko fare Gospel rok John nni ngongliy u lan e bin l’agruw e chibog e ni yoloy in e duw nga tomuren e gin som’on e Gospel nni yoloy.

[Picture on page 11]

Rogon nni Ayuweg e Pi Gospel Kakrom

Tabolngin chepin e Kristiano me yog e piin yad ma gathibthibnag e Bible ni pi Gospel nu Bible e ba togopuluw e thin u reb nga reb. Ma aram me gay Tatian nreb e ta yol nu Syria rogon ni nge ayuweg e pi Gospel. I lemnag nrayog ni nge dab ki togopuluw reb nga reb ni faanra taarebnag fa aningeg i Gospel.

Ere aray e n’en ni gay rogon ni nge rin’. Dan nang ko thin ni Greek fa thin ni Syria e yoloy e re babyor rok nem riy. Machane bang ko duw ni 170 C.E. me mu’nag e re babyor rok nem ni fithingan e Diatessaron. Re bugithin ney e bbugithin ni Greek ni be yip’ fan e “kan fek ko fa aningeg i Gospel.” Mang fan ni gad baadag ni ngad nanged murung’agen e re babyor ney ndan thagthagnag e thin riy nga laniyan’ e en ni yoloy?

Nap’an e bin ragag nge mereb e chibog mi i weliy e piin ni yad ma gathibthibnag e Bible ndariy reb ko fapi Gospel nni yoloy u m’on ni nge taw nga lukngun e bin l’agruw e chibog C.E.; ere gathi rib ga’ angin. Machane fare Diatessaron e be dag e mich riy ni yigoo fa aningeg i Gospel e ir e manang yooren e girdi’ e thin riy maku ir e un fol ko thin riy u lukngun e bin l’agruw e chibog C.E.

Fare Diatessaron ni kan pirieg nge thin ni kan weliy riy ko thin ni Arabic, Armenian, Greek, nge Latin e ke k’aring be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ni ka nog Sir Frederic Kenyon ngak ni nge yoloy ni gaar: “Pi n’en ni kan pirieg e ra ayuwegdad ni ngar da nanged ko mang fare Diatessaron, ma be micheg ni nap’an e A.D.170 ma fa aningeg i Gospel e immoy ni ir e ba ga’ fan u fithik’ gubin e babyor nni yoloy ni murung’agen e En Ke Thapegdad.”

[Picture on page 11]

TATIAN

DIATESSARON KO THIN NI ARABIC

[Picture on page 8]

(For fully formatted text, see publication)

“c.” e be yip’ fan e “circa,” ara “sogonap’an.”

33 C.E.

e yim’ Jesus

c. 41

e ni yoloy e Matthew

c. 58

e ni yoloy e Luke

c. 65

e ni yoloy e Mark

c. 98

e ni yoloy e John

125

Rylands 457 (P52)

c. 140

e ni tabab ni ngan yoloy e pi babyor ni Apocryphal

c. 175

Bodmer 14, 15 (P75)

ko bin aningeg e chibog

Vatican 1209

[Picture on page 10]

Vatican 1209

Fare Vatican 1209 nni yoloy nga paay ko bin aningeg e chibog aray nga lang e be dag nri buchuuw ban’en nthilyeg ko pi Gospel

[Credit Line on page 9]

Kan fek ko fare babyor ni Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868

[Picture Credit Line on page 9]

© The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin