KENGGIN E RE KE BABYOR NEY | KE YAN E SCIENCE NGA LON E BIBLE, FA?

N’en Nra Rin’ e Science ko Yafas Rom

I yog reb e dictionary ni fan fare bugithin ni science e aram e “ngan fal’eg i yaliy rogon ni ma maruwel ban’en, min skengnag, ngemu’ min foleg ya nge yag nni fil murung’agen e palpalth’ib nge pi n’en ni bay riy nge rogon ni ma maruwel.” Re maruwel ney ni yima rin’ e ba maruwel nrib mo’maw’ mab mak’ar chalban. Boor e scientist ara girdi’ ni llowan’ ni yad ma skengnag boch ban’en ara ra fal’eged i yaliy rogon ni ma maruwel u lan bokum e wik, ara pul, ara duw. Ma bay yu ngiyal’ nder ma yag ni ngar mu’naged ara ngar lebguyed e n’en ni yad be lemnag ni ngar rin’ed me puth fare n’em ni yad be lemnag ni ngar ngongliyed. Machane, bay yu ngiyal’ ni ma yan i aw nib fel’ me yib angin ko girdi’. Baaray boch e pi n’em.

Bay reb e company u Europe ni kar puthuyed ba mit e plastic nge ba mit e filter nga taabang ni ngar ngongliyed ba mit e masin riy nrayog ni nge filternag ara beechnag e ran nib alit ya nge yag nni unum ndabin m’ar ngay. Bay boch e nam ni ke aw e durru’ riy ara ku boch ban’en ni ma yib ni yima gafgow riy ni ke yag ni ngan fanay e re masin ney riy. Boch e pi nam ney e bod rogon yu Haiti ni faani aw ba durru’ riy nrib gel u nap’an e duw ni 2010.

Ku bay boch e satellite u lan e lang ni kan fal’eg rogon kan tay ni ka nog e Global Positioning System ngay ara GPS. Re n’ey ni ka nog e GPS ngay e ni ngongliy nsom’on ni nga i fanay e salthaw. Machane chiney e rayog ni nge fanay be’ e re n’ey ni nge nang e gin ni be sor ngay, ni bod rogon be’ ni be yan u karrow, ara piin ni yad ma kol e yap’ ko sikoki, ara gabitey ko barkow, ara piin ni yad ma yan u fithik’ e pan ni yad be gay e gamanman ni ngar koled, ara be’ ni be yan nga daken e burey. Ke magar e pi scientist ara piin ni llowan’ ni kar ngongliyed e GPS ni bochan e rayog ni nge ayuweg be’ ni nge nang e gin ni be sor ngay.

Ga ma fanay e cell phone, ara computer, ara Internet, fa? Kam guy ni ke yag ni nge sagaal ni nge yib e m’ar ngom ara ke mom boch ni ngan tafalaynag e m’ar ni bochan e ke mon’og rogon e tafalay ni yibe tay, fa? Ga ma milekag u sikoki, fa? Faanra ga ma milekag, mab mudugil ni be yib angin ngom boch ban’en ni ke ngongliy e girdi’ ni llowan’ ni nge momnag e par ko girdi’. Ere, boor e kanawo’ ni ke yib angin ngom e pi n’en ni ke ngongliy e girdi’ ni llowan’.

GIN NI KE MUS E LLOWAN’ KO SCIENTIST RIY

Ri be athamgil e pi scientist ara girdi’ ni llowan’ ni ngar fal’eged i fil murung’agen e re fayleng ney nge pi n’en ni bay riy ni bochan e yad baadag ni ngari yoor ban’en ni ngar nanged. Piin ni ka nog e nuclear physicist ngorad ara piin ni yad ma fil murung’agen gowelngin ban’en, nge ramaen ban’en, nge gamig, nge ku boch ban’en ni bay rogon ko pi n’ey e yad ma fal’eg i fil murung’agen ban’en ni ka nog e atom ngay. Ma piin ni ka nog e astrophysicist ngorad ara piin ni yad ma fil murung’agen e pi t’uf, nge ku boch ban’en ni bay u lan e lang e yad ma guy rogon ni ngar nanged rogon ni sum e palpalth’ib. Yugu aram rogon feni gel e maruwel ni yad be tay ni ngar fal’eged i fil murung’agen e pi n’ey, machane bay boch i yad ni be lemnag ni faanra rriyul’ ni bay e Got ni bod rogon ni be yog e Bible, mab mudugil nrayog ni ngar nanged murung’agen.

Ku bay boch e scientist nib gilbugurad nge ku boch e girdi’ ni llowan’ ni ka nog e philosopher ngorad ni yad ma guy rogon ni ngki mon’og boch e llowan’ rorad. Yad ma rin’ e n’en ni yog be’ ni ka nog Amir D. Aczel ngak. I yog e cha’nem ni pi girdi’ nem e yad ma rin’ boch ban’en ni ngar micheged “ndariy e Got.” Bod ni, bay reb e physicist nib gilbuguwan u fayleng ni ke yog ni “bochan ndariy e mich riy ni bay ba Got ni ma rin’ boch ban’en nib ga’ fan ni fan ko palpalth’ib, ma aram fan ndariy e maruwar riy ndariy e got.” Ku bay boch e pi girdi’ ney ni yad ma yog ni pi n’en ni be yog e Bible ni i rin’ Got e bogi ban’en ni bay rogon ko “pig” nge “boch ban’en ni ma buch nib mo’maw’ ni ngan nang fan.” *

 Machane, deer ni ka bay e: Gur, ba gaman urngin ban’en ni ke fil e piin llowan’ u murung’agen e re fayleng ney nrayog ni ngar micheged nriyul’ ndariy e Got? Fulweg riy e danga’. Boor ban’en ni ke mon’og e science riy, machane boor e girdi’ nib llowan’ ni kar nanged ni ka boor ban’en ndawor ra nanged, ma bay boch ko pi n’ey ni sana dabiyog ni ngar nanged fan. Reb e physicist ni ka nog Steven Weinberg ngak, maku boor ban’en ni manang u murung’agen e pi n’en ni bay u toobdad ni bod rogon e gamanman, nge woldug, nge ku boch ban’en e yog ni gaar: “Dariy e n’en nra rin’ me tamilangan’dad u murung’agen urngin ban’en.” Ma be’ ni ka nog Professor Martin Rees ngak, maku ir reb e tolang ko am nu Ngalis e ki yoloy ni gaar: “Rayog ni bay boch ban’en ndabiyog ni nge nang e girdi’ fan.” Bin riyul’ riy e, boor ban’en u rarogon e pi n’en nib liyegdad ni ka dawori tamilang u wan’ e piin llowan’, ma pi n’ey e tabab ko pi cell nrib achichig nge yan i mada’ ko palpalth’ib rodad. Baaray boch e pi n’em:

● Piin ni ka nog e biologist ngorad ara piin ni yad ma fil murung’agen e pi n’en nib fas ni bay u fayleng e dar nanged murung’agen urngin ban’en ni ma buch ko pi cell ni bay u fithik’ e pi n’en nib fas. Dawori yag ni nge tamilang u wan’rad rogon ni ma fek e pi cell ney gelngin ban’en, nge rogon ni ma yib ban’en u fithik’ ni ka nog e protein ngay ara ban’en ni ma pi’ gelngin ban’en ni nge ga’, nge rogon ni ma yoor e pi cell ney.

● Bay ban’en ni ka nog e gravity ngay ara ban’en ni bod e gamig ni ma gagiyegnag rogon e mithmith ni gad ma tay u gubin e rran. Yugu aram rogon, ma dawori yag ni nge tamilang urngin ban’en u rarogon e re n’ey u wan’ e pi physicist. Dawor ri tamilang u wan’rad rogon ni ma n’igin e re gravity ney be’ ni nge sul nga but’ u nap’an nra tim’og ara rogon ni ma n’igin e pul ni nge chel nge liyeg e fayleng.

● Ke pirieg e pi cosmologist ara piin ni yad ma fil murung’agen rogon ni sum e palpalth’ib rodad nge rarogon e pi n’en ni bay riy ni sogonap’an 95 e pasent ko pi n’en ni bay u palpalth’ib e dabiyog ni ngan guy, maku dabiyog ni nge pirieg e pi masin nge ku boch ban’en ni ke ngongliy e scientist ara girdi’ ni llowan’. Yad ma yog ni bay boch e pi n’ey ni ka nog e dark matter ngay ara gin ga’ yang ko palpalth’ib rodad ndabiyog ni ngan guy. Ma boch e ka nog e dark energy ngay ara boch ban’en nib gel gelngin nnap’an nra yib e gravity me yib i aw ngay nge sulweg. Boor ban’en u rarogon e gali n’ey ndawori tamilangan’uy riy.

Ku bay boch ban’en ndawor nnang murung’agen ni ki gin e piin llowan’ ngay. Mang nib ga’ fan e re n’ey? Bay be’ nib gilbuguwan ni ma yoloy murung’agen e science ni yog ni gaar: “Ka boor e tin ndawor da nanged ko tin ni gad manang. Gu ma lemnag ni science e susun ni nge k’aringem ni ngam ngat nga boch ban’en ma ga adag ni ngkum nang boch ban’en u murung’agen ko bin ni nge k’aringem ni ngam dabuy ni ngam thilyeg e lem rom u murung’agen ban’en.”

Ere, faanra ga be lemnag ndab ki n’uw nap’an me yan e llowan’ ko scientist nga lon e Bible, me k’aring e girdi’ ni nge dab ki mich Got u wan’rad, ma ngam lemnag e re thin ni baaray: Faanra ke yag ko pi scientist ara piin llowan’ ni ngar fanayed e pi talin e maruwel ara masin ni kar sunmiyed ni ngar nanged buchuuw ban’en u murung’agen e re fayleng ney, me ere gur, ba puluw ni ngad siyeged e pi n’en ndabiyog ko scientist ni ngar nanged murung’agen? U tungun reb e babyor ni bay ko fare Encyclopedia Britannica ni be weliy murung’agen e pi t’uf nge ku boch ban’en ni bay u lan e lang nge pi n’en ni ma rin’, me yog ni gaar: “Tomuren ni kan fil murung’agen e pi t’uf nge ku boch ban’en ni bay u lan e lang u lan sogonap’an 4,000 e duw, ma ka boor ban’en u murung’agen e palpalth’ib ni ka be balyangan’ e girdi’ ngay ni bod rogon ni i lemnag piyu Babylon.”

Manang e Pi Mich Rok Jehovah nra be’ ma ir e ba milfan ngak ni nge dugliy e n’en ni nge mich u wan’ u murung’agen e re n’ey. Machane, gamad ma guy rogon ni nggu folgad ko fare fonow nu Bible ni be gaar: “Mu sumunguygad ngak urngin e girdi’.” (Filippi 4:5) Ere, aram fan ni gamad be pi’ e athamgil nga lanin’um ni ngam fal’eg i yaliy rogon nib puluw e science ko thin nu Bible nge rogon ni yow ma maruwel u taabang.

[Boch e thin nra tamilangnag murung’agen]

 [Thin ni bay u tan e sasing ni bay ko page 5]

 Bible nge Boch Ban’en ni Ke Pirieg e Scientist nib Puluw Ngay

Bible e gathi ba ke babyor ko science. Machane, bay boch ban’en riy ni yog e piin nra yoloyed nrayog ni nge ayuweg e piin llowan’ e ngiyal’ ney. Baaray boch e pi n’em.

N’umngin nap’an ni ke sum e fayleng nge palpalth’ib

Ke sumarnag e piin llowan’ ma kar pirieged ni sogonap’an 4 e bilyon e duw nap’an ni ke sum e fayleng ma 13 i yan ko 14 bilyon e duw nap’an ni ke sum e palpalth’ib. Der yog e Bible ko wuin e sum e palpalth’ib. Maku dariy bang u Bible ni be yog ni kemus ni in biyu’ e duw nap’an ni ke sum e fayleng. Bin som’on e thin nu Bible e be gaar: “Aram ko tabolngin ni tabab Got i sunmiy e fayleng nge urngin ban’en ni bay u lan e lang.” (Genesis 1:1, BT) Re thin ney e ma ayuweg e pi scientist ara piin llowan’ ni ngar nanged n’umngin nap’an ni ke sum e fayleng, nrogon nib puluw nga rogon ni ma weliy e pi scientist rogon ni ma buch ban’en nge rogon ni ma maruwel.

Kan fal’eg rogon e fayleng ni nge par e girdi’ riy

Be fanay fare thin ko Genesis ko guruy ni 1 fare bugithin ni “rran” ni nge weliy rogon ni kan fal’eg rogon e fayleng ya nge yag ni nge par urngin mit e yafas riy. Ma n’en ni kan rin’ u tungun e re n’ey e aram e kan sunmiy e girdi’. Der yog e Bible ko uw n’umngin nap’an e re nel’ i “rran” nem. Machane, re n’ey e rayog ni nge ayuweg e pi scientist ara girdi’ nni llowan’ ni ngar fal’eged i fil murung’agen e pi n’ey mar nanged n’umngin nap’an e re ngiyal’ i n’em. Ya gad manang ni pi “rran” nem e ba n’uw nap’an, ya gathi rran ni 24 e awa n’umngin nap’an.

Rogon ni be par e fayleng

Be yog e Bible ni “dariy” ban’en ni kan the’ e fayleng ngay. (Job 26:7, BT) Dariy bang u Bible ni be yog ni kan tay e re fayleng rodad ney nga daken pon reb e giant ara nga daken keru’ boch e gamanman ni elephant ni kar sak’iygad nga daken keru’ ba wel, ara ku boch ban’en ni ma weliy e girdi’ kakrom. Machane, be ayuweg e Bible e piin llowan’ ni ngar pirieged boch ban’en nra ayuwegrad. Ki weliy Nicolaus Copernicus nge Johannes Kepler rogon ni ma chel boch e planet ni bay u lan e lang nge liyeg e yal’, nge rogon ni be pow’iyrad ban’en nib gel gelngin ndabiyog ni ngan guy. Boch nga tomuren me weliy Isaac Newton rogon ni ma gagiyegnag e gravity ara ban’en ni bod e gamig rogon ni ma mithmith e pi n’en ni bay u lan e lang.

Boch e fonow nra ayuwegey u rogon ni ngan palog ko m’ar nge rogon ni nge par dowey nib beech

Fare babyor ni Levitikus e bay riy boch e motochiyel nni pi’ ngak piyu Israel ni be weliy murung’agen rogon ni ngar siyeged boch e m’ar nib mom ni nge af rok be’ ngak be’, ni kub muun ngay rogon ni ngan tay be’ nga bang ni bay ba mit e m’ar rok ya nge dabi af ko girdi’. Fare motochiyel ni bay ko Deuteronomy 23:12, 13 (BT) ni be weliy murung’agen rogon ni ngan par ni yib beech e ba motochiyel nni pi’ ngak piyu Israel ni be yog rogon ni ngar k’eyaged e magungan nga bang nga wuru’ e gin ni yima par riy. Rogon ni bay ko motochiyel e thingar ni “tharey” e magungan. Ka fini gaman sogonap’an 200 e duw ni ke nang e pi scientist ara piin llowan’ nge pi togta feni ga’ fan ni ngan fol ko re motochiyel ney.

Fapi thin nu Bible ni kafin mu beeg murung’agen e ke yan bokum e chibog ni kan yoloy. Ere, uw rogon ni ke yag rok e piin nra yoloyed e Bible ni ngar yoloyed murung’agen e pi n’ey, machane de yag ko piin nib tolang e skul rorad ni ngar nanged fan? En ni Thin rok e bay u lan e Bible e be pi’ e fulweg riy ni gaar: “Rogon feni tolang lan e lang u puluwon e fayleng nga lang, e aram feni thil e tirog e kanawo’ nge lem rog ko tiromed.”​—Isaiah 55:9.