TU MESIL agosto yéetel septiembre tiʼ 1929, maas tiʼ diez mil j-kʼaʼaytajoʼobeʼ tu tʼoxoʼob óoliʼ doscientos cincuenta mil libroʼob yéetel folletoʼob tu luʼumil Estados Unidos ich nueve kʼiinoʼob. Ichiloʼobeʼ anchaj kex mil u túulal colportoroʼob (le bix kʼaj óolaʼanil kaʼach le precursoroʼoboʼ). ¡Jach séeb yaʼabchajikoʼob! Le Bulletinoʼ * tu yaʼaleʼ «óoliʼ maʼ tu páajtal u creertaʼal» wa ichil u jaʼabiloʼob 1927 tak 1929, óoxtéen maas yaʼabchajik le precursoroʼoboʼ.

Tu tsʼoʼokbal u jaʼabil 1929, úuch junpʼéel baʼax jach tu taasaj talamil. Lelaʼ úuch tu kʼiinil 29 tiʼ octubre yéetel kʼaj óoltaʼab bey martes negroeʼ. Teʼ kʼiin jeʼeloʼ jach bin kʼaasil tiʼ le Bolsa de Valores yaan Nueva Yorkoʼ yéetel tu taasaj óotsilil tiʼ tuláakal yóokʼol kaab, kʼaj óoltaʼab bey Gran Depresión. U milesil bancoʼob pʼáat minaʼan taakʼin u meyajtoʼob. Le granjaʼoboʼ xuʼul u meyajoʼob. Kʼaʼal le nukuch fabricaʼoboʼ. U millonesil máakoʼob pʼáat minaʼan meyaj tiʼob. Tu jaʼabil 1933, tu luʼumil Estados Unidoseʼ kex mil máakoʼob ku peʼertik u yotochoʼob sáamsamal.

¿Baʼax tu beetaj le precursoroʼob teʼ kʼiinoʼob jach talamtakoʼ? Yaʼabeʼ kajlajoʼob tiʼ junpʼéel camión sutaʼan bey najeʼ. Tumen maʼ kʼaʼabéet u boʼotkoʼob renta mix impuestoeʼ seguernaj u beetik u precursoriloʼob, tumen junpʼíit u xuupoʼob. * Tsʼoʼoleʼ tiʼ xan ku pʼáatloʼob ken yanak asambleaeʼ. Tu jaʼabil 1934, le Bulletinoʼ tu yeʼesaj bix jeʼel u beetaʼal junpʼéel kúuchil utiaʼal u kajtal máakeʼ, kex chichaneʼ yaan tuláakal baʼax kʼaʼabéet tiʼ máak. Yaan junpʼéel nuʼukul utiaʼal u chuʼupul jaʼ, yaan tuʼux u chaakal máak, yaan tuʼux u tsʼaʼabal junpʼéel cama yéetel maʼ keʼel ichiliʼ.

Yaʼab precursoroʼob tiʼ tuláakal yóokʼol kaabeʼ tu chʼaʼtuklaj u beetkoʼob tuláakal baʼax kʼaʼabéet tiʼ junpʼéel camión utiaʼal u pʼáatal bey junpʼéel naj tuʼux u kajtaloʼobeʼ. Juntúul precursor ku kʼaabaʼtik Victor Blackwelleʼ, tu yaʼalaj: «Noeeʼ maʼ u yojel kaʼach bix jeʼel u beetaʼal junpʼéel barcoiʼ, teen xaneʼ maʼ in wojel bix jeʼel u suʼutul najil junpʼéel camioneʼ». Baʼaleʼ kex beyoʼ tu beetaj.

Avery yéetel Lovenia Bristoweʼ yaantiʼob kaʼach junpʼéel camión sutaʼan najil. Averyeʼ tu yaʼalaj: «Jeʼex juntúul áakeʼ» teneʼ «mantatsʼ in wéet máan in wotoch». Letiʼobeʼ ku múul beetik u precursoriloʼob kaʼach yéetel Harvey bey xan Anne Conrow. Harvey yéetel Anneeʼ tu sutoʼob najil junpʼéel camión yéetel tu baʼpachtoʼob yéetel cartón. Ken jóokʼok u binoʼob wa tuʼuxeʼ, ku bin u júutul u xéexetʼal le cartonoʼ. Averyeʼ ku yaʼalikeʼ mix juntéen ilaʼak kaʼach junpʼéel baʼal beyoʼ, yéetel maʼ anak uláakʼ xan beyoʼ. Baʼaleʼ yoʼolal Harvey, Anne yéetel le kaʼatúul u paalaloʼoboʼ, tu yaʼalaj xan: «Letiʼe familia maas kiʼimak u yóol tsʼoʼok in wilkoʼ». Harveyeʼ tu yaʼalaj: «Mantatsʼ anchaj baʼax kʼaʼabéettoʼon, yéetel maʼ chiʼichnakoʼon táan k-meyajtik Jéeobaiʼ, letiʼeʼ mantatsʼ tu kanáantoʼon yéetel yaabilaj». Ka máan kʼiineʼ tuláakal le familia Conrowoʼ binoʼob tu Escuelail Galaad yéetel tu beetaj u misioneroiloʼob tu luʼumil Perú.

Uláakʼ máaxoʼob tu beetaj u precursoriloʼobeʼ letiʼe familia Battainooʼ. Ka tu yojéeltaj Giusto yéetel Vincenza yaan u yantal u paaloʼobeʼ, tu sutoʼob najil junpʼéel camión yaantiʼob. Pʼáat «bey junpʼéel hotel» tu tséel le pasel nookʼoʼob tuʼux kajaʼanoʼob kaʼachoʼ.  Kex yaan u chan hijaʼobeʼ maʼ xuʼul u beetkoʼob le baʼax jach uts tu tʼaanoʼoboʼ: u kʼaʼaytajoʼob tiʼ le italianoʼob kajaʼanoʼob Estados Unidosoʼ.

Yaʼab máax kʼam le maʼalob péektsiloʼ, baʼaleʼ le máaxoʼob óotsiloʼob yéetel le minaʼan meyajtiʼoboʼ chéen wa baʼax kʼiin ku tsʼáaikoʼob wa bajux yoʼolal le jóoʼsaʼaniloʼoboʼ. Maʼ tu tsʼáaikoʼob taakʼin, baʼaleʼ ku tsʼáaikoʼob baʼaxoʼob yaantiʼob. Kaʼatúul precursoraʼobeʼ tu beetoʼob junpʼéel listaeʼ ka tu yiloʼob 64 jejeláas baʼaloʼob tsʼaʼantiʼob. «Pʼáat bey jeʼex ken beetaʼak u listail baʼax yaan tiʼ junpʼéel chan tiendaeʼ».

Fred Andersoneʼ tu yilaj juntúul j-kolnáal u kʼáat u jaats libroʼob, baʼaleʼ yoʼolal le libroʼoboʼ tu tsʼáaj junpʼéel lentes u tiaʼal kaʼach u maama. Uláakʼ juntúul máakeʼ tu yaʼalaj u kʼáat le jóoʼsaʼaniloʼoboʼ, baʼaleʼ tu yaʼalaj: «Maʼ tu béeytal in xokik tumen minaʼan in lentes». Baʼaleʼ tu yileʼ yéetel le lentes tu tsʼáaj u vecinooʼ jeʼel u béeytal u xookeʼ, le oʼolal tu tsʼáaj wa bajux tu yoʼolal le libroʼoboʼ bey xan tu yoʼolal le lentesoʼ.

Herbert Abbotteʼ ku bisik kaʼach bey junpʼéel chan soʼoy tu camión utiaʼal u tsʼáaik le kaaxoʼob ku tsʼaʼabaltiʼoʼ. Ken u chuk óoxtúul wa kantúuleʼ, ku konik tiʼ junpʼéel mercadoeʼ tsʼoʼoleʼ ku chupik gasolina. Herbert Abbotteʼ ku yaʼalik: «¿Yaan wa kʼiin pʼáat minaʼantoʼon taakʼin? Yaan kʼiin, baʼaleʼ mix juntéen t-tuklaj wa tiʼ náakoʼoniʼ. Wa yaan gasolina tiʼ le camionoʼ ku seguer k-bin tumen k-ojel Jéeobaeʼ yaan u tsʼáaiktoʼon le baʼaxoʼob kʼaʼabéettoʼonoʼ».

Tuláakal le máaxoʼob tsʼoʼok k-ilkoʼ tumen tu kʼubaj u yóoloʼob tiʼ Jéeoba yéetel chúukpaj u yóoloʼobeʼ páajchaj u aktáantkoʼob le talamiloʼoboʼ. Jeʼex juntéenjeakileʼ Maxwell yéetel Emmy Lewiseʼ jach táant u jóokʼloʼob tiʼ le camión tuʼux kajaʼanoʼoboʼ ka lúub junpʼéel cheʼ tu yóokʼol ka jóokʼ kaʼa búuj tiʼ. Maxwelleʼ tu yaʼaleʼ yaʼab baʼax yaan beetbil, le baʼaloʼob beyoʼ deporsi ku yúuchloʼob, yéetel mix juntéen máan tu tuukuloʼob u xuʼulul u meyajtikoʼob Dios. Maxwell yéetel Emmyeʼ maʼ lúub u yóoloʼobiʼ, baʼaxeʼ yéetel u yáantaj le sukuʼunoʼoboʼ tu jel utskíintoʼob le tuʼux kajaʼanoʼoboʼ.

Teʼ kʼiinoʼob talamtak kuxlikoʼonaʼ, bey xan u chúukpajal u yóol u millonesil j-Jaajkunajoʼoboʼ. Jeʼex le precursoroʼob tsʼoʼok k-ilkoʼ, toʼon xaneʼ yaan k-kʼaʼaytaj tak tuʼux ken u yaʼal Jéeoba.