Yaan especialistaʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ maʼ tuláakal máak igual bix u yuʼubikuba kéen kíimik máax u yaabiltmiʼ. Yanoʼobeʼ jach ku yaatal u yóoloʼob, pero yanoʼob xaneʼ chéen suʼlakoʼob u yeʼesoʼob jach bix u yuʼubikubaʼob. U reconocertik máak baʼax ku yúuchultiʼ yéetel u yaʼalik bix u yuʼubikubaeʼ ku taasik utsil. Chéen baʼaleʼ cada máakeʼ jelaʼan bix u yeʼesik yaachajaʼanil u yóol tumen jelaʼan bix líiʼsaʼanil, bix u modos, baʼaxoʼob uchaʼantiʼ yéetel bix úuchik u kíimil le máax u yaabiltmoʼ.

Yaʼab máakeʼ maʼ u yojel baʼaxoʼob ken u aktáant kéen tsʼoʼokok u kíimil máax u yaabiltmiʼ. U suukileʼ yaʼab baʼax ku muʼyajtaʼal. Koʼox ilik jujunpʼéeloʼobiʼ.

Maʼ tu naʼatik máak baʼax ku yúuchultiʼ. U suukileʼ máax yaachajaʼan u yóoleʼ ku yokʼol, ku kʼaʼajaltiʼ le máax kíimoʼ yéetel séebaʼan u kʼexpajal bix u yuʼubikuba. Kéen u kʼaʼajs wa kéen u náayt le máax kíimoʼ jeʼel tak u maas yaatal u yóoleʼ. Tu káajbaleʼ hasta maʼ tu creertik máak le baʼax úuchoʼ. Tinaeʼ ku yaʼalik bix tu yuʼubiluba le ka téek kíim u yíichamoʼ: «Maʼ tin kaxtik baʼax in beete. Tin wuʼuyaj maʼ tu páajtal mix in wokʼol. Pʼáat hasta maʼ tu páajtal in chʼaʼik in wiikʼ. Maʼ tin creertik kaʼach le baʼax úuchoʼ».

Ku tsʼáaik ansiedad tiʼ máak yéetel ku yuʼubikuba culpable. Iváneʼ ku yaʼalik: «Veinticuatro años yaan tiʼ k-hijo Erik ka kíimi, teen yéetel Yolandaeʼ máan junpʼéel tiempo jach kʼuuxoʼon yoʼolal le baʼax úuchoʼ. Lelaʼ jelaʼan t-ilil tumen mix juntéen k-uʼuyba bey kaʼachoʼ. T-uʼuyaj bey tiʼ toʼon anchaj u culpail le baʼax úuchoʼ yéetel joʼopʼ k-tuklik wa jeʼel u béeytal k-beetik uláakʼ baʼax tu yoʼolal k-hijo kaʼacheʼ». U yatan Alejandro xaneʼ xáanchaj táan u muʼyaj tak ka kíimi. Alejandroeʼ ku yaʼalik: «Tin tukleʼ kʼasaʼanen le oʼolal Dioseʼ táan u chaʼik in muʼyaj. Tsʼoʼoleʼ yaachaj xan in wóol tumen tin wuʼuyaj bey táan in culpartik Dios yoʼolal le baʼax úuchoʼ». Kostas, le máax t-chʼaʼchiʼitaj teʼ yáax xookoʼ, ku yaʼalik: «Yaan kʼiineʼ kin kʼuuxil úuchik u kíimil Sofía. Pero tin tsʼáaj cuentaeʼ maʼ maʼalob bix in tuukuliʼ. U jaajileʼ maʼ tiʼ Sofía anchaj u culpail úuchik u kíimiliʼ».

Ku pʼáatal maʼ claro u tuukul máakiʼ. Yaan máaxeʼ jeʼel u tuklik bey táan u yuʼubik u tʼaan le máax kíimoʼ, bey tiaʼan tu yiknaleʼ yéetel bey táan u yilkeʼ. Maʼ xaan xaneʼ istikyaj u kʼaʼajsik wa baʼax yéetel ku búuyul tuukul tiʼ yaanal baʼal. Tinaeʼ ku yaʼalik: «Yaan kʼiineʼ le táan in tsikbal yéetel wa máaxoʼ chéen kéen in tsʼáa cuentaeʼ tsʼoʼok in búuyul tiʼ yaanal baʼal. Mantatsʼ táan in tuukul tiʼ le bix úuchik u kíimil Timooʼ, kex maʼ in kʼáateʼ chéen le kin tuklik».

Ku taaktal u pʼáatal máak tu juunal. Yaan máaxeʼ kéen kíimik máax u yaabiltmeʼ ku kʼuuxil yéetel maʼ u kʼáat tsikbal yéetel mix máakiʼ. Kostaseʼ ku yaʼalik: «Jelaʼan in wuʼuyikinba kéen yanaken yéetel máaxoʼob tsʼokaʼan u beeloʼob bey xan yéetel le maʼ tsʼokaʼan u beeloʼoboʼ». Yolanda, u yatan Iváneʼ, ku yaʼalik: «Jach difícil k-antal kaʼach yéetel máaxoʼob ku quejarkubaʼob mantatsʼ, tumen u jaajileʼ le baʼax ku yúuchultiʼoboʼ maʼ jach yaj jeʼex le úuchtoʼonoʼ. Uláakʼoʼob xaneʼ ku tsikbaltiktoʼon jach maʼalob u bin tiʼ u paalaloʼob. Kex kiʼimak in wóol tu yoʼolaloʼobeʼ yaan kʼiineʼ maʼ taak in wuʼuyik baʼax ku yaʼalikoʼobiʼ. Teen yéetel in wíichameʼ pʼáat minaʼantoʼon u muukʼil utiaʼal u seguer k-kuxtal jeʼex kaʼacheʼ, pʼáat maʼ taak k-beetik mix baʼaliʼ».

Ku kʼojaʼantal máak. U suukileʼ le máax yaachajaʼan u yóoloʼ ku pʼáatal maʼ taak u janaliʼ, ku tsʼoʼoyol yéetel ku pʼáatal maʼ tu wenel. Aaróneʼ ku yaʼalik baʼax úuchtiʼ le yáax año ka kíim u papáoʼ: «Pʼáat istikyaj in wenel, tsʼoʼoleʼ sáamsamal kin wajal tuukul yoʼolal le bix kíimik in papáoʼ».

 Alejandroeʼ tu yuʼubaj bey kʼojaʼanchajeʼ, letiʼeʼ ku yaʼalik: «Yaʼab u téenel binen yiknal doctor, chéen baʼaleʼ letiʼeʼ tu yaʼalaj mix baʼal yaanten. Le oʼolal joʼopʼ in tuklikeʼ le baʼax ku yúuchultenoʼ chéen teen uʼuyik, u jaajileʼ mix baʼal yaanten». Ka máan kʼiineʼ Alejandroeʼ xuʼul u yuʼubikuba kʼojaʼan, pero yaaske bin yiknal doctor. U yaatal u yóol máak kéen kíimik wa máax tiʼeʼ jeʼel u beetik u débiltaleʼ, u maastal junpʼéel kʼojaʼanil yaantiʼeʼ wa u tsaʼayal uláakʼ kʼojaʼanil tiʼ.

Baʼaloʼob yaan u kʼaʼabéettal u beetik máak. Iváneʼ ku yaʼalik: «Ka tsʼoʼok u kíimil Erikeʼ, anchaj k-aʼalik tiʼ k-láakʼtsiloʼob, tiʼ k-amigoʼob bey xan tiʼ uláakʼ máakoʼob, jeʼex tiʼ u jefe yéetel tiʼ u yuumil le naj tuʼux kajaʼan kaʼachoʼ. Anchaj xan k-bin tu táan autoridad utiaʼal k-chupik le juʼunoʼob kʼaʼabéetchajoʼ. Tsʼoʼoleʼ t-ilaj baʼax ken k-beet yéetel u nuʼukuloʼob Erik. Kex kaʼanaʼanoʼon yéetel kex minaʼan k-óoleʼ anchaj k-beetik tuláakal le baʼaloʼobaʼ».

Yaan máakoʼob xaneʼ yaan uláakʼ baʼax beetik u estresaroʼob. Tinaeʼ ku yaʼalik: «In wíicham kaʼach ilik tuláakal le cuentas yéetel le baʼaxoʼob yaan yil yéetel le bancooʼ. Bejlaʼeʼ teen láaj ilik, leloʼ tu beetaj in sen estresar. Hasta joʼopʼ tak in tuklik maʼ kin béeytal yéetel tuláakal le baʼaloʼoboʼ».

Jeʼex k-ilkoʼ le kéen kíimik máax k-yaabiltmeʼ ku yaatal k-óol, maʼ xaaneʼ jeʼel tak k-tuklik maʼ kun kaʼa líikʼil k-óoleʼ. U yojéeltik máak baʼax jeʼel u beetik kéen kíimik máax u yaabiltmeʼ jach jeʼel u yáantajeʼ. Le máaxoʼob tsʼoʼok u kíimil juntúul máax u yaabiltmoʼoboʼ ku líikʼil u yóoloʼob kéen u yojéeltoʼob normal le bix u yuʼubikubaʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ kʼaʼajaktoʼoneʼ cada máakeʼ jelaʼan bix u aktáantik le baʼax ku muʼyajtikoʼ.

Baʼax kun úuchul kéen máanak kʼiin. Kex jach yaachajaʼan a wóoleʼ kéen máanak kʼiineʼ yaan u káajal a wuʼuyikaba maʼalobil. Lelaʼ maʼ u kʼáat u yaʼal wa yaan u tuʼubultech le baʼax úuchoʼ. Yaan kʼiineʼ jeʼel u jáan téek kʼaʼajaltech le máax kíimoʼ, maʼ xaaneʼ kéen kʼuchuk jujunpʼéel fechaʼob jach importanteʼob, kéen a wil junpʼéel baʼal u tiaʼal wa kéen a kʼaʼajs junpʼéel baʼax suuk u beetik kaʼachi. Yaʼab máakeʼ kéen máanak tiempoeʼ ku pʼáatal maʼ jach yaachajaʼan u yóoliʼ yéetel ku kaʼa seguer u kuxtal jeʼex kaʼacheʼ. Utiaʼal lelaʼ unaj u yáantaʼal tumen u láakʼtsiloʼob wa u amigoʼob, chéen baʼaleʼ letiʼ xaneʼ unaj u tsʼáaik u yóoliʼ.

¿Bukaʼaj tiempo kun xáantal? Yaan máakeʼ chéen wa jaypʼéel meses jach ku yaatal u yóol. Uláakʼoʼobeʼ ku máan junpʼéel wa kaʼapʼéel años utiaʼal u chan yuʼubikubaʼob maʼalobil. Uláakʼoʼob xaneʼ maas ku xáantal. * Alejandroeʼ ku yaʼalik: «Teneʼ óoliʼ tres años xáanchaj jach yaachajaʼan in wóol».

Yanaktech paciencia, kʼaʼajaktech maʼ mantatsʼ bey ken a wuʼuyilabaoʼ. ¿Baʼax túun jeʼel u yáantkech utiaʼal maʼ u jach xáantal yaachajaʼan a wóoleʼ?