TU JAʼABIL 1765, le explorador James Bruceoʼ jaʼakʼ u yóol ka tu yilaj junpʼéel monumento de arco. Le monumentoaʼ wéej muukul ich arena yéetel luʼum. Le máakaʼ kex maʼ u yojel kaʼacheʼ waʼalakbal yóokʼol junpʼéel úuchben kaaj beetaʼan tumen le romanoʼob tu xamanil Áfricaoʼ. U kʼaabaʼ kaʼach le kaajoʼ Thamugadi, bejlaʼeʼ kʼaj óolaʼan Timgad.

Ka máan maas tiʼ cien jaʼaboʼobeʼ, le arqueologoʼob Francia u taaloʼoboʼ káaj u páankoʼob le úuchben kaaj tu jaʼabil 1881, ka tu yiloʼobeʼ láayliʼ bey túumbeneʼ. Tsʼoʼoleʼ kex tiaʼan ichil junpʼéel desiertoeʼ, chíikaʼan u yilaʼal ayikʼal kaʼach le kaajaʼ. ¿Bix úuchik u kajtal le romanoʼob teʼ desiertooʼ? ¿Baʼax jeʼel k-kanik tiʼ le kaajaʼ? ¿Yaan wa baʼax jeʼel k-kanik tiʼ u kajnáaliloʼobeʼ?

Teʼ yáax siglooʼ le romanoʼoboʼ káaj u gobernaroʼob tiʼ uláakʼ kaajoʼob yaan tu xamanil África, baʼaleʼ jujunpʼéel chʼiʼibaloʼob jejeláas tuʼux ku máanoʼobeʼ baʼatelnajoʼob tu contraʼob. Utiaʼal u chʼúuktikoʼob yéetel u jetsʼkúuntikoʼobeʼ le romanoʼoboʼ tu beetoʼob tulumoʼob yéetel taʼakbesajoʼob teʼ puʼukoʼob tuʼux yaan u luʼumil Argelia bejlaoʼ (u soldadoiloʼob le Tercera Legión Augusta beet le kúuchiloʼobaʼ). Ka máan kʼiineʼ tu chuunbesoʼob xan u kaajil Timgad, baʼaleʼ utiaʼal yaanal baʼal.

U tuukulil bin úuchik u chuunbesaʼal u kaajil Timgadeʼ utiaʼal u kajtal le soldadoʼob tsʼoʼok u jubilarkubaʼoboʼ, baʼaleʼ u jaajileʼ chéen u kʼáatoʼob ka xuʼuluk u baʼateʼel le chʼiʼibaloʼob tu contraʼoboʼ yéetel ka u chaʼob u gobernartaʼaloʼob. Jach bey úuchikoʼ. Le ayikʼalil yaan kaʼach teʼ kaajoʼ tsʼíiboltaʼab tumen u máakiloʼob le chʼiʼibaloʼob ku binoʼob kaʼach koonoloʼ. Le máakoʼobaʼ tu yóotoʼob tak meyaj veinticinco jaʼaboʼob teʼ ejército romano chéen utiaʼal ka kʼaʼamakoʼob bey u kajnáaliloʼob Romaeʼ, letiʼob bey xan u hijoʼob, tumen chéen le máaxoʼob kʼamaʼanoʼob bey romanoʼob jeʼel u páajtal u kajtaloʼob teʼ Timgadoʼ.

Jujuntúul africanoʼobeʼ maʼ kiʼimakchaj u yóoloʼob chéen yéetel ka kʼaʼamakoʼob bey romanoʼobeʼ, tu tsʼíiboltoʼob ka tsʼaʼabak u puestoʼob ichil le gobiernooʼ, ka tsʼaʼabtiʼob, maʼ chéen teʼ kaajaʼ baʼaxeʼ tak tiʼ uláakʼ kaajoʼob. Jóokʼ maʼalobil le baʼax tu tuklaj le romanoʼoboʼ, tumen ka máan cincuenta jaʼaboʼobeʼ u maas yaʼabil le máaxoʼob kajaʼanoʼob kaʼach Timgadoʼ africanoʼob.

Le romanoʼoboʼ maʼ xáanchaj ka lúuboʼob utsil tiʼ le africanoʼoboʼ, tumen tu beetoʼob jeʼex u tuukul  kaʼach le político romano Ciceronoʼ: junpʼéeliliʼ bix tu tratartiloʼob tuláakal máak. Le luʼumoʼ tʼoʼox maʼalobil ichil le romanoʼob yéetel le africanoʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ ilaʼab u pʼiʼisil tubeel: cada cuadraeʼ 20 metros u chowakil, 20 metros u kóochil, tsʼoʼoleʼ nuʼutʼ le calleʼoboʼ. Le africanoʼoboʼ jach utschaj tu tʼaanoʼob tuláakal leloʼ.

Jeʼex u beetaʼal tiʼ uláakʼ kaajoʼob yaan yáanal u páajtalil Romaeʼ, u kajnáaliloʼob Timgadeʼ suuk u muchʼkubaʼob kʼíiwik tuʼux ku yúuchul koonol yéetel tuʼux ku náaysik u yóol le máakoʼoboʼ. Tiʼ ku báaxaloʼobiʼ yéetel tiʼ ku yuʼubikoʼob u tsikbaltaʼal baʼax táant u yúuchul teʼ kaajoʼ. Le máaxoʼob kajaʼanoʼob tu puʼukiloʼob le desiertooʼ ku máansik wal tu tuukuloʼob táan u xíimbalkúunskubaʼob yáanal u boʼoyil le columnaʼoboʼ, táan u tʼúubuloʼob ichil le kʼíinal jaʼ tuʼux ku yúuchul ichkíiloʼ wa táan u kiʼ tsikbaloʼob yéetel u amigoʼob naatsʼ teʼ tuʼux ku jóokʼol le jaʼoʼ. Maʼ xaaneʼ ku tuklikoʼobeʼ chéen bey junpʼéel wayakʼeʼ.

Le teatrooʼ —bey junpʼéel estadioeʼ— tu yáantaj xan le romanoʼob utiaʼal u lúubloʼob utsil tiʼ le africanoʼoboʼ. Teʼeloʼ ku muchʼkuba maas tiʼ 3,500 máakoʼobiʼ; yanoʼobeʼ u kajnáaliloʼob Timgad yéetel u maasileʼ u máakiloʼob uláakʼ kaajoʼob. Le máaxoʼob tsʼáaik le chaʼanoʼ ku beetkoʼob baʼaloʼob yaan yil yéetel núupkʼeban bey xan yéetel loox wa kíimsajbail. Le máaxoʼob chaʼantikoʼ teʼ ku yawatoʼob kiʼimak u yóoloʼoboʼ.

Uláakʼ baʼax áant le romanoʼoboʼ letiʼe religionoʼ. Tu pakʼiloʼob yéetel tu pisoil le tuʼux ku yichkíiloʼoboʼ takʼaʼan ladrillos jejeláas u coloriloʼob tuʼux ku chíikpajal u dibujoil u diosoʼob. Tumen jach suuk u bin ichkíil le africanoʼob teʼeloʼ, maʼ xáanchaj ka tu kʼaj óoltoʼob tubeel u religión yéetel u diosoʼob le romanoʼoboʼ. Le baʼax tu tuklaj le romanoʼoboʼ maʼalob úuchik u jóokʼoltiʼob. Hasta kʼuch u adornartaʼal le muknaloʼob yéetel óoxtúul diosoʼob póolaʼan tiʼ tuunich, maʼ chéen u diosoʼob le africanoʼoboʼ baʼaxeʼ tak yéetel u diosiloʼob Roma.

Ka tsʼoʼok u chuunbesaʼal u kaajil Timgad tumen Trajano tu jaʼabil 100, le romanoʼoboʼ káaj u yilkoʼob ka meyajtaʼak janalbeʼen neekʼoʼob, aceite de oliva yéetel vino tu xamanil África. Le oʼolal seguernaj u ayikʼaltal Roma. Tsʼoʼoleʼ maʼalob úuchik u bin tiʼ Timgad, yéetel joʼopʼ u maas yaʼabtal u kajnáaliloʼob, ka anchaj tak u maas nojochkíintaʼal le kaajoʼ.

U kajnáaliloʼob Timgad yéetel u yuumil le luʼumoʼoboʼ ayikʼaloʼob kaʼach yoʼolal le baʼaloʼob ku konkoʼob tiʼ Romaoʼ, baʼaleʼ u maasil máakoʼob kajaʼanoʼob tu xamanil Áfricaoʼ maʼ jach maʼalob u bintiʼobiʼ. Teʼ siglo 3, líikʼ baʼateʼel le j-kolnáaloʼob yoʼolal le injusticia ku beetaʼaltiʼoboʼ bey xan yoʼolal le impuesto ku sen kʼáataʼaltiʼoboʼ. Jujuntúul tiʼ letiʼobeʼ —máaxoʼob okaʼanoʼob ichil le catolicoʼob kaʼachoʼ— tu nupubaʼob yéetel le donatistaʼoboʼ; le máakoʼobaʼ ku yaʼalikubaʼob cristianoʼob kaʼachi, yéetel u jatsmubaʼob tiʼ le Iglesia yoʼolal le baʼaloʼob kʼaastak tu yiloʼob u beetaʼaloʼ. (Ilawil le cuadro « Le religión donatistaoʼ ¿jach wa jaaj minaʼan u kʼasaʼanil?».)

Ka máan u cientosil jaʼaboʼob táan u baʼateʼel le máakoʼob yoʼolal religión bey xan yoʼolal le luʼumoʼob  taak u toʼokoltiʼob tumen le j-táanxel luʼumiloʼoboʼ, Romaeʼ xuʼul u gobernartik u xamanil África. Teʼ siglo 6, le chʼiʼibaloʼob Arabia u taaloʼoboʼ tu tóokoʼob u kaajil Timgad, ka tuʼubsaʼabi. Pʼáat mukaʼan ichil le luʼumoʼ tak ka máan maas tiʼ mil jaʼaboʼob.

Tu kʼíiwikil le kaajoʼ kaxtaʼab junpʼéel tsʼíib ich latín jach ku beetik u cheʼej máak: «U bin máak tsʼoon, u yichkíil, u báaxal, u cheʼej. ¡Letiʼe maʼalob kuxtaloʼ!». Juntúul historiador sijnáal Franciaeʼ tu yaʼalaj: «Máax ku tuukul beyoʼ bey maʼ yaʼab baʼax ku tsʼíiboltikeʼ, baʼaleʼ yaan máaxoʼob aʼalikeʼ yaan u naʼat le máax ku tuukul beyoʼ».

Le romanoʼoboʼ úuchiliʼ káajak u tuukuloʼob beyoʼ. Apóstol Pablo, máax kuxlaj teʼ yáax siglooʼ, tu tsʼíibteʼ yaan máakoʼob suuk u yaʼalikoʼob: «Koʼoneʼex túun janal yéetel ukʼul, tumen sáamaleʼ yaan k-kíimil». Kex yaan u religionoʼobeʼ, le romanoʼoboʼ chéen ku yilik u beetkoʼob kaʼach baʼax ku tsʼíiboltkoʼob, maʼ tu kaxtikoʼob u biilal le kuxtaloʼ. Pabloeʼ tu yaʼalaj tiʼ le cristianoʼob maʼ u biskubaʼob yéetel máakoʼob beyoʼoboʼ. Tu yaʼalaj: «Maʼ a tuskabaʼex. U biskuba máak yéetel máaxoʼob kʼasaʼanoʼobeʼ ku kʼaskúuntik u maʼalob modos máak» (1 Corintoiloʼob 15:32, 33).

Kex tsʼoʼok 1,500 jaʼaboʼob kuxlak u kajnáaliloʼob Timgadeʼ, láayliʼ yaan máakoʼob ku tuukuloʼob jeʼex letiʼoboʼ. Yaʼab máakeʼ ku tuklik chéen unaj u beetik baʼax ku tsʼíiboltik; maʼ unaj u chiʼichnaktal yoʼolal baʼax kun úuchul sáamaliʼ. Baʼaleʼ le Bibliaoʼ ku yaʼalik maʼ unaj k-tuukul beyoʼ, «tumen le baʼaxoʼob ku yúuchul teʼ yóokʼol kaabaʼ táan u kʼexpajal», táan u bin u xuʼulul. Le oʼolaleʼ le máaxoʼob «ku meyajtiʼob le yóokʼol kaabaʼ u beetubaʼob jeʼex le máaxoʼob maʼ táan u meyajtiʼob tu chúukaʼaniloʼ» (1 Corintoiloʼob 7:31).

Le baʼax úuch yéetel u kaajil Timgadoʼ ku yeʼesikeʼ wa k-kʼáat ka yanaktoʼon kiʼimak óolal tu jaajileʼ, maʼ unaj k-tuukul chéen tiʼ u kʼiinil bejlaʼeʼ. Unaj k-kʼaʼajsik le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ: «Le yóokʼol kaabaʼ táan u bin u xuʼulultiʼ bey xan tiʼ u tsʼíibolaloʼob, baʼaleʼ le máax ku beetik baʼax u kʼáat Dioseʼ yaan u pʼáatal utiaʼal mantatsʼ» (1 Juan 2:17).