GA MANANG MURUNG’AGEN E RE N’EY, FA?

Pi n’en ni ke pirieg e piin ni yad ma gay murung’agen e girdi’ nge boch ban’en ni immoy kakrom e be micheg nriyul’ e pi n’en ni bay u Bible, fa?

Bay reb e article u ba ke babyor ni kenggin e Biblical Archaeology Review ni be yog ni chiney e rayog ni ngan micheg nriyul’ ni immoy “sogonap’an 50” e girdi’ kakrom ni bay murung’agrad ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew. Ma fan ni ke yag ni ngan micheg e re n’ey e bochan e pi n’en ni ke pirieg e piin ni yad ma gay murung’agen e girdi’ nge boch ban’en ni immoy kakrom. Boch e pi girdi’ nem e aram 14 e pilung nib muun ngay boch e girdi’ ni boor e girdi’ ni manang murung’agrad ni bod rogon David nge Hezekiah, nge ku boch e girdi’ ni gathi ri boor e girdi’ ni manang murung’agrad ni bod Menahem nge Pekah. Kub muun 5 e Farao ngay nge 19 e pilung nu Assyria, Babylonia, Moab, Persia, nge Syria. Machane, gathi kemus ni yigoo pi pilung e bay murung’agrad u Bible nge pi babyor ni ke yoloy e piin ni yad ma gay murung’agen e girdi’ nge boch ban’en ni immoy kakrom. Ya kub muun boch e girdi’ ngay ni bod rogon e pi prist nib tolang, nge reb e tamachib ko motochiyel, nge ku boch e girdi’ nib tolang e liw rorad.

Ki yog e re article nem ni gubin e pi girdi’ ney ni kan piriegrad e “ke yog e girdi’ ni llowan’ nriyul’” ni ireram e pi cha’ ni yibe gay murung’agrad. Ku boor e girdi’ ni bay murung’agrad ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ni bod rogon Herod, nge Pontius Pilate, nge Tiberius, nge Kaifas, nge Sergius Paulus. Ma boor ban’en ni ke pirieg e piin ni yad ma gay murung’agen e girdi’ nge boch ban’en ni immoy kakrom ni be micheg nriyul’ ni immoy e pi girdi’ nem.

Mingiyal’ e math mit e gamanman ni layon ko pi binaw ni bay murung’agen u Bible?

Yugu aram rogon ndab kun pirieg e gamanman ni layon ko fare Binaw nib Thothup e chiney, machane sogonap’an 150 yay ni kan weliy murung’agen e re miti gamanman ney u lan e Bible. Re n’ey e be dag ni piin ni ur yoloyed e Bible e ri yad manang murung’agen e mit ney e gamanman. Yooren e pi thin nu Bible ney ni murung’agen e layon e ba ga’ nib fanathin; machane, bay boch ni be weliy murung’agen boch e girdi’ nriyul’ ni kar guyed e miti gamanman ney. Bod ni be yog e Bible ni Samson, nge David, nge Benayah e kar lied e layon. (Judges 14:5, 6; 1 Samuel 17:34, 35; 2 Samuel 23:20) Ma bay boch e girdi’ ni be yog e Bible ni i li’rad e layon ngar m’ad.​—1 Kings 13:24; 2 Kings 17:25.

Kakrom e i par fa miti layon ni yima pirieg u Asia ni ka nog e (Panthera leo persica) ngay u lan e nug nu Asia Minor ngu Greece i yan nga Palestine, ngu Syria, ngu Mesopotamia, ngu Lel’uch ni Ngal u India. Bochan ni yima rus ma yima tayfan e miti gamanman ney, ma aram fan nib ga’ ni yima tay yaan nga boch ban’en ni yima ngongliy kakrom. Ku yima ngongliy yaan e layon ko rengnga ni kan fal’eg ko but’ min tay nga marichlen e kanawo’ ni yima yan riy u Babylon.

Boch e girdi’ ni yima yog e crusaders ngorad e ur koled e layon u Palestine u tungun e bin 12 e chibog ko C.E. Ma de n’uw nap’an nga tomuren e duw ni 1300, min pirieg ni ke math mit e miti gamanman ney ko re binaw nem. Machane, i yan i taw ko bin ni 19 e chibog ma ku u nog ni ka yibe pirieg e miti gamanman ney u Mesopotamia nge Syria, ma ku un pirieg u Iran nge Iraq nge yan i mada’ nga tabolngin e bin ni 20 e chibog.